MUNTU mosi ya kikesa ya ke salaka banzietelo yitukaka mingi. Yandi monaka arc de triomphe ya bantu ya Roma kitini ya nkaka na nganda mpi kitini ya nkaka ya kudinda na ntoto ya zelo na zelo ya Algérie! Ntangu James Bruce, muntu ya Écosse sengumunaka yo na 1765, yandi bakisaka ve nde yandi vandaka na kisika ya ntama yina bantu ya Roma tungaka na Afrika ya Nordi disongidila na Thamugadi mbanza ya ntama, mayumbu ya bo ke bingaka bubu yai Timgad.

Mvu-nkama mosi na nima, na mvu 1881, bantu ya arkeolozi ya France yantikaka kusengumuna bima ya ntama ya Timgad. Bo tubaka nde ata mbanza yai vandaka na kisika mosi ya mbote ve, bantu ya vandaka kuzinga kuna vandaka ti luzingu ya mbote. Inki pusaka bantu ya Roma na kuyala kisika yai? Mpi nki mambu beto lenda longuka na mbanza yai ya ntama mpi na bantu ya vandaka kuzinga kuna?

Ntangu bantu ya Roma kumaka kuyala Afrika ya Nordi na mvu-nkama ya ntete na N.T.B., makanda ya nkaka yina ke tambula-tambulaka nwanisaka bo. Inki mutindu bantu ya Roma wakanaka ti makanda yai? Ntete, Kimvuka ya Tatu ya basoda ya Auguste salaka ba kan ya ngolo na kisika ya bangumba ya kele bubu yai nordi ya Algérie. Na nima, bo tungaka Timgad ti balukanu ya kuswaswana.

Bantu ya Roma tungaka Timgad sambu na basoda na bo ya ntama, kansi bo tungaka yo ntete ti lukanu ya kumanisa mavwanga ya makanda yina vandaka kunwanisa bo. Lukanu na bo nungaka. Bantu ya babwala yina vandaka kukwenda kuteka bima na Timgad kumaka kusepela ti luzingu ya kitoko yina vandaka kuna. Sambu bo zinga na Timgad, bwala yina bantu ya Roma mpamba vandaka kuzinga, bantu mingi ndimaka na luzolo na bo mosi na kusala bamvula 25 na kimvuka ya basoda ya Roma sambu bo ti bana na bo kukuma bantu ya insi ya Roma.

Sambu na bantu ya nkaka, kiese ya kuvanda bantu ya Roma lungaka ve, yo yina bantu ya nkaka ya Afrika bakaka biyeka ya nene na Timgad mpi na bambanza ya nkaka. Mayele ya mbi yina bantu ya Roma sadilaka sambu banzenza kukuma bantu ya Roma nungaka. Bamvula 50 mpamba na nima ya kutunga mbanza ya Timgad, bantu mingi ya Nordi ya Afrika kumaka kuzinga kuna.

Inki mutindu bantu ya Roma kusaka bankwa-bwala? Ntete, Cicéron muntu ya politiki ya Roma  tulaka nsiku nde luzingu ya bantu yonso kuvanda kiteso mosi. Basoda ya ntama mpi bankwa-bwala yina kumaka bantu ya Roma kabulaka ntoto kiteso mosi. Bantu ya Roma yidikaka mbanza mbote-mbote. Bo tungaka banzo ya bametre-kare 20 mpi bo kabulaka yo na babala-bala ya fioti-fioti. Sambu bo kabulaka bwala kiteso mosi mpi na ndonga, ntembe kele ve nde yo sepedisaka bankwa-bwala.

Bonso na bambanza mingi ya Roma, bantu vandaka kukutana kisika mosi na bilumbu ya zandu sambu na kuwa bansangu mpi kusala bansaka. Mbala ya nkaka bantu yina vandaka kuzinga na bangumba ya pene-pene vandaka kudimona ke tambula na nsi ya madidi ya makunzi ya banzo na kilumbu ya ntangu to ke yobila kukonda kufuta mbongo na biziba yina bo salaka sambu na bantu yonso. Ziku bo vandaka kudimona me vanda na lweka ya masa mpi ke solula ti banduku. Mbala ya nkaka mambu yai yonso vandaka bonso ndosi sambu na bo.

Bo salaka mpi kisika ya kusala bateyatre sambu na kukusa bantu. Bantu ya Timgad mpi ya bambanza ya nkaka vandaka kukota na kibansala yango sambu yo vandaka ti bisika ya kuvanda 3 500. Na estrade, bantu ya teyatre vandaka kusala bansaka ya bantu ya Roma yina vandaka kumonisa mansoni mpi mubulu.

