MŨISYO ŨLA WAĨ VO: Atongoi aingĩ ma siasa na ma ndĩni maĩ na mũvango wa kũmina Mbivilia vyũ. Mavinda maingĩ matũmĩaa ũkũmũ ũla maĩ naw’o nĩ kana masiĩĩe andũ maikethĩwe na Mbivilia, na maikamyumĩthye kana kũmĩalyũla. Kwasisya ngelekany’o ii ilĩ:

• Vakuvĩ mwaka wa 167 Klĩsto atanamba kũsyawa: Mũsumbĩ Antiochus Epiphanes ũla wendaa kũlasimĩthya Ayuti mambĩĩe kũthaitha ndĩni ya Kĩkiliki nĩwaumisye mwĩao nĩ kana kovi syonthe sya Maandĩko ma Kĩevelania ila syaĩ vo syanangwe. Mũsomi ũmwe wa isitoli wĩtawa Heinrich Graetz aisye kana athũkũmi ma mũsumbĩ ũsu “matembũangaa na maivĩvya mavuku ma Mĩao vandũ vonthe vala makomana namo, o na nĩmooaa andũ ala maleanaa na mwĩao ũsu.”

• Myakanĩ ya katĩ katĩ (Middle Ages): Atongoi amwe ma ndĩni ya Katholeki nĩmathatie mũno ĩla meethĩie alimũ amwe ma ndĩni ĩsu maimanyĩsya kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya vandũ va kũmanyĩsya maũndũ ala makonetye kanisa woo. O na ĩngĩ, ĩla meethĩa mũndũ wĩ na Mbivilia vandũ va kwĩthĩwa e na ĩvuku ya Savuli yĩla yĩandĩkĩtwe na Kĩlatinĩ mamwĩtaa mũlei. O na nzama ĩmwe ya ĩkanisa nĩyaumisye mwĩao na yasya kana aũme moo “mathi makamanthe alei asu na mayĩka ũu na kĩthito, me aĩkĩĩku, na mavinda maingĩ . . . kwa kũmantha mĩsyĩ yonthe na kũndũ kw’onthe kũla andũ matalĩthaw’a ta me na Mbivilia. . . . Mũsyĩ ũla weethĩwa na mũlei waaĩle kwanangwa.”

Takeka amaitha ala matendaa Mbivilia nĩmamĩminie, ũvoo ũla wĩ vo wĩthĩwa waaie.

KĨLA KYATUMIE MBIVILIA ĨTAMINWA: Mũsumbĩ Antiochus nĩwavithũkĩie Ayuti ala maĩ Isilaeli, ĩndĩ ve Ayuti angĩ maĩ maendie nthĩ ingĩ syĩ kĩvathũkany’o. Asomi matalĩthasya kana myakanĩ ya mbee 100 Klĩsto aminĩte kũsyawa, Ayuti mbee wa 60 ĩũlũ wa 100 mekalaa nthĩ ingĩ eka Isilaeli. Ayuti nĩmavithaa mavuku ala maandĩkĩtwe Ndeto ya Ngai masinakokenĩ moo na Maandĩko asu nĩmo mesie kũendeea kũtũmĩwa nĩ nzyawa ila syaatĩĩe o vamwe na Aklĩsto.—Meko ma Atũmwa 15:21.

Ivindanĩ yĩu (Middle Ages) andũ ala mendete Mbivilia nĩmaendeeie kũmĩalyũla na kũmyumĩĩsya me na ũkũmbaũ o na kau nĩmathĩnaw’a mũno nũndũ wa kwĩka ũu. O na masinĩ ya kũtumbĩthya mavuku ĩtaaĩsa kũseũvw’a katĩkatĩ wa myaka ya 1400 na 1500, ilungu imwe sya Mbivilia nitonya kwĩthĩwa syaĩ vo kwa ithyomo ta 33! Ĩtina wa ũu, Mbivilia nĩyaalyũlilwe na yatumbĩthw’a kwa kĩwango andũ matasũanĩaa.

ŨNDŨ ŨSU ŨTETHETYE ATA?: O na kau asumbĩ me na vinya na atongoi ma ndĩni nĩmatatie ũndũ matonya mamine Mbivilia, yĩu nĩyo ĩvuku yĩla yĩ na andũ aingĩ na yĩalyũlĩtwe mũno kwĩ mavuku angĩ. Mbivilia nĩtetheesye nthĩ mbingĩ ĩla syĩkũandĩka mĩao ya nthĩ yoo, o na nĩmatetheesye ĩũlũ wa ithyomo ila matũmĩaa, na ĩkaalyũla mĩkalĩle ya andũ milioni mbingĩ.