Bibl taa tazɩyaa ɖiɣzinaa se paama Ɛsɔ hɩɖɛ ɛzɩ tam 7 000 mbʋ yɔ kiɖe tɛɛ Ebree Masɩ taa; nɛ paama-ɖɩ nɛ Ebree kʋnʋŋ masɩ sɩnɛ: יהוה. Ɛlɛ nabɛyɛ maɣzɩɣ se ɖɩtaawɛɛ kiɖe tɛɛ Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ taa. Lɩmaɣzɩyɛ nɖɩ ɖɩ-yɔɔ lɛ, ɖa-alɩwaatʋ taa Bibl ɖɛzɩyaa sakɩyɛ tɩlabɩnɩ tʋmɩyɛ hɩɖɛ «Yehowa» alɩwaatʋ ndʋ pɛɖɛzaɣ Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ nzɩ payaɣ se Nɔɔ Haʋ Kɩfam takayaɣ yɔ. Halɩ alɩwaatʋ ndʋ pɛɖɛzaɣ Grɛɛkɩ masɩ nzɩ sɩ-taa paalabɩnɩ tʋmɩyɛ Ebree masɩ nasɩyɩ taa tɔm ɖeyi ɖeyi nɛ Ɛsɔ hɩɖɛ (יהוה) wɛ sɩ-taa yɔ, patɩlabɩnɩ tʋmɩyɛ hɩɖɛ nɖɩ ɛlɛ pɛlɛɣzɩ ɖi-lone taa «Kɩbaɣlʋ.»

Ɛlɛ mba pɛɖɛzɩ Bibl—Ɛjaɖɛ kɩfaɖɛ tɔm ɖɛzʋʋ yɔ patɩla mbʋ. Palabɩnɩ tʋmɩyɛ hɩɖɛ «Yehowa» tam 237 Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ taa. Pʋcɔ nɛ pala mbʋ lɛ, pamaɣzɩ tɔm kɩcɛyɩtʋ tʋnɛ tɩ-naalɛ tɩ-yɔɔ: (1) Grɛɛkɩ Masɩ takayɩsɩ nzɩ paamanɩ nesi nɛ sɩwɛ sɔnɔ yɔ, pɩtɩkɛ nzɩ kɛnɩ kiɖe tɛɛ ñɩnzɩ. Grɛɛkɩ Masɩ kudokiŋ sakɩyɛ nzɩ paɖaɣnɩ-sɩ maʋ nɛ nesi nɛ sɩwɛ sɔnɔ yɔ, paa pɩtɩɖɔɔ kɔyɔ, pama kiɖe tɛɛ ñɩnzɩ nɛ pɩla pɩnzɩ 200 pʋcɔ nɛ paɖaɣnɩ-sɩ maʋ. (2) Mba paɖaɣnaɣ masɩ nzɩ maʋ yɔ pɛlɛɣzɩ Ebree kʋnʋŋ masɩ nzɩ paamanɩ Ɛsɔ hɩɖɛ yɔ si-lone taa tɔm piye Kyrios. Tɔm piye nɖɩ, ɖɩkɛ Grɛɛkɩ kʋnʋŋ tɔm piye nɛ ɖɩ-tɔbʋʋ lɛ «Kɩbaɣlʋ.» Nabʋyʋ taa ɖɔɖɔ lɛ, mba paɖaɣnaɣ tɔm maʋ yɔ, takayɩsɩ nzɩ sɩ-taa paatɛm lɛɣzɩtʋ ndʋ labʋ yɔ, sɩ-taa pɔcɔŋnaɣ nɛ pamaɣ.

Ɛjaɖɛ kɩfaɖɛ Bibl ɖɛzʋʋ kɔɔmiite nawa se pɩtʋʋ fɛyɩ se paalabɩnɩ tʋmɩyɛ Ɛsɔ hɩɖɛ kiɖe tɛɛ Grɛɛkɩ Masɩ nzɩ paamanɩ nesi yɔ sɩ-taa. Lɩmaɣza wena a-yɔɔ pɩtʋʋ fɛyɩ tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ yɔ ana yɔ:

• Ebree Masɩ nzɩ palakaɣnɩ tʋmɩyɛ Yesu nɛ apostoloowaa alɩwaatʋ taa yɔ paama Ɛsɔ hɩɖɛ sɩ-taa. Ðooo lɛ, ɛyaa pazɩ taatisiɣ tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ. Ɛlɛ lɛɛlɛɛyɔ, Ebree Masɩ takayɩsɩ nzɩ palɩ sɩ-yɔɔ Kumran cɔlɔ nɛ akɔntanaa wɩlɩɣ se pama-sɩ kajalaɣ pɩnzɩ mɩnʋʋ taa yɔ, siyeba nɛ abʋta naayɛ fɛyɩ tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ.

