Bana mingi kele ti batelefone. a Bamingi ke sadilaka yo mpi ke kotaka na Internet kana bo kele bo mosi na shambre. Inki kele bigonsa ya kupesa mwana telefone ya mutindu yai? Inki lenda vanda mambote ya kupesa yandi yo? Inki lenda sadisa na kuzaba kana mwana ke lutisa ntangu mingi ti telefone na yandi?

•  Mambu ya kuzaba

•  Mambu ya kudiyula

•  Kudiyula kana nge mosi nge kele ya kuyilama

 Mambote

•   Lutaninu sambu na bana, kukonda kudiyangisa sambu na bibuti. Bethany kele mama. Yandi kele ti bana zole ya batoko. Yandi ke buta nde: “Beto ke zinga na nsi-ntoto mosi ya mbi kibeni. Yo yina, yo kele kibeni mfunu nde bana kuvanda ti telefone sambu na kusolula ti bibuti na bo na konso ntangu yina.”

   Mama ya nkaka na zina ya Catherine ke tuba nkutu nde: “Ba-aplikasio ya nkaka ke sadisaka na kukota na telefone ya mwana sambu na kuzaba na wapi yandi kele. Kana yandi ke nata kamio, nge lenda zaba nkutu na nki vitesi yandi ke kwenda.”

•   Yo kele mfunu sambu na mambu ya nkaka ya nzo-nkanda: Mama mosi na zina ya Marie ke tuba nde: “Bo ke tindilaka bana badevware na bo na nzila ya message yina ke kwisaka na nzila ya Internet (e-mail) to ya message ya bo ke sonikaka na telefone (texto), bo ke solulaka mpi mutindu yina ti balongi na bo.”

 Bigonsa

•   Kulutisa ntangu mingi na ntwala ya écran. Mbala mingi, batoko ke lutisaka bangunga mingi na telefone konso kilumbu. Na ndambu ya nkaka, bibuti ke lutisaka mpi bangunga mingi na baapareyi na bo mpi bangunga fioti na kusolula ti bana na bo. Longi mosi ya ke pesaka bana bandongisila na yina me tala nzo-nkanda tubaka nde: “Mabuta ya nkaka me kumaka bonso kimvuka ya bantu yina me zabana ve mpi ya ke kwisaka kukutana kisika mosi, kansi bo ke kukaka ve kubika kutala baapareyi na bo.” b

•   Pornografi. Na kutadila kalkile mosi ya bo salaka, batoko mingi ke kotaka konso ngonda na basite Internet yina bo ke songaka pornografi. Yo kele ve mambu ya kuyituka sambu bantu lenda tala kukonda mpasi pornografi na batelefone na bo. William, tata mosi ya kele ti bana zole ya babakala ya kele batoko ke tuba nde: “Kana bibuti me pesa mwana na bo nzila ya kuvanda ti telefone, kukonda kuzaba, bo ke pesa yandi nzila ya kutala pornografi konso kisika yina yandi ke kwenda.”

•   Kukuma mpika. Bantu ya nkaka me kangamaka kibeni ngolo na batelefone na bo. Bo ke tubaka nde, kana bo me mona ve baapareyi na bo, bo ke kudiyangisaka mingi, bo ke zabaka ve nki bo fwete sala, nkutu bo ke belaka. Bibuti ke monaka nde, kana mwana kele ti telefone na maboko, yandi ke vandaka diaka ve luzitu ata fioti. Carmen ke tuba nde: “Bantangu ya nkaka, kana mono ke zola kusonga mwana na mono ya bakala kima, yandi ke lengululaka mono to yandi ke tubaka kima mosi ya lenda sala mono mbi sambu yandi me sepela ve mpila mono me zenga yandi.”

•   Bigonsa ya nkaka. Kusadila telefone yina ke kotaka na Internet ke tulaka bana na kigonsa ya kubwa na muntu mosi ya ke bangisa bo mpi na ba message ya ke monisaka bafoto, bavideo ya mambu ya kuvukisa nitu mpi ya ke tubilaka mambu yango. Mambu yai lenda sala nde bana kuvanda diaka ve ti sante ya mbote to bo lalaka diaka ve mpongi. Diaka batoko ya nkaka ke sadilaka bifwanisu to programe ya bo ke bingaka “application fantôme,” disongidila programe yina ke monanaka bonso nde yo kele ve ata ti kima mosi ya mbi, mu mbandu kalkilatrise, sambu na kubumba masolo mpi bafoto yina kele na kati sambu bo ke zolaka ve nde bibuti na bo kumona yo.