Dibundu mpi salaka kisalu ya ngolo. Bantu ya Roma salaka bifwanisu ya banzambi ya mimpani na bibaka mpi na ba pavema ya bisika yina bantu vandaka kuyobila. Sambu bantu vandaka kuyobila konso kilumbu, malembe-malembe bantu zabaka banzambi ya bantu ya Roma mpi lusambu na bo. Bantu ya Afrika kumaka kusadila binkulu ya bantu ya Roma sambu bo vandaka kusala bifwanisu ya butatu ya banzambi na bo to ya bantu ya Roma na maziamu na bo.

Ntangu Amperere Trajan tungaka mbanza yai na mvu 100 T.B., bantu ya Roma siamisaka bantu ya Afrika ya Nordi na kukuna bilanga, kusala mafuta ya olive mpi malafu. Mbanza yai kumaka kisika yina kintinu ya Roma vandaka kubaka bima. Bonso bambanza ya nkaka yina bantu ya Roma vandaka kuyala, Timgad kumaka ti kimvwama mingi. Na nima, bantu ya Timgad kumaka mingi mpi mbanza kumaka nene.

Bantu ya mbanza mpi bantu yina vandaka ti bantoto kumaka ti kimvwama mingi sambu na mumbongo ya bantu ya Roma. Bansadi-bilanga mpi bakaka mwa mambote yai. Na mvu-nkama ya tatu T.B., bansadi-bilanga basisaka mubulu sambu na kukonda lunungu mpi sambu bo matisaka bampaku. Bantu ya nkaka ya Katolika kotaka na Dibundu ya Donat, kimvuka ya Bakristu yina telaminaka Dibundu ya Katolika sambu na mambu ya mbi yina vandaka kusalama kuna.—Tala lupangu “ Dibundu ya Donat ‘Vandaka Ve Dibundu ya Kieleka.’”

Na bamvu-nkama mingi yina mabundu vandaka kuwakana ve, ya bantu vandaka kunwana bitumba bo na bo mpi ya bantu ya mubulu kotaka na Timgad, luyala ya bantu ya Roma sukaka na Nordi ya Afrika. Na mvu-nkama ya sambanu T.B., makanda ya ba Arabe fwaka Timgad mpi  nsuka-nsuka disolo na yo vilaka na nsungi ya bamvula 1 000.

Bantu ya arkeolozi yina sengumunaka bima na Timgad yitukaka na kumona mambu ya bo sonikaka na Latini na kisika ya bo vandaka kusala balukutakanu. Yo vandaka ya kusonika nde: “Luzingu kele kaka kuzomba, kuyobila, kusakana mpi kuseka!” Muntu mosi ya France ya ke longukaka mambu ya me lutaka tubaka nde: “Dibanza yai ke monisa mbala ya nkaka nde luzingu kele ve ti lukanu, kansi bantu ya nkaka ke monaka yo bonso kinsweki ya mayele.”

Bantangu ya nkaka, bantu ya Roma vandaka kuzinga mutindu yai. Polo, Mukristu ya mvu-nkama ya ntete tubilaka bantu yina mabanza na bo vandaka nde: “Beto dia mpi beto nwa, sambu mbasi beto ta fwa.” Ata bantu ya Roma vandaka kusamba, bo vandaka kuzinga sambu na kiese ya ntangu fioti mpi bo vandaka kuzaba ve ntendula mpi lukanu ya luzingu. Yo yina, Polo kebisaka bampangi na yandi Bakristu na kuditanina na bantu ya mutindu yai. Yandi tubaka nde: “Muntu kukusa beno ve. Banduku ya mbi ke bebisaka bikalulu ya mbote.”—1 Bakorinto 15:32, 33.

Ata bantu ya Timgad me zingaka bamvula kiteso 1 500 me luta, mutindu bantu ke tadilaka luzingu bubu yai me sobaka ve. Bantu mingi ke zingaka kaka sambu na biese ya ntangu yai. Sambu na bo, mutindu bantu ya Roma vandaka kutadila luzingu kele mbote mpenza ata yo vanda ti malanda ya nki mutindu. Kansi, Biblia ke tubaka pwelele nde: “Mambu ya ke salama na nsi-ntoto kele na kusoba.” Yo ke longisila beto nde: “Bantu yina ke sadila nsi-ntoto kuvanda bonso bantu yina ke sadila yo ve na mambu yonso.”—1 Bakorinto 7:31.

Lufwa ya Timgad ke monisa nde kuvanda na kiese mpi luzingu ya mbote me simbama ve na dibanza ya bantu ya Roma yina bo sengumunaka na nsi ya ntoto na Afrika ya Nordi. Kansi, yo me simbama na lukebisu yai ya Biblia: “Nsi-ntoto ke luta, nzala na yo mpi ke luta, kansi muntu yina ke salaka luzolo ya Nzambi ke bikalaka kimakulu.”—1 Yoane 2:17.