KETI NTOTO NA BETO TA FWA?
Banzadi
BANZADI ke pesaka beto bima mingi ya beto ke diaka mpi ya kusadila bankisi. Banzadi to ba océan ke basisaka kati-kati ya mupepe ya beto ke peminaka mpi yo ke minaka mupepe ya mbi ya beto ke basisaka ya bo ke bingaka dioxyde de carbone. Diaka, banzadi ke salaka nde bansungi kuvanda mbote.
Sambu na Nki Beto Fwete Tanina Banzadi?
Mpila bansungi ke soba ke sala nde bambisi yai ya ke zingaka na masa kukuma na mpasi, mu mbandu minkoso mpi bima ya bo ke bingaka récif corallien. Bantu ya mayele ke tubaka nde na bamvula 30 ya ke kwisa, bima yai ya bo ke bingaka ba récif yina ke salaka nde bima mingi ya ke vandaka na masa kulanda kuzinga, lenda fwa yonso.
Bantu ya mayele ke tubaka diaka nde bandeke mingi ya masa (90%) lenda vanda me minaka dezia ba kopale ya ke bwaka na masa mpi bo ke yindulaka nde bima ya kopale ya ke vandaka na masa ke fwaka bambisi ya masa mingi kibeni konso mvula.
Na 2022, António Guterres ya kele Secrétaire ya ONU tubaka nde: “Beto ke tanina ve banzadi na beto mpi bubu yai beto ke mona mpila banzadi me kuma mpenza na kigonsa.”
Nzambi Salaka Ntoto na Beto Sambu Yo Fwa Ve
Nzambi salaka banzadi mpi bima yonso ya ke zingaka na kati na yo sambu yo vanda bunkete mpi mbote, kana bamvindu yina bantu ke basisaka kukuma ve mingi na kati na yo. Mukanda mosi (Regeneration: Ending the Climate Crisis in One Generation) ke monisa nde kana bantu ke losa ve bamvindu na banzadi, “yo ke landaka kudikumisa bunkete yo mosi.” Beto tadila mwa bambandu yai:
-
Bima ya fioti-fioti ya bo ke bingaka phytoplancton ke minaka mpi ke bumbaka mupepe ya bo ke bingaka dioxyde de carbone; mupepe yai ke salaka nde ntangu kukuma mingi na ntoto. Kima yai phytoplancton ke bumbaka yo mosi mupepe ya bo ke bingaka dioxyde de carbone kiteso mosi ti banti mpi matiti yonso ya ke vandaka na ntoto.
-
Bamikrobe ke diaka bimpusu mpi mikwa ya bambisi ya me fwaka; kana ve yo zolaka kukumisa nzadi mvindu. Ebuna bamikrobe yo mosi ke kumaka madia sambu na bigangwa ya nkaka ya masa. Site mosi ya Internet (Smithsonian Institution Ocean Portal) ke monisa nde mambu yai ke salaka nde “nzadi kukensuka mpi yo vanda bunkete.”
-
Mpila bambisi mingi ke minaka madia ke salaka nde acide ya kele na masa kukuma fioti sambu acide yango ke vandaka mbi sambu na bambisi mingi ya nkaka mu mbandu minkoso mpi bambisi ya bo ke bingaka ba corail.
Mambu ya Bantu Ke Salaka Sambu na Kutanina Banzadi
Kana beto ke sadila basaki, bitunga mpi milangi ya masa ya bo lenda sadila mbala mingi, yo ta sala nde bima ya kopale kuvanda ve mingi na banzadi
Kana bamvindu kukuma ve na banzadi, yo ta lomba mpi ve nde bo katula yo. Yo yina bantu ya mayele ke lombaka bantu na kusadila mbala mingi ba saki, bisadilu mpi bitunga na kisika ya kusadila bima ya kopale (plastique) mbala mosi mpamba mpi kulosa yo.
Kansi yo ke lomba kusala mambu mingi ya nkaka. Ntama migi ve, kimvuka mosi ya ke landilaka mambu ya bamasa mpi ya bamfinda (environnement) lokutaka 9 200 tonne ya bamvindu yina ba océan losaka na bansi 112. Ata mpidina, kiteso ya bamvindu yina vandaka fioti mpenza kana beto fwanisa yo ti kiteso ya bamvindu ya ke kotaka konso mvula na banzadi.
Zulunalu mpi Televizio mosi (National Geographic) tubaka nde “beto lenda kuka ve kukatula bamvindu (acide) yonso ya kele na kati ya banzadi bubu yai. Bantu ke sadila ba gaz mingi kibeni (combustible fossile)” mpi yo ke sala nde bambisi ya ke zingaka na masa “kukuka diaka ve kukumisa masa bunkete mpila Nzambi salaka yo.”
Mambu ya Ke Monisa Nde Ntoto Ta Fwa Ve—Inki Biblia Ke Tuba?
“Ntoto me fuluka ti bima yina nge me salaka. Nzadi-mungwa, yina kele mudindu mpi nene mingi, me fulukaka ti bima mingi ya moyo yina bo lenda tanga ve, ya fioti mpi ya nene.”—Nkunga 104:24, 25.
Nzambi salaka masa ti makuki ya kudikumisa bunkete. Yindula fioti: Kana Nzambi ke zabaka mbote-mbote banzadi mpi bambisi yonso ya ke zingaka muna, keti yo me fwana ve na kundima nde yandi kele ti makuki ya kukatula bima yonso ya me bebisaka banzadi? Tala disolo “Nzambi Me Silaka nde Ntoto na Beto Ta Fwa Ve,” na lutiti 15.
