1-3. (a) Twĩsĩ ata kana Ngai ndesa kũelekanw’a na mũndũ maũndũnĩ aa: kĩthyomo kĩla ũtũmĩaa, na ũndũ ũneenaa? (b) Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

NGAI witũ wa tene na tene nĩwoombie syũmbe syĩ na kĩlĩko nĩ kana itanĩae thayũ o take. (Sav. 36:9) Mũtũmwa Yoana eetie ũla mũtindany’a wa mbee wa Ngai, “Ndeto,” na asyoka asya nĩ “mwambĩlĩlya wa wũmbi wa Ngai.” (Yoa. 1:1; Ũvu. 3:14) Yeova Ngai nĩwatavasya Mwana ũsu wake mũsyawa wa mbee kĩla kĩ kĩlĩkonĩ na ngoonĩ. (Yoa. 1:14, 17; Ako. 1:15) Nake mũtũmwa Vaulo nũwetete ĩũlũ wa ‘ithyomo sya alaĩka,’ ila nĩ ithyomo syĩ ĩũlũ mũno kwĩ ithyomo sya andũ.—1 Ako. 13:1.

² Andũ ala me ĩũlũ wa nthĩ vamwe na alaĩka ala me ĩtunĩ nĩ mbilioni mbingĩ mũno na asu onthe Yeova nũmesĩ nesa vyũ. Kĩla ndatĩka wĩthĩaa ve andũ aingĩ matonya kwĩthĩwa maimũvoya na ithyomo syĩ kĩvathũkany’o. Ĩndĩ Yeova nĩwĩthukĩĩasya mboya isu na ũyĩthĩa kavindanĩ o kau nũkũneena na alaĩka na kũmeaĩa. Nĩ kana avote kwĩka ũu, no nginya ethĩwe e kĩvathũkany’o vyũ na mũndũ maũndũnĩ aa: ũndũ wĩsilasya, kĩthyomo kĩla ũtũmĩaa, na ũndũ ũneenaa. (Soma Isaia 55:8, 9.) Ĩndĩ vai nzika kana ĩla Yeova ũkũneena na andũ atũmĩaa nzĩa yĩ laisi nĩ kana maelewe.

³ Ĩsomonĩ yĩĩ nĩtũkwona ũndũ kuma tene Ngai ũsu wĩ ũĩ mwingĩ wĩkĩte nĩ kana aneene nesa na andũ make. O na nĩtũkwona ũndũ ũvĩndũaa nzĩa ĩla ũkũtũmĩa nĩ kana andũ maelewe.

4. (a) Yeova aneenaa na Mose, Samueli, na Ndaviti aitũmĩa kĩthyomo kĩva? (b) Nĩ ũvoo wĩva wĩ Mbivilianĩ?

⁴ Ĩla Atamu waĩ mũũndanĩ wa Eteni, Yeova nĩwaneenaa nake aitũmĩa kĩthyomo kya andũ. No kwĩthĩwa atũmĩaa mũthemba mũna wa kĩthyomo kya tene kya Kĩevelania. Ĩtina nĩwatavisye aandĩki amwe maneenaa Kĩevelania mesilya make. Aandĩki asu ma Mbivilia maĩ andũ ta Mose, Samueli, na Ndaviti, na masyokaa makaandĩka kĩu Yeova wamatavya na ndeto syoo ene na mũandĩkĩle woo. Kwoou o na kau aandĩki asu nĩmaandĩkaa ndeto ila syauma kwa Ngai iilyĩ o ũndũ syamavikĩa, no maandĩkie ũndũ wakuaa andũ make. O na nĩmaandĩkie ĩũlũ wa ũndũ andũ ma Ngai mamũĩkĩĩe na ũndũ mamwendete, vamwe na mavĩtyo moo na kĩla kyatumaa malulutĩka. Ũvoo ũsu w’onthe nũtũtethasya mũno ũmũnthĩ.—Alo. 15:4.

