NTUMWA Polo sonikaka bangogo yai na Bakristu ya Roma pene-pene ya mvu 56 T.B. Biblia ke tuba ve mpenza kana Polo kwendaka na Espania. Yo vanda mpidina to ve, na nsadisa ya bikesa na yandi to ya ba misionere ya nkaka, nsangu ya mbote yina kele na Ndinga ya Nzambi, Biblia, kumaka na Espania na mvu-nkama ya zole na T.B.

Ntangu fioti na nima, Bakristu kumaka mingi na Espania. Diambu yai salaka nde bantu kukuma na mpusa ya ngolo ya mbalula ya Biblia na Latini. Yo vandaka mpidina sambu na mvu-nkama ya zole, bantu ya Roma vandaka kuyala dezia Espania mpi Latini kumaka ndinga yina bantu yonso vandaka kutuba na nsi ya Luyalu ya Roma.

Bakristu ya ntete ya Espania balulaka Babiblia mingi na Latini mpi bo ke bingaka yo Vetus Latina Hispana. Bo sadilaka Babiblia ya Latini bamvula mingi na Espania na ntwala nde Jérôme kumanisa kubalula Biblia na yandi yina zabanaka na zina ya Vulgate latine na luyantiku ya mvu-nkama ya tanu na T.B.

Biblia ya Jérôme—yina yandi manisaka kubalula na Betelemi, na Palestine—kumaka nswalu na Espania. Ntangu Lucinius, longoki ya Biblia yina vandaka mvwama, waka nde Jérôme ke sosa kubasisa Biblia na Latini, yandi sosaka kubaka nswalu kopi na yo. Yandi tindaka bansoniki sambanu na Betelemi sambu na kusonika yo mpi kunatila yandi yo na Espania. Na bamvu-nkama yina landaka, Vulgate latine bakaka malembe-malembe kisika ya Vetus Latina Hispana. Bambalula yai ya Latini sadisaka bantu ya Espania na kutanga Biblia mpi kubakisa nsangu na yo. Sambu Luyalu ya Roma kumaka na nsuka, yo lombaka nde bantu ya Espania kulonguka ndinga ya nkaka.

Na mvu-nkama tanu, ba Wisigoth mpi makanda ya nkaka ya Allemagne botulaka Espania mpi nataka ndinga ya mpa—Gothique—na Péninsule. Ba Wisigoth kwisaka ti lusambu mosi buna ya Bukristu yina zabanaka na zina ya Arianisme mpi yo buyaka dilongi ya Butatu-busantu. Bo nataka mpi mbalula na bo mosi ya Biblia—Ulfilas, Biblia na Gothique. Bo vandaka kutanga Biblia yango na Espania tii na nsuka ya mvu-nkama ya sambanu, ntangu Reccared, ntotila ya ba Wisigoth kumaka muntu ya Katolika mpi buyaka Arianisme. Yandi lombaka nde bo vukisa mikanda yonso ya ba Arien ti Biblia ya Ulfilas mpi bo yoka yo. Yo yina, mikanda yonso ya ba Wisigoth vilaka na Espania.

Ata mpidina, bantu landaka kaka na kusadila Ndinga ya Nzambi mingi na Espania na nsungi yina. Katula Gothique, yo vandaka mpi ti ndinga ya nkaka yina Latini butaka ya bantu vandaka kutuba na Espania ya mvimba, mpi na nima, ndinga yango butaka bandinga ya nkaka ya me fwanana ti Latini yina bo ke tubaka na Péninsule Ibérique. * Bantu ke bingaka mikanda ya ntama ya ndinga yai nde, matadi ya papala ya bantu ya Wisigoth (Visigothic slates), sambu bo vandaka kusonika yo na zulu ya tumatadi ya papala. Bo sonikaka yo na mvu-nkama ya sambanu ti na mvu-nkama ya nsambwadi mpi yo kele ti baverse ya nkaka ya Bankunga mpi ya Baevanzile. Kaditadi mosi vandaka ti baverse yonso ya Nkunga 16.