• Yesu nɛ apostoloowaa alɩwaatʋ taa, Ɛsɔ hɩɖɛ kaawɛ ɖɔɖɔ Ebree Masɩ nzɩ paaɖɛzɩ-sɩ Grɛɛkɩ kʋnʋŋ taa yɔ sɩ-taa. Pɩnzɩ mɩnɩŋ sakɩyɛ taa, Bibl taa tazɩyaa maɣzaɣ se Ɛsɔ hɩɖɛ taawɛɛ Ebree Masɩ nzɩ paaɖɛzɩ-sɩ Grɛɛkɩ kʋnʋŋ taa nɛ payaɣ-sɩ se Septante yɔ sɩ-taa. Ɛlɛ pɩtalɩ pɩnzɩ 1900 waa hɛkʋ taa lɛ, Bibl taa tazɩyaa lɩɩ Septante takayaɣ ŋga palakaɣnɩ tʋmɩyɛ Yesu alɩwaatʋ taa yɔ kɔ-hɔɔlasɩ nzɩ sɩpɩnɩ kpem yɔ sɩ-taa nasɩyɩ yɔɔ. Pana Ɛsɔ hɩɖɛ takayaɣ hɔɔlasɩ nzɩ sɩ-yɔɔ, paama-ɖɩ nɛ Ebree kʋnʋŋ masɩ.  Ye mbʋ, Yesu alɩwaatʋ taa, Ɛsɔ hɩɖɛ kaawɛ Masɩ nzɩ paaɖɛzɩ-sɩ Grɛɛkɩ kʋnʋŋ taa yɔ sɩ-taa. Ɛlɛ pɩnzɩ 300 waa taa Y.L.W., Ɛsɔ hɩɖɛ taawɛɛ Septante takayɩsɩ ɛzɩ Codex Vaticanus nɛ Codex Sinaiticus taa mbʋ yɔ kpaɣnɩ Kiɖe Tɛɛ Tɔm nɛ piwolo Malakii takayɩsɩ taa (ŋgʋ hɩɖɛ nɖɩ ɖɩɩwɛ caanaʋ taa takayɩsɩ nzɩ paacalɩ maʋ yɔ sɩ-taa). Pʋyɔɔ pɩɩɖɩɣzɩɣ-ɖʋ se pɩnzɩ 300 waa taa Bibl takayɩsɩ nzɩ sɩwɛ sɔnɔ yɔ, Ɛsɔ hɩɖɛ fɛyɩ sɩ-hɔɔlʋʋ ŋgʋ payaɣ se Nɔɔ Haʋ kɩfam yaa Grɛɛkɩ Masɩ yɔ kɩ-taa.

  Yesu kaayɔɔdɩ kpayɩ se: «Mɔnkɔm man-Caa hɩɖɛ taa.» Ɛyɔɔdaa ɖɔɖɔ se tʋma wena ɛlaba yɔ ‘ɛ-Caa hɩɖɛ taa’ ɛlabɩ-yɛ

• Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ maɣmaɣ wɩlɩɣ se Yesu lakaɣnɩ Ɛsɔ hɩɖɛ tʋmɩyɛ ɖoŋ ɖoŋ nɛ eyeba nɛ lalaa tɩlɩ-ɖɩ. (Yohanɛɛsɩ 17:6, 11, 12, 26) Yesu kaayɔɔdɩ kpayɩ se: «Mɔnkɔm man-Caa hɩɖɛ taa.» Ɛyɔɔdaa ɖɔɖɔ se tʋma wena ɛlaba yɔ ‘ɛ-Caa hɩɖɛ taa’ ɛlabɩ-yɛ.—Yohanɛɛsɩ 5:43; 10:25.