5. Tene Yeova atũmĩaa Kĩevelania kĩ kyoka kũneena na andũ make? Elesya.

⁵ O ũndũ mavinda maendeeie kũalyũka, Ngai nĩwambĩĩe kũneena na andũ aitũmĩa ithyomo ingĩ. Kwa ngelekany’o, ĩla andũ ma Ngai maumie ũkombonĩ Mbaviloni, amwe moo maneenaa Kĩalamu. Kwoou nĩ kana Yeova awete kĩla kyaĩ kĩkĩke, aveveeie mwathani Ndanieli na mwathani Yelemia na mũthembi Esala maandĩke na Kĩalamu ilungu imwe sya mavuku ala maandĩkie. *

6. Elesya ũndũ andũ mesie kũkwata Ndeto ya Ngai na ithyomo ingĩ eka Kĩevelania.

⁶ Ĩvinda yĩla Alexander Ũla Mũnene wasindie nthĩ mbingĩ, kĩthyomo kĩla kyatũmĩawa nĩ aingĩ kya Kĩkiliki kyeetawa Koine nĩkyo kyambĩĩe kũtũmĩwa nĩ nthĩ mbingĩ. O namo Ayuti aingĩ mambĩĩe kũneena Kĩkiliki kĩu, na nũndũ wa ũu Maandĩko ma Kĩevelania nĩmaalyũlilwe na kĩthyomo kĩu. Nĩvatonyeka ũkethĩa ala maalyũlile maandĩko asu maĩ andũ 72, na ĩtina maandĩko asu maalyũlilwe nĩmo meetiwe Septuagint. Yĩu nĩyo yaĩ ĩvinda ya mbee Mbivilia kũalyũlwa, na ũsu waĩ ũndũ wa vata vyũ. * Nũndũ wĩa ũsu watethiw’e nĩ aalyũli aingĩ, maandĩko asu maalyũlilwe kwa nzĩa syĩ kĩvathũkany’o. Amwe maalyũlaa ndeto kwa ndeto namo angĩ maalyũlaa kĩla maelewa. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, Ayuti ala maneenaa Kĩkiliki vamwe na andũ ala mesie kũtw’ĩka Aklĩsto matalaa Septuagint ta Ndeto ya Ngai.

7. Yesũ atonya kwĩthĩwa atũmĩaa kĩthyomo kĩva kũmanyĩsya amanyĩw’a make?

⁷ Ĩla Mwana wa Ngai mũsyawa wa mbee wookie kũũ nthĩ, nĩ laisi mũno akethĩwa aneenaa Kĩevelania na no kwĩthĩwa no kyo wamanyĩasya nakyo. (Yoa. 19:20; 20:16; Meko 26:14) Na nũndũ Kĩevelania kĩla kyaneenawa ĩvindanĩ yĩu no ta kyavulene na Kĩalamu, Yesũ nũtonya kwĩthĩwa atũmĩaa ndeto imwe sya Kĩalamu. Ĩndĩ Yesũ no weesĩ kĩla Kĩevelania kyaneenawa ĩvinda ya Mose na ya athani nũndũ no kyo kyaandĩkĩtwe mavukunĩ ala matũmĩawa kĩla kyumwa masinakokenĩ. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Meko 15:21) O nakyo kĩthyomo kya Kĩkiliki na kya Kĩlatinĩ nĩkyaneenawa nthĩ ya Isilaeli. Ĩndĩ Maandĩko maiwetete ethĩwa Yesũ nĩwaneenaa ithyomo isu ingĩ kana ndaineenaa.

8, 9. Ĩla Aklĩsto maendeeie kwongeleka nĩkĩ matũmĩaa Kĩkiliki mũno, na ũndũ ũsu wĩtũmanyĩsya kyaũ ĩũlũ wa Yeova?

⁸ Aatĩĩi ma mbee ma Yesũ nĩmeesĩ Kĩevelania, ĩndĩ amanyĩw’a ala maĩ vo ĩtina wa kĩkw’ũ kyake nĩmaneenaa ithyomo ingĩ. (Soma Meko ma Atũmwa 6:1.) Ĩla Aklĩsto maendeeie kwongeleka, mũno mũno maneenaa kĩthyomo kya Kĩkiliki. Nĩkyo kĩtumi mavuku ala maeleetye momanyĩsyo ma Yesũ na maũndũ ala weekaa, ala nĩ Mathayo, Maliko,  Luka, na Yoana, makwatĩkanaa ĩvinda yĩu mũno mũno na kĩthyomo kya Kĩkiliki. Kwoou amanyĩw’a aingĩ maneenaa Kĩkiliki na ti Kĩevelania. * O nasyo valũa ila Vaulo waandĩkie vamwe na mavuku angĩ ma Mbivilia maĩ ma kĩthyomo kya Kĩkiliki.