Baverse ya Masonuku ya bo sonikaka na zulu ya matadi ya papala, yina vandaka ntalu ve, ke monisa nde bantu yonso lendaka kutanga mpi kusala bakopi ya Ndinga ya Nzambi na ntangu yina. Ziku, balongi sadilaka baverse ya Biblia yango sambu kulonga bana ya nzo-nkanda yina vandaka kulonguka kutanga mpi kusonika. Matadi yai ya papala vandaka ntalu ve kana beto fwanisa yo ti mpusu ya mbisi ya ntalu yina bamwane ya ntangu ya ntama sadilaka sambu na kusonika Biblia yina vandaka ti bifwanisu.

Bo me tulaka Biblia mosi ya bifwanisu yina bo vandaka kuteka na ntalu ya fioti na nzo-nzambi ya San Isidoro na León na Espania. Bo sonikaka yo na 960 ya T.B. Biblia yango kele na balutiti 516, nda na yo kele 47 cm mpi nene na yo 34 cm, bakilo na yo kele kiteso ya 18. Biblia ya Ripoll yina kele bubu yai na Biblioteke ya Vatican, bo sonikaka yo ziku na 1020 ya T.B. Yo kele Biblia yina vandaka na bifwanisu mingi na Moyen Âge. Sambu na kusala kisalu ya mutindu yina, yo lombaka nde mwane kulutisa kilumbu ya mvimba sambu na kusonika kisono mosi to mposo ya mvimba sambu na kusonika ntu-diambu mosi. Ata yo vandaka kitoko, Babiblia yai sadisaka mpenza ve na na kuzabisa bantu Ndinga ya Nzambi.

Na mvu-nkama ya nana, ndinga ya nkaka kotaka na Espania sambu Bamizuluma botulaka Péninsule. Bisika yina vandaka na nsi ya luyalu ya Bamizuluma, bo yantikaka kutuba Kiarabi na kisika ya Latini, mpi mpusa vandaka ya kubalula Biblia na ndinga yai ya mpa.

Ntembe kele ve nde, bo sadilaka bambalula mingi ya Biblia na Kiarabi—mingi-mingi Baevanzile—na Espania ya ntama. Ziku, na mvu-nkama ya nana, John, episikopo ya Séville, balulaka Biblia ya mvimba na Kiarabi. Yo kele mawa na kuzaba nde Babiblia mingi ya Kiarabi ke monanaka diaka ve. Bo me bumbaka mbalula mosi ya Kiarabi ya Baevanzile ya bo sonikaka na kati-kati ya mvu-nkama 10 na katedrale ya León na Espania.

Na nsuka ya Moyen Âge, bo yantikaka kutuba ndinga Castillan to Espagnol, na Péninsule Ibérique. Yo lombaka nde ndinga yai ya mpa kukuma kisadilu mosi ya mfunu sambu na kumwanga Ndinga ya Nzambi. * Mbalula ya ntete ya Biblia na Espagnol vandaka La Fazienda de Ultra Mar (Deeds From Across the Seas), yina basikaka na luyantiku ya mvu-nkama 13. Mukanda yango ke tubila nzietelo ya bantu ya Izraele, mikanda tanu ya ntete yina Moize sonikaka, mikanda ya nkaka ya Masonuku ya Kiebreo, Baevanzile mpi ba Épître.

Babiblia yonso ya Espagnol na bamfumu ya mabundu sambu na kuyoka yo na tiya. Diambu ya kiese kele nde, ntuma yina sukisaka ve kisalu ya kubalula Biblia. Ntotila Alphonse X (1252-1284), muntu ya ntete yina tomisaka Espagnol, zolaka nde bo balula Masonuku na ndinga ya mpa, mpi yandi pesaka mbongo sambu na kisalu yango. Na kati ya bambalula ya Espagnol ya ntangu yina, beto lenda tanga Biblia yina bo ke bingaka Préalphonsine, mpi Biblia ya Alphonsine, yina basikaka ntangu fioti na nima; mbalula yai vandaka ya kuluta nene na ntangu yina.