   Daniel kele tata ya toko mosi ya nkento. Yandi ke tubila mambu yina na bunkufi nde: “Telefone kele kibeni bonso fenetre mosi ya kukanguka yina ke pesaka bantu nzila ya kumona mambu yonso ya kele na Internet, yo vanda ya mbote to ya mbi.”

•   ‘Keti mwana na mono kele kibeni ti mfunu ya telefone?’

   Biblia ke tuba nde: “Muntu ya mayele ke tadilaka konso kitambi na yandi.” (Bingana 14:15) Kuvila ve munsiku yai mpi kudiyula nde:

   ‘Keti yo kele ti bikuma ya mbote, mingi-mingi sambu na lutaninu, ya ke lomba nde mwana na mono kuvanda ti telefone? Keti mono me tadila mbote mambote mpi bigonsa? Keti mono lenda pesa yandi ve kima ya nkaka na kisika ya kupesa yandi telefone?’

   Todd kele tata ya dibuta. Yandi ke tuba nde: “Yo ke vandaka ti batelefone yina ke kotaka ve Internet mpi ya lenda sadisa mwana na kubinga to na kusonika message. Diaka, yo ke basisaka ve mbongo mingi.”

•   ‘Keti mwana na mono kele ya kuyilama na kunata mukumba yai?’

   Biblia ke tuba nde: “Ntima ya muntu ya mayele ke nataka yandi na nzila ya mbote.” (Longi 10:2) Kuvila ve munsiku yai mpi kudiyula nde:

   ‘Inki ke ndimisa mono nde mono lenda tudila mwana na mono ntima? Keti mwana na mono ke songaka mono masonga? Keti bantangu ya nkaka, yandi ke sosaka kubumbila mono mambu ya nkaka, mu mbandu banani kele banduku na yandi? Keti yandi ke kudiyalaka dezia ntangu yandi ke sadilaka baapareyi ya nkaka, mu mbandu televizio, tablete to ordinatere?’ Mama mosi ya dibuta na zina ya Serena ke tuba nde: “Telefone ya ke kotaka na Internet kele kisadilu mosi ya mfunu kibeni, kansi yo lenda vanda mpi kigonsa ya nene. Yindula mbote-mbote mukumba yai ya nge ke zola kupesa mwana na nge na ntangu yandi kele ntete fioti mpenza.”

•   ‘Keti mono mosi, mono kele ya kuyilama na kunata mukumba yai?’

   Biblia ke tuba nde: “Longa mwana na nzila yina yandi fwete kwenda.” (Bingana 22:6, noti na nsi ya lutiti) Kuvila ve munsiku yai mpi kudiyula nde:

   ‘Keti mono me zaba mambu mingi ya me tala batelefone ya ke kotaka na Internet sambu na kusadisa mwana na mono na kuzaba bigonsa yina kele na ntwala na yandi mpi na kutina yo? Keti mono me zaba mutindu mono lenda kangula na apareyi na yandi kisika yina ta sadisaka mono na kuzikisa mambu ya kele na kati? Inki mutindu mono ta longa mwana na mono mutindu yandi lenda lutisa ve ndilu ntangu yandi ke sadila telefone?’ Daniele tata yina beto tubilaka dezia ke tuba nde: “Mono ke monaka bibuti mingi ke pesa bana na bo batelefone, kansi bo ke sosaka ve ata fioti kuzaba mutindu bo ke sadilaka yo.”

 Mambu ya kusimba: Bana fwete baka formasio sambu na kusadila baapareyi yina ke kotaka na Internet na mutindu ya mbote. Mukanda mosi (Indistractable) ke tuba nde: “Bana ke kukaka ve kudiyala mpi bo ke lutisaka bangunga mingi ntangu bo ke sadila telefone, mingi-mingi kana bibuti ke landila bo ve mpi me pesa bo ve ata nsiku mosi.”