⁹ Nĩ ũndũ wa kwendeesya kwona kana ĩla aandĩki ma Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto matw’a kumĩĩsya ndeto kuma Maandĩkonĩ ma Kĩevelania matũmĩaa Septuagint. Ndeto isu maumĩĩasya, o na kau imwe nĩsyĩsaa kwoneka iilyĩ ta syĩ kĩvathũkany’o vanini na ila sya Kĩevelania, yu syĩ Maandĩkonĩ maveveee ala twĩ namo ũmũnthĩ. Kwoou o na kau aalyũli asu ma Septuagint maĩ o andũ me na naĩ, wĩa woo nĩwatw’ĩkie kĩlungu kya Ndeto ya Ngai mbeveee. Ũndũ ũsu wĩtũmanyĩsya kana vai kĩthyomo kana kĩthĩo Ngai wonaa kĩ kya vata kwĩ ila ingĩ.—Soma Meko ma Atũmwa 10:34.

10. Nzĩa ĩla Yeova ũtũmĩaa kũneena na andũ ĩtũmanyĩasya kyaũ?

¹⁰ Maũndũ ala twaneenea ĩũlũ wa ũndũ Ngai ũneenaa na andũ metũmanyĩsya kana we aneenaa na andũ aitũmĩa nzĩa ila matonya kũelewa. Ndaasya atĩ no nginya twĩmanyĩsye kĩthyomo kĩna nĩ kana tũmũmanye na tũimanya ieleelo syake. (Soma Nzekalia 8:23; Ũvuan’yo 7:9, 10.) O na kau Yeova eekaa kũveveea ala maandĩkaa Mbivilia, nĩwametĩkĩlilye mamĩandĩke kwa nzĩa syĩ kĩvathũkany’o.

11. Nĩkĩ Ngai ũtaemawa nĩ kũneena na andũ o na kau maneenaa ithyomo syĩ kĩvathũkany’o?

¹¹ We Ngai nũemawa nĩ kũneena na andũ nũndũ wa ivathũkany’o nini ila syalikile ĩla Maandĩko maalyũlawa, kana nũndũ andũ maneenaa ithyomo syĩ kĩvathũkany’o? Aiee. Kwa ngelekany’o, twĩsĩ o ndeto imwe ila Yesũ watũmĩie sya kĩthyomo kĩla waneenaa. (Mt. 27:46; Mko. 5:41; 7:34) Ĩndĩ Yeova nĩweetĩkĩlile ũvoo ũla Yesũ watavanisye ũalyũlwe na kĩthyomo kya Kĩkiliki na ĩtina wa ĩvinda ithyomonĩ ingĩ. Ĩtina wa ĩvinda, mavuku ma tene ma Mbivilia nĩmaumĩĩaw’a mavukunĩ angĩ meũ nĩ Ayuti na Aklĩsto, na kĩu nĩkyatumie ala maandĩko matheu maendeea kũsũvĩwa. O na nĩmesie kũalyũlwa kwa ithyomo ingĩ mbingĩ. Mũndũ ũmwe weetawa John Chrysostom, ũla waĩ kw’o myaka ta 400 Klĩsto aminĩte kũsyawa, aisye kana ĩvindanĩ yake momanyĩsyo ma Yesũ maĩ maalyũle ithyomonĩ sya andũ ma Silia, Misili, India, Velisia, Ethiovia, na ithyomonĩ ingĩ itatalĩka.