• Ɛsɔ fezuu ɖiyini ɛyaa nɛ pama Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ nɛ pɔsɔzɩ Ebree Masɩ kiɖeɖesi yɔɔ; ye mbʋ, pɩwɛɣ piti se Ɛsɔ hɩɖɛ «Yehowa» ɛmʋʋ yem Grɛɛkɩ Masɩ taa. Kajalaɣ pɩnzɩ mɩnʋʋ hɛkʋ taa mbʋ yɔ, tɔmkpɛlɩkɩyʋ Yakubu heyi ɛzʋtʋyaa Yeruzalɛm se: «Siimeyɔɔnɩ kɛdɩ tete ɛzɩma Ɛsɔ kɛzɩ ɛ-lɩmaɣza nɛ ajɛɛ yɔɔ kajalaɣ ɖeɖe se ɛlɩzɩ a-taa samaɣ nakɛyɛ nɛ payaa-kɛ nɛ ɛ-hɩɖɛ yɔ.» (Tʋma Labʋ 15:14) Ye nɔɔyʋ ɛtaatɩlɩ Ɛsɔ hɩɖɛ yaa ye nɔɔyʋ ɛtaayaɣ Ɛsɔ hɩɖɛ kajalaɣ pɩnzɩ mɩnʋʋ taa yɔ, tɔm ndʋ Yakubu yɔɔdaa yɔ tɩtaawɛɛnɩ tɔbʋʋ nɩʋ.

• Palabɩnɩ tʋmɩyɛ Ɛsɔ hɩɖɛ nɖɩ potobiyaa yɔ Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ taa. Natʋ 19:1, 3, 4, 6 taa, ɖɩnaɣ Ɛsɔ hɩɖɛ tɔm piye «Aleluyah» taa. Palɩzɩ tɔm piye nɖɩ nɛ Ebree tɔm loyaɣ nakɛyɛ taa, nɛ kɔ-tɔbʋʋ lɛ se «Ɩsa Yah.» Hɩɖɛ «Yehowa» potobiyaa nɛ pɩpɩsɩ «Yah.» Hɩla wena paalabɩnɩ tʋmɩyɛ Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ taa yɔ, Ɛsɔ hɩɖɛ wɛ a-taa sakɩyɛ taa. Halɩ takayɩsɩ nasɩyɩ yɔɔdʋʋ se Yesu hɩɖɛ maɣmaɣ tɔbʋʋ lɛ se «Yehowa kɛ ñʋʋ yabʋ.»

• Takayɩsɩ nzɩ Yuuda mba kaama kajalaɣ pɩnzɩ mɩnɩŋ taa yɔ, sɩwɩlaa se Yuuda ñɩma mba pɛkɛ Krɩstʋ ñɩma yɔ paalabɩnɩ tʋmɩyɛ Ɛsɔ hɩɖɛ pa-takayɩsɩ taa. Payaɣ takayaɣ nakɛyɛ se Tosefta nɛ pɛtɛzɩ-kɛ maʋ pɩnaɣ 300 taa mbʋ yɔ. Kɛkɛ takayaɣ ŋga pekpeɣli ka-taa paɣtʋ ndɩ ndɩ yɔ; (pɩkɛ paɣtʋ ndʋ ɖooo lɛ, ɛyaa ɖɛzaɣ-tʋ ɖama nɛ nɔɔ nɛ pataamaɣ-tʋ takayaɣ nakɛyɛ taa yɔ). Kɔyɔɔdɩ Krɩstʋ mba takayɩsɩ nzɩ paasɔbɩ-sɩ miŋ Sabaatɩ wiye yɔ sɩ-tɔm se: «Pɔsɔbɩ miŋ tɔm kɩbandʋ susuyaa takayɩsɩ nɛ minim takayɩsɩ. [Pɩtɩla yɔ, Yuuda ñɩma mba pɛkɛ Krɩstʋ ñɩma yɔ, mba payaɣaɣ se minim.] Paha nʋmɔʋ se paa le  patɩɩna-sɩ yɔ pɔsɔbɩ-sɩ miŋ, pɩkpɛndɩnɩ sɩ-hɔɔlɩŋ weyi ɩ-taa paama Ɛsɔ hɩɖɛ yɔ.» Takayaɣ kʋɖʋmaɣ ŋga ka-taa, pɔyɔɔdɩ tɔm ndʋ Galilee tʋ Rabbi Yosé kaayɔɔdaa yɔ. Ɛɛcaɣ wezuu pɩnzɩ 100 waa ɖɩbazɩyɛ. Ɛyɔɔdaa se kpɩtaʋ taa avema lɛɛna taa lɛ, «pɛsɛtɩ hɔɔlɩŋ weyi ɩ-taa pama Ɛsɔ hɩɖɛ sɩ-taa yɔ [pʋ-tɔbʋʋ se Krɩstʋ mba takayɩsɩ taa] nɛ pɔñɔɔzɩ-ɩ nɛ pasɩɩ nɛ pɔsɔ miŋ hɔɔlɩŋ weyi pɩkazaa yɔ.»

