MBIVILIA TI ĨVUKU YA SAENZI, ĨNDĨ YĨ NA MAŨNDŨ MESIE KŨMANYĨKA KANA NĨ MA W’O ĨTINA WA ĨVINDA YĨASA. EKAI TWONE NGELEKANY’O IMWE.

Matũ na nthĩ syĩ mwambĩĩo?

Asomi anene ma saenzi moonaa kana nthĩ na matu ii mwambĩĩo. Ĩndĩ ũmũnthĩ aingĩ moo nĩmetĩkĩlaa kana nthĩ na matu syĩ mwambĩĩo. Mbivilia yaĩ yawetie tene kana nthĩ na matu syĩ mwambĩĩo.—Mwambĩlĩlyo 1:1.

Nthĩ ĩilyĩ ata?

Ĩvinda ya tene, andũ aingĩ moonaa kana nthĩ nĩ ndindimalu. Mwakanĩ wa 400 na kĩndũ mbee wa Klĩsto, asomi ma Kĩkiliki masyaa kana nthĩ yaĩ kĩlinge. Ĩndĩ ĩvinda yĩasa asomi asu matamanyĩte ũndũ ũsu, mwakanĩ wa 700 na kĩndũ mbee wa Klĩsto, mũandĩki wa Mbivilia weetawa Isaia aisye kana nthĩ nĩ ‘kĩlinge.’—Isaia 40:22.

Ndata sya matunĩ nitonya kũkũa kana kwanangĩka?

Mũsomi ũmwe Mũkiliki weetawa Aristotle ũla waĩ kw’o myakanĩ ya 301-400 mbee wa Klĩsto, amanyĩasya kana no nthĩ yĩ yoka yĩendeee kũkũa kana kwanangĩka, na kana ndata sya matunĩ iyĩsa kũkũa kana kwanangĩka. Andũ nĩmaendeeie kwĩthĩwa na woni ũsu wake kwa myaka maana maingĩ. Ĩndĩ myakanĩ ya 1800, andũ ma saenzi nĩmaandĩkie woni woo wa kana syĩndũ nivĩndũkaa, kana kwa ndeto ingĩ, nitonya kũkũa (entropy). Mawoni asu moo monanasya kana kĩndũ kyonthe o na kĩva, kĩthĩwe nĩ ndata sya matunĩ kana nĩ syĩndũ ila syĩ kũũ nthĩ, niolekaa kana niendeee kũkũa o kavola kwa kavola. Ũmwe wa asomi asu, ũla weetawa Lord Kelvin, nĩwamanyie kana Mbivilia yaĩtye ũũ ĩũlũ wa matu na nthĩ: “Syonthe ikakũa ta ngũa.” (Savuli 102:25, 26) Mũsomi ũsu weetawa Kelvin aĩkĩĩaa kana, o tondũ Mbivilia ĩmanyĩasya, Ngai no atw’e kũsiĩĩa syĩndũ isu ieke kũkũa nĩ kana iikanange wũmbi Wake. —Mũtavan’ya 1:4.

Nthĩ na ndata ikwatĩĩwe nĩ kyaũ?

Aristotle amanyĩisye kana ndata syonthe syĩkwatĩle nthĩnĩ wa ngulovu mbingĩ ilikene na ntheu ta kĩoo ũkethĩa no wone nthĩnĩ. Amanyĩasya kana nthĩ nĩyo yĩ katĩkatĩ vyũ ĩthyũlũlũkĩtwe nĩ ndata ila ingĩ. Myakanĩ ya 1700 na kĩndũ ĩtina wa Klĩsto, asomi ma saenzi nĩmeetĩkĩlaa woni wa kana noĩthwa ndata isũĩte nzevenĩ. Ĩndĩ kwĩanana na ĩvuku ya Yovu, yĩla yaandĩkiwe myaka vakuvĩ 3,500 mĩvĩtu, Mũmbi wa nthĩ ‘nũsũnzũũlĩtye nthĩ [vandũ] vate kĩndũ.’—Yovu 26:7.

O NA KAU MBIVILIA TI ĨVUKU YA ŨIITI, YĨ NA MYOLOOTO YONANASYA ŨMANYI MŨSEO ŨKONETYE MAŨNDŨ MA ŨIITI.

  Kũvatha ala awau.

Mĩao ya Mose yaĩtye kana andũ ala mawaĩte mangũ maĩle kũvathwa vaasa na andũ ala angĩ. Ndakĩtalĩ syesie kũmanya ũseo wa kũtũmĩa mwolooto ũsu myaka ta 700 mĩvĩtu (Middle Ages), na mwolooto ũsu nũtũmĩawa mũno maũndũnĩ ma ũiiti ũmũnthĩ.—Alivai, kĩlungu kya 13 na 14.

Kũthamba wauma kũkwata mũndũ mũkw’ũ.

Vakuvĩ myaka 150 mĩvĩtu, ndakĩtalĩ syakothaa kũkwata mĩĩ ya andũ akw’ũ na itathambĩte moko, iikwata andũ ala awau. Kwĩka ũu nĩkwatumaa andũ aingĩ makw’a. Ĩndĩ Mĩao ya Mose yaĩtye kana ũla wakwata mũndũ mũkw’ũ aĩ mũvuku vyũ. O na nĩyaĩtye kana ũla ũkwatĩte mũndũ mũkw’ũ aaĩle kũthambw’a na kĩw’ũ nĩ kana ethĩwe mũtheu. O na kau maũndũ asu matũmĩkaa maũndũnĩ ma ũthaithi, nĩmasũvĩaa andũ maikawae.—Motalo 19:11, 19.

Kũvw’ĩka kyoo.

Kĩla mwaka, syana mbee wa nusu milioni nikusaa nũndũ wa kwĩtũũa, na mũno mũno nũndũ wa andũ kũlea kũvw’ĩka kyoo. Mĩao ya Mose yaĩtye kana kyoo kya mũndũ kyaaĩle kũvw’ĩkwa vyũ mũthanganĩ, vaasa na vala andũ mekalaa.—Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 23:13.

Ĩvinda yĩla yaĩle ya kwaĩkwa.

Mĩao ya Ngai yaĩtye kana kavĩsĩ kaaĩle kwaĩkwa ke na ũkũũ wa mĩthenya nyanya. (Alivai 12:3) Ũkunĩkĩli wĩonany’a kana nthakame ya kana kanini yĩthĩawa ĩtonya kũeka kũua kavikya ũkũũ wa mĩthenya mũonza. Ĩvindanĩ ya tene, ĩla Mbivilia yaandĩkawa, na ĩla kũtaĩ na nzĩa sya ũiiti sya matukũ aa, waĩ ũndũ wa ũĩ kweteela nginya kavĩsĩ kavikye mĩthenya nyanya nĩ kana kaĩkwe.

Ũndũ kwĩthĩwa wĩ mwĩanĩe na wĩ mũtanu kũkonanĩtye na ũima wa mwĩĩ.

Asomi ma maũndũ ma ũiiti na asomi ma saenzi maasya kana mũndũ eethĩwa e mũtanu, e na wĩkwatyo, e mwĩanĩe, na eyũmbanĩtye kũekea nũtonya kwĩthĩwa na ũima wa mwĩĩ. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Ngoo ndanu nĩ mũiito mũseo; ĩndĩ veva mũtũlĩku ũtumaa mavĩndĩ moma.”—Nthimo 17:22.