12. Andũ amwe matatie ata kwananga Mbivilia?

¹² Wĩa wa kũalyũla Mbivilia na ithyomo mbingĩ nĩwaanangie mĩvango ya andũ ta Diocletian, ũla waĩ mũsumbĩki wa Lomi. Kwa ngelekany’o, mwakanĩ wa 303 Klĩsto aminĩte kũsyawa, mũsumbĩki ũsu nĩwaumisye mwĩao Mbivilia syonthe ila syaĩ kw’o syanangwe. Andũ nĩmatatie mũno kwananga Ndeto ya Ngai, na ala mamĩalyũlaa na kũmĩnyaĩĩkya nĩmamanthanawa namo maminw’e. Kwasũanĩa ĩũlũ wa mũndũ weetawa William Tyndale ũla  wekalaa myakanĩ ya 1500. Tyndale nĩwatatie kũalyũla Mbivilia na kĩthyomo kya Kĩsũngũ kuma kĩthyomonĩ kya Kĩevelania na kya Kĩkiliki. O na atavisye mũndũ ũmwe waĩ mũsomu mũno atĩĩ: “We Ngai andeka thayũ, ĩtina wa myaka mĩnini ngeethĩwa nĩtonya kũtuma kamwana ka mũlaũ kamanya Maandĩko kwĩ ũndũ we ũmesĩ.” Kwoou nĩ kana Tyndale eanĩsye mũvango wake wa kũalyũla Mbivilia na kũmĩtumbĩthya, aumie kĩthamanĩ kya England akĩĩa ngalĩko ĩla ĩngĩ ya Europe. Andũ aingĩ nĩmambĩĩe kũkwata Mbivilia mũno o na kau atongoi ma makanisa nĩmatatie kũvĩvya Mbivilia syonthe ila maĩ matonya kwona. Ĩtina wa ĩvinda, Tyndale nĩwavũnyanĩiwe na ĩla wakwatiwe aitiwe na avĩvw’a oveewe kĩtuĩnĩ, ĩndĩ Mbivilia ĩla waalyũlile ndyaathela nake. O na nĩyatũmĩiwe mũno yĩla ĩvinda Mbivilia yĩ nguma yĩtawa King James Version yaalyũlawa.—Soma 2 Timotheo 2:9.

13. Kĩthito kĩla asomi mekĩĩte kya kũsisya mavuku ma tene ma Mbivilia kĩtetheetye ata?

¹³ Kũneena ũla w’o, kovi imwe sya tene sya Mbivilia syĩ kw’o ũmũnthĩ nĩsyĩthĩawa na tũmavĩtyo tũmwe na kwĩ kũndũ kũmwe kũnini itakwatĩanĩe. Ĩndĩ ala masomeete Mbivilia nĩmatatĩte vyũ kũsoma na kũsianĩsya mavuku maingĩ ma tene ma Mbivilia, vamwe na tũlungu twingĩ twa mavuku asu na Mbivilia mbingĩ ila syaalyũlilwe tene. Nũndũ wa kĩthito kyoo nĩmeethĩie kana mĩsoa ĩla mingĩ nĩ ya w’o. Tũmĩsoa tũla moonie twavĩtũũkana tũyamba kũvĩndũa ũvoo ũla ũneenewe Mbivilianĩ. Ũkunĩkĩli ũsu nũtetheeasya ala memanyĩasya Mbivilia me na ngoo nzeo kũmanya kana Maandĩko ala me kw’o ũmũnthĩ nĩmo Yeova waveveee andũ make tene mamaandĩka.—Isa. 40:8. *

14. Mbivilia ĩnyaĩĩkĩte ata ũmũnthĩ?

¹⁴ O na kũtw’ĩka andũ nĩmatatĩte mũno kwananga Mbivilia, Yeova nũĩkĩĩthĩtye kana Mbivilia nĩyo ĩvuku yĩla yĩalyũlĩtwe mũno kwĩ ĩvuku yĩngĩ o na yĩva. Na o na kau ũmũnthĩ andũ aingĩ maimũĩkĩĩe Ngai mũno na angĩ o na maiĩkĩĩaa kana ũ Ngai e kw’o, Mbivilia noyo ĩvuku yĩla yĩthooawa mũno, na kũvika yu ĩalyũlĩtwe na ithyomo mbee wa 2,800, yĩthĩwe nĩ yĩ nusu kana nĩ yĩ nima. Ndwĩsa kwona ĩvuku yĩngĩ yĩte mũo na yĩnyaĩĩkĩtw’e mũno ta Mbivilia. Nĩw’o kana nũtonya kwĩthĩa Mbivilia imwe itũmĩĩte ndeto syĩ vinya kana itaalyũlĩtwe ũndũ vaĩle. Ĩndĩ o na vailyĩ oou, vakuvĩ Mbivilia syonthe ila syaaalyũlwa no itetheesye mũndũ akamanya ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ ũla ũneenete ĩũlũ wa wĩkwatyo witũ na ũtangĩĩo witũ.