Bamfumu ya mabundu sepelaka ve ti mbalula yai ya Biblia. Na mvu 1234, ba Episikopo ya Tarragone pesaka ntuma nde bantu kunata Mikanda yai tomisaka ndinga Espagnol mbote-mbote. Muntu ya mayele Thomas Montgomery tubaka sambu na Biblia ya Préalphonsine nde: “Muntu yina balulaka Biblia yai salaka kisalu ya kitoko, sambu yandi sadilaka bangogo ya siki-siki mpi ya mbote. . . . Bangogo na yo vandaka pete mpi pwelele sambu bo yidikaka yo na kutadila mpusa ya bantu yina vandaka kuzaba ve Latini.”

Na kisika ya kusadila bandinga ya kisina ya Biblia, bo sadilaka Biblia Vulgate latine sambu na kubalula Babiblia ya ntete na Espagnol. Yantika na mvu-nkama 14, bantu ya mayele ya Yuda balulaka Babiblia mingi na Espagnol na kusadilaka Masonuku ya Kiebreo ya kisina. Na nsungi yina, Bayuda vandaka mingi na Espania kuluta bansi ya nkaka ya Eropa, mpi Bambaludi ya Bayuda vandaka na bamaniskri ya Kiebreo ya siki-siki sambu na kubalula Babiblia. *

Biblia mosi ya zabanaka mingi na Babiblia yina kele Alba; bo manisaka kubalula yo na mvu-nkama 15. Luis de Guzmán mfumu mosi ya nene ya Espania pesaka Rabbi Moisés Arragel ntuma ya kubalula Biblia na Espagnol ya mbote. Yandi pesaka bikuma zole yina pusaka yandi na kulomba mbalula yai ya mpa. Ya ntete, yandi tubaka nde: “Babiblia ya kele na ndinga ya me fwanana ti Latini kele ve ya siki-siki,” mpi ya zole, “Bantu, bonso beto, kele na mfunu ya Biblia yina kele ti banoti sambu na kubakisa baverse ya mpasi.” Mambu ya yandi tubaka ke monisa nde bantu ya ntangu na yandi vandaka na mpusa ya ngolo ya kutanga mpi kubakisa Biblia. Mambu yango ke monisa diaka nde bantu vandaka dezia kusadila Masonuku na ndinga yina bantu vandaka kutuba mingi na Espania.

Na nsadisa ya bambaludi mpi bansoniki ya ntama, bantu ya Espania yina me longukaka lendaka kutanga Biblia na ndinga na bo kukonda mpasi. Yo yina, muntu ya istware Juan Orts González tubaka nde: “Na ntwala bilumbu ya Luther, bantu ya Espania zabaka Biblia mbote kuluta bantu ya Allemagne ti ya Angleterre.”

Kansi, na nsuka ya mvu-nkama 15, tribinale ya bamfumu ya mabundu ya Espania (Inquisition), buyisaka bantu na kubalula Babiblia mpi kutanga yo na bandinga ya Espania. Bo buyisaka Biblia na nsungi ya nda na Espania. Bamvu-nkama tatu lutaka na ntwala nde bo katula nsiku yina. Na nsungi yina ya mpasi, bambaludi fioti ya kikesa balulaka Babiblia ya mpa na Espagnol na bansi ya banzenza mpi bo kotisaka yo na kinsweki na Espania. *

Mutindu istware ya Biblia ya Espania ya ntama ke monisa, bambeni salaka bikesa mingi sambu na kuvidisa Ndinga ya Nzambi. Kansi, bo kukaka ve kuvidisa Ndinga ya Nkwa-Ngolo Yonso.—Nkunga 83:2; 94:20.

Bisalu yai ya ngolo ya bantu ya mayele salaka nde bantu ya Espania ya ntama kundima Biblia mpi nsangu na yo kumwangana. Bambaludi ya ntangu na beto ke landaka mbandu ya bantu ya ntete yina balulaka Masonuku na Latini, Gothique, Kiarabi, mpi na Espagnol. Yo yina, bamilio ya bantu yina ke tubaka Espagnol bubu yai lenda tanga Ndinga ya Nzambi na ndinga yina ke simba ntima na bo.