Yo ve syĩndũ sya tene syenziwe iĩkĩĩthasya maũndũ ala maandĩkĩtwe Mbivilianĩ nĩ ma w’o? Mwakanĩ wa 2014, ve ũvoo waĩ ĩkasetinĩ ya Biblical Archaeology Review, wakũlĩtye atĩĩ: “Nĩ andũ meana me Maandĩkonĩ ma Kĩevelania maĩkĩĩthĩtw’e kana maĩ vo kwĩsĩla syĩndũ ila syĩnzawa nthĩ?” Ũsũngĩo woonanisye kana andũ asu “nĩ ta 50!” Ĩndĩ ve mũndũũme ũmwe ũwetetwe Mbivilianĩ ũtaĩ ũtalonĩ ũsu, nake nĩ Tatenai. Tatenai aĩ ũũ? Ekai twone maũndũ manini mawetetwe Mbivilianĩ ĩũlũ wake.

Ve ĩvinda Yelusaleme yaĩ ungu wa Ũsumbĩki wa Velisia. Yelusaleme yaĩ kĩsionĩ kĩmwe kĩla andũ ma Velisia makĩtaa Mũingo wa Ũsĩ, kĩla kyaĩ ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa sua ya Euvalati. Ĩtina wa kũsinda Mbaviloni, Velisia nĩyamathaisye Ayuti kuma ũkombonĩ na yametĩkĩlya makatũngĩĩe ĩkalũ ya Yeova yĩla yaĩ Yelusaleme. (Esala 1:1-4) Ĩndĩ amaitha ma Ayuti nĩmasiĩĩie mũvango ũsu, na maũtũmĩa ta kĩtumi kya kwonany’a kana Ayuti nĩmeũleana na Ũsumbĩki wa Velisia. (Esala 4:4-16) Ĩla Mũsumbĩ Ndalio wa 1 wasumbĩkĩte (mwaka wa 522-486 Klĩsto ate mũsyae), mũnene ũmwe wa Velisia weetawa Tatenai nĩwakũlĩĩilye ũndũ ũsu. Mbivilia ĩmwĩtĩte “ngavana wa mũingo wa ũla Ũsĩ.”—Esala 5:3-7.

Ve masengea maseũvĩtw’e na yũmba (cuneiform tablets) mataanangĩka maandĩkĩtwe ĩsyĩtwa ya Tatenai. Nĩmatonya kwĩthĩwa me amwe katĩ wa syĩndũ sya tene ila syaiĩtwe nĩ andũ ma mũsyĩ wa Tatenai. Ĩsengea yĩmwe yonanĩtye kana mũndũ ũmwe wa mũsyĩ ũsu nĩ ũla Tatenai ũwetetwe Mbivilianĩ. Ĩsengea yĩu yĩ na wĩw’ano wa viasala weekiwe mwaka wa 502 Klĩsto ate mũsyae, naw’o waĩ mwaka wa 20 wa kũsumbĩka kwa Ndalio wa 1. Ĩsengea yĩu yonanĩtye kana ngũsĩ ĩla yaĩkĩĩthisye wĩw’ano ũsu yaĩ mũthũkũmi wa “Tattannu, ngavana wa kĩsio kĩla kĩ Mũingo wa Ũsĩ.” Ũsu nĩwe Tatenai ũla ũwetetwe ĩvukunĩ ya Mbivilia ya Esala.

Tatenai atethasya wĩa mwaũ? Mwakanĩ wa 535 Klĩsto ate mũsyae, Mũsumbĩ Kulusi nĩwavangie isio ila wasumbĩkĩte iaanw’e syĩthĩwe ilungu nene sya nthĩ, na kĩmwe kya isio isu waanisye kyeetawa Mbaviloni na Mũingo wa Ũsĩ. Kĩsio kĩu nĩkyesie kũaanw’a kelĩ, na ngalĩko ĩmwe yeetwa Mũingo wa Ũsĩ. Nthĩ ila syaĩ ungu wa kĩsio kĩu kya Mũingo wa Ũsĩ syaĩ Coele-Syria, Voenike, Samalia, na Yuta, na nĩvatonyeka ikethĩwa syasumbĩkĩtwe kuma Ndamasiku. Tatenai nĩwe waĩ ngavana wa kĩsio kĩu vakuvĩ mwakanĩ wa 520 nginya 502 Klĩsto ate mũsyae.

Ĩla Tatenai waendie Yelusaleme kwĩka ũkunĩkĩli amanye kana kwa w’o Ayuti nĩmaleanĩte na ũsumbĩki wa Velisia, nĩwaeleisye mũsumbĩ Ndalio kana Ayuti measya nĩmanengiwe mwanya wa kũtũngĩĩa ĩkalũ ya Yeova nĩ Kulusi. Ĩla ũkunĩkĩli weekiwe mavukunĩ ma tene ala maĩ nyũmbanĩ ya kĩũsumbĩ, ndeto sya Ayuti syeethĩiwe syĩ sya w’o. (Esala 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Kwoou Tatenai eeiwe amaeke make ĩkalũ ya Yeova, na eew’a.—Esala 6:6, 7, 13.

Ũw’o nĩ kana “Tatenai, ngavana wa mũingo wa ũla Ũsĩ” ndaaĩka maũndũ manene. Ĩndĩ manya kana nũwetetwe Maandĩkonĩ na etĩtwe o ĩsyĩtwa ya ũnene yĩla weetawa. Ũndũ ũsu wĩonany’a kana syĩndũ sya tene ila syĩnzawa nthĩ niĩkĩĩthasya kana maũndũ ala Mbivilia ĩeleetye meekĩkie ĩvindanĩ ya tene nĩ ma w’o.