15. (a) Twĩkĩte ata nĩ kana wĩthĩe andũ ma ithyomo syĩ kĩvathũkany’o nĩmamanya ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ? (b) Nĩkĩ wĩthĩĩtwe wĩ ũseo kwambaa kũandĩka mavuku maitũ na kĩthyomo kya Kĩsũngũ?

¹⁵ Mwakanĩ wa 1919, amanyĩw’a o anini me kĩthito ma Mbivilia nĩmanyuviwe matw’ĩka “ngombo yĩ na kĩthito na mbũĩ.” Ĩvinda yĩu makothaa kũtũmĩa kĩthyomo kya Kĩsũngũ kũmanyĩsya ala ma “nyũmba” ya Vwana. (Mt. 24:45) “Ngombo” ĩsu nĩtatĩte mũno vyũ nĩ kana andũ makwate lĩu wa kĩ-veva kwa  ithyomo mbingangĩ. Ithyomo isu syongelekaa kĩla ĩvinda na kũvika yu syĩ mbee wa 700. O tondũ ĩvinda ya atũmwa Kĩkiliki kĩla kyeetawa Koine kyatũmĩawa mũno, ũmũnthĩ Kĩsũngũ kĩtũmĩawa mũno maũndũnĩ ma viasala na kĩsomo. Nĩkyo kĩtumi wĩthĩĩtwe wĩ ũseo kwamba kũandĩkaa mavuku maitũ na kĩthyomo kya Kĩsũngũ nĩ kana ĩndĩ maalyũlwe na ithyomo ingĩ.

16, 17. (a) Nĩ vata wĩva andũ ma Ngai moonie? (b) Vata ũsu weanĩiw’e ata? (c) Mwana-a-asa Knorr aĩ na wĩkwatyo wĩva ĩũlũ wa Mbivilia ya New World Translation?

¹⁶ Mbivilia nĩyo mũsingi wa mavuku maitũ onthe. Myaka ya 1900 yĩ katĩkatĩ, Mbivilia ya Kĩsũngũ ĩla yĩtawa King James Version ya 1611 nĩyo yatũmĩawa mũno. Ĩndĩ Kĩsũngũ kĩla kĩ Mbivilianĩ ĩsu kyaĩ kyavĩtiwe vyũ nĩ ĩvinda. Na o na kau ĩsyĩtwa ya Ngai nĩyakwatĩkanaa ala mavukunĩ ma tene vyũ ma Mbivilia mavinda ta 7,000, Mbivilia ĩsu ĩwetete ĩsyĩtwa ya Ngai o mavinda mavũthũ. O na eka ũu, yaĩ na mavĩtyo mana malikile ĩla yaalyũlawa na nĩyongeletwe mĩsoa mĩna ĩte ala mavukunĩ ma tene ma Mbivilia matonya kwĩkwatw’a. O nasyo Mbivilia ila ingĩ sya Kĩsũngũ syaĩ vo ĩvinda yĩu syaĩ na mathĩna masyo.