• Bibl taa tazɩyaa nabɛyɛ tisaa se pɩwɛ kaɖɛ se ɛyʋ ɛpɩtɩ se Ɛsɔ hɩɖɛ kaawɛ Ebree Masɩ nzɩ pɔyɔɔdɩ sɩ-tɔm Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ taa yɔ sɩ-taa. Bibl tɔm kpou nakʋyʋ (The Anchor Bible  Dictionary) yɔɔdɩ tɔm ñʋʋ «Ebree abalɩmasɩ 4 nzɩ sɩwɛ Nɔɔ Haʋ Kɩfam taa yɔ» kɩ-taa se: «Wondu sakɩyɛ wɩlɩɣ se toovenim taa lɛ, alɩwaatʋ ndʋ paacalɩ maʋ Nɔɔ Haʋ Kɩfam taa tɔm yɔ, Ebree abalɩmasɩ 4, pʋ-tɔbʋʋ se Ɛsɔ hɩɖɛ Yahweh, kaawɛ Nɔɔ Haʋ Kɩbɩm taa tɔm ndʋ pɔyɔɔdɩ Nɔɔ Haʋ Kɩfam taa yɔ tɩ-taa natʋyʋ taa yaa tɩ-tɩŋa tɩ-taa.» Bibl taa tazɩyʋ George Howard yɔɔdaa se: «Paama Ebree abalɩmasɩ nzɩ sɩ-naanza Grɛɛkɩ Bibl (Septante) takayɩsɩ nzɩ paamanɩ nesi yɔ sɩ-taa, nɛ takayɩsɩ nzɩ kajalaɣ cooci lakaɣnɩ tʋmɩyɛ; ye mbʋ, pɩ-taa wɛ nɩʋ se mba pama Nɔɔ Haʋ Kɩfam takayɩsɩ yɔ, alɩwaatʋ ndʋ pamaɣaɣ Nɔɔ Haʋ Kɩbɩm masɩ  nasɩyɩ sɩ-taa yɔ peyekaɣ Ebree abalɩmasɩ nzɩ sɩ-naanza ɖenɖe sɩɩwɛɛ yɔ.»

• Bibl ɖɛzɩyaa mba pa-hɩla sɛwa yɔ palabɩnɩ tʋmɩyɛ Ɛsɔ hɩɖɛ Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ taa. Pa-taa nabɛyɛ labɩ mbʋ alɩwaatʋ sakɩyɛ pʋcɔ nɛ palɩzɩɣ Ɛjaɖɛ kɩfaɖɛ tɔm ɖɛzʋʋ Bibl. Tɔm ɖɛzɩyaa mba nɛ Biblwaa mba pɛɖɛzaa yɔ pa-hɩla yɔ: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, Herman Heinfetter ɖɛzɩnɩ-kʋ (1863); The Emphatic Diaglott, Benjamin Wilson ɖɛzɩnɩ-kʋ (1864); The Epistles of Paul in Modern English, George Barker Stevens ɖɛzɩnɩ-kʋ (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, W. G. Rutherford ɖɛzɩnɩ-kʋ (1900); The New Testament Letters, Lɔndrɩ tɛ Episkopu J.W.C. Wand ɖɛzɩnɩ-kʋ (1946). Pɩtasɩ lɛ, Bibl ŋgʋ Pablo Besson ɖɛzɩ pɩnzɩ 1900 waa ɖɩbazɩyɛ taa Ɛsɩpaañɔɔlɩ kʋnʋŋ taa yɔ kɩ-taa, ɛlabɩnɩ tʋmɩyɛ hɩɖɛ «Jehová» Luka 2:15 nɛ Yuudi 14 taa; nɛ pɩ-tɛɛ tɔm taa lɛ, ɛwɩlɩ hɔɔlɩŋ weyi ɩcɛzɩ 100 yɔ ɩ-taa se pɩtʋʋ fɛyɩ se Ɛsɔ hɩɖɛ kaawɛnɩ peeɖe. Alɩwaatʋ sakɩyɛ pʋcɔ nɛ pɛɖɛzɩɣ Biblwaa mba lɛ, Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ nzɩ pɛɖɛzɩ-sɩ Ebree taa kpaɣnɩ pɩnzɩ 1500 waa taa nɛ pɩɖɛɣ yɔ sɩ-taa, palabɩnɩ tʋmɩyɛ Ebree abalɩmasɩ nzɩ sɩ-naanza masɩ sakɩyɛ taa. Caama kʋnʋŋ  taa ɖeke, paa pɩtɩɖɔɔ yɔ palabɩnɩ tʋmɩyɛ hɩɖɛ «Yehowa» (yaa «Yahweh») Biblwaa 11 taa Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ taa, nɛ tɔm ɖɛzɩyaa 4 ñama-ɖɩ kaŋgamasɩ taa tɔm piye «Kɩbaɣlʋ» cɔlɔ. Caama kʋnʋŋ taa Biblwaa mba palabɩnɩ tʋmɩyɛ Ɛsɔ hɩɖɛ pɩ-tɛɛ tɔm taa yɔ, pɛcɛzɩ 70.

• Ɛsɔ hɩɖɛ wɛ Biblwaa lalaa taa Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ taa kʋnʋmɩŋ weyi ɩcɛzɩ 100 yɔ ɩ-taa. Afrika mba, Amerika mba (Amerɛndɩyɛŋwaa), Aazii mba, Erɔɔpɩ mba, nɛ Pasifiki lɩm hɛkʋ taa tɛtʋ kʋnʋmɩŋ sakɩyɛ labɩnɩ tʋmɩyɛ Ɛsɔ hɩɖɛ tam sakɩyɛ. (Cɔnɩ kʋnʋmɩŋ ɛnɩ  hɔɔlɩŋ 1870 nɛ 1871 yɔɔ.) Tɔm ɖɛzɩyaa mba pɛɖɛzɩ Biblwaa mba yɔ, lɩmaɣza wena ɖɩyɔɔdɩ a-tɔm nɛ pɩɖɛɛ yɔ a-yɔɔ ɖɔɖɔ palabɩnɩ tʋmɩyɛ Ɛsɔ hɩɖɛ Biblwaa mba pa-taa. Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ nzɩ pɛɖɛzaa yɔ, sɩ-taa nasɩyɩ lɩwa pitileɖita ɛzɩ Rotuma kʋnʋŋ taa Bibl mbʋ yɔ (1999), kɩlabɩnɩ tʋmɩyɛ hɩɖɛ «Jihova» tam 51 masɩ 48 taa; nɛ Ɛndoneezii kʋnʋŋ ŋgʋ payaɣ se Batak (Toba) yɔ kɩ-taa Bibl (1989), kʋkʋ ñalabɩnɩ tʋmɩyɛ hɩɖɛ «Jahowa» tam 110.

Pɩtʋ kpayɩ kpayɩ, nɛ ndɛŋgbɛzaɣ nakɛyɛ fɛyɩ paa ññɩɩ se pɩmʋnaa se papɩsɩnɩ Ɛsɔ hɩɖɛ ɖi-lona taa Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ taa. Nɛ mbʋ ɖeyi ɖeyi mba pɛɖɛzɩ Ɛjaɖɛ kɩfaɖɛ tɔm ɖɛzʋʋ Bibl yɔ palaba. Pɛwɛnɩ ñamtʋ sɔsɔtʋ Ɛsɔ hɩɖɛ yɔɔ nɛ patɩkatɩ se palɩzɩ nabʋyʋ Ɛsɔ Tɔm ndʋ eeyeba nɛ pama ɖooo kiɖe tɛɛ yɔ tɩ-taa.—Natʋ 22:18, 19.