¹⁷ Nũndũ wa ũu, vaĩ na vata wa Mbivilia ĩalyũlĩtwe nesa kwosana na maandĩko ala ma mbee na ĩtũmĩĩte kĩthyomo kĩkũeleeka. Kĩu nĩkyo kĩtumi kamitii yĩtawa New World Bible Translation Committee yambĩĩw’e. Kamitii ĩsu yaalyũlile Mbivilia ĩmĩaanĩtye ilungu thanthatũ. Ilungu isu syaumiw’e kwa ĩvinda ya myaka ĩkũmi kuma mwaka wa 1950 nginya 1960. Kwĩ Matukũ 2, Mwei wa 8, 1950, nĩw’o kĩlungu kĩla kya mbee kyaumiw’e nĩ Mwana-a-asa N. H. Knorr e ũmbanonĩ mũna mũnene. Mũthenya ũsu aisye atĩĩ: “Kĩla ĩvinda nĩtwĩw’aa twĩ na vata wa kũkwata Mbivilia yĩ na kĩthyomo kĩla kĩtũmĩawa matukũ aa na yosanĩte na ũw’o ũla yu twĩsĩ. Ĩndĩ Mbivilia ĩsu no yaĩle kwĩthĩwa ĩalyũlĩte nesa ũndũ vaĩle ala maandĩko ma mbee nĩ kana wĩthĩe no tũelewe ũw’o mũnango. Nĩ Mbivilia yaĩle kwĩthĩwa ĩieleeka laisi nĩ ala meũmĩsoma ũmũnthĩ o tondũ ala maandĩko ma mbee maandĩkiwe nĩ amanyĩw’a ma Klĩsto maeleekaa nĩ andũ ala maĩ kw’o ĩvinda yĩu mataĩ asomu, ma kĩlasi kya nthĩ, mateesĩ maũndũ maingĩ, na mataĩ kĩndũ.” Mwana-a-asa Knorr nĩwawetie kana aĩ na wĩkwatyo kana Mbivilia ĩsu yaalyũlilwe ĩkatuma andũ milioni mbingĩ mũno mamũmanya Yeova.

18. Nĩ motwi meva meekiwe ala matumĩte Mbivilia ĩalyũlwa na ithyomo mbingangĩ?

¹⁸ Wĩkwatyo ũla Mwana-a-asa Knorr waĩ naw’o nĩweanĩie nesa vyũ mwakanĩ wa 1963. Mwakanĩ ũsu Mbivilia ya New World Translation of the Christian Greek Scriptures nĩyaumiw’e na ithyomo ii ingĩ thanthatũ: Dutch, French, German, Italian, Portuguese, na Spanish. Mwakanĩ wa 1989 Nzama Ĩla Ĩtongoesye ya Ngũsĩ sya Yeova nĩyeekie mũvango ovisi ũla mũnene wĩthĩwe na mũvĩa wa kũũngamĩa wĩa wa kũalyũla Mbivilia. Na ĩndĩ mwakanĩ wa 2005, ithyomo ila ialyũlaa ĩkaseti yĩĩ nĩsyanengiwe mwanya syĩkĩe Mbivilia mũvangonĩ wa syĩndũ ila syaĩlĩte kũalyũlwa mĩtũkĩ. Nũndũ wa mũvango ũsu, kũvika yu Mbivilia ya New World Translation ĩalyũlĩtwe na ithyomo mbee wa 130, yĩthĩwe nĩ yĩ nima kana nĩ yĩ nusu.

19. Nĩ ũndũ wĩva wa mwanya weekĩkie 2013, na ĩsomo yĩla yĩatĩĩe yĩneeneete kyaũ?

¹⁹ Ĩtina wa myaka kauta, nĩkwoonekie vata wa kwĩka moalyũku Mbivilia ya Kĩsũngũ ya New World Translation nĩ kana yosane na kĩthyomo kya Kĩsũngũ kya matukũ aa. Kwĩ Matukũ 5 na 6, Mwei wa 10, 2013, andũ 1,413,676 kuma nthĩ 31 nĩmeethukĩĩisye ũmbano wa kĩla mwaka wa 129 wa Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. Onthe ala meethukĩĩisye ũmbano ũsu matanie mũno ĩla mwana-a-asa ũmwe wa Nzama Ĩla Ĩtongoesye waumisye Mbivilia yĩkĩtwe moalyũku ya New World Translation. Aingĩ nĩmaĩie ĩla athokany’a mamanengeleeilye Mbivilia ĩsu ya Kĩsũngũ. Na ĩndĩ ĩla ala maumasya maũvoo mũthenya ũsu matũmĩie Mbivilia ĩsu, ana-a-asa na eĩtu-a-asa nĩmeeyoneie kana vai Mbivilia ĩngĩ ya Kĩsũngũ yaalyũlwa nesa ta ĩsu. Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe nĩyĩeleetye mũnango ĩũlũ wa Mbivilia ĩsu, o na nĩyĩeleetye ũndũ ĩalyũlĩtwe na ithyomo ingĩ.