A3
Ũrĩa Bibilia Yatũkinyĩire
Mũtungi na Mwambĩrĩria wa Bibilia ningĩ nowe Mũgitĩri wayo. Nĩwe watũmire ciugo ici ciandĩkwo:
“Kiugo kĩa Ngai witũ gĩtũũraga tene na tene.”—Isaia 40:8.
Ciugo icio nĩ cia ma, o na gũtuĩka gũtirĩ Maandĩko ma Kĩhibirania na Kĩaramu * kana Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki marĩa maandĩkirũo kĩambĩrĩria-inĩ matũũrĩte kuo nginya mahinda maya maitũ. Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, tũngĩkorũo na ma atĩa atĩ maũndũ marĩa marĩ thĩinĩ wa Bibilia ĩrĩa tũrĩ nayo ũmũthĩ monanagia kũna maandĩko marĩa maandĩkirũo kĩambĩrĩria-inĩ matongoretio nĩ roho wa Ngai?
ANDĨKI KŨHŨTHĨRŨO KŨGITĨRA KIUGO KĨA NGAI
Ũhoro-inĩ wĩgiĩ Maandĩko ma Kĩhibirania, macokio mamwe makonainie na ũndũire wa tene waambĩrĩirio nĩ Ngai, ũrĩa woigĩte atĩ maandĩko nĩ maagĩrĩire gũkobio. * Kwa ngerekano, Jehova aathĩte athamaki a Isiraeli meyandĩkĩre kobĩ ciao ene cia Watho ũrĩa mwandĩke. (Gũcokerithia Maathani 17:18) Makĩria ma ũguo, Ngai nĩ eehokeire Alawii wĩra wa kũgitĩra Watho na kũũrutana kũrĩ andũ. (Gũcokerithia Maathani 31:26; Nehemia 8:7) Thutha wa Ayahudi gũtwarũo ithamĩrio Babuloni, nĩ kwagĩire gĩkundi kĩa andĩki kana andĩki-watho (Asoferi). (Ezara 7:6, tũũhoro twa magũrũ-inĩ) Thutha wa ihinda, andĩki-watho acio nĩ maandĩkire kobĩ nyingĩ cia mabuku marĩa 39 ma Maandĩko ma Kĩhibirania.
Karine-inĩ nyingĩ, andĩki-watho nĩ maakobagia mabuku macio na kinyi. Gatagatĩ-inĩ ka mĩaka ya 500 na 1500 Mahinda Maitũ, gĩkundi kĩa andĩki-watho Ayahudi meetagwo Amasoreti nĩ maatwarithirie ũndũire ũcio na mbere. Maandĩko marĩa ma tene mũno ma Masoreti marĩ mothe nĩ Leningrad Codex, ma mwaka wa 1008/1009 Mahinda Maitũ (M.M). No gatagatĩ-inĩ ga karine ya 20, icunjĩ ta 220 cia Bibilia nĩ cioonekire gatagatĩ-inĩ ga Ikũnjo cia Iria rĩa Cumbĩ. Icunjĩ icio cia Bibilia ciarĩ ngũrũ gũkĩra Leningrad Codex na makĩria ma mĩaka ngiri ĩmwe. Kũringithania Ikũnjo cia Iria rĩa Cumbĩ na Leningrad Codex kuonanagia ũndũ ũyũ wa bata: O na gũtuĩka Ikũnjo cia Iria rĩa Cumbĩ kũndũ kũmwe ihũthĩrĩte ciugo ngũrani, ngũrani ĩyo ndĩhutanĩtie na ndũmĩrĩri yo nyene.
Ĩ namo mabuku marĩa 27 ma Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki? Kĩambĩrĩria-inĩ mabuku macio maandĩkirũo nĩ atũmwo amwe a Jesu Kristo na arutwo amwe arĩa maarĩ a mbere. Akristiano a karine ya mbere nĩ maandĩkire kobĩ cia mabuku macio, makĩrũmĩrĩra ũndũire wa andĩki-watho Ayahudi. (Akolosai 4:16) O na gũtuĩka Mũtongoria Mũroma wetagwo Diocletian na andũ angĩ nĩ maageririe gũthũkia mabuku mothe ma tene ma Gĩkristiano, icunjĩ ngiri nyingĩ cia maandĩko cia tene nĩ igitĩrĩtwo nginya mahinda maya maitũ.
Maandĩko ma Gĩkristiano ningĩ nĩ maataũrirũo na thiomi ingĩ. Bibilia yataũrirũo kĩambĩrĩria-inĩ na thiomi cia tene ta Kĩarmenia, Gĩkoptika, Kĩethiopia, Kĩgeorgia, Kĩlatini, na Gĩsiria.
GŨTHUURA MAANDĨKO MA KĨHIBIRANIA NA KĨNGIRIKI MA KŨHŨTHĨRŨO ŨTAŨRI-INĨ
Ti kobĩ ciothe cia maandĩko ma tene ma Bibilia ikoragwo na ciugo ihaanaine. Tũngĩkĩmenya atĩa ũhoro ũrĩa warĩ thĩinĩ wa maandĩko marĩa maandĩkirũo kĩambĩrĩria-inĩ?
Ũndũ ũcio no ũringithanio na mwarimũ wĩrĩte arutwo 100 makobie gĩcunjĩ kĩa ibuku. O na gĩcunjĩ kĩu kĩngĩcoka kĩũre, kũringithania kobĩ icio 100 no kũguũrie ũhoro ũrĩa warĩ thĩinĩ wa gĩcunjĩ kĩu kĩambĩrĩria-inĩ. O na gũtuĩka o mũrutwo no ahĩtie, nĩ hinya arutwo acio othe makorũo mekĩte mahĩtia o marĩa marĩa. Na njĩra o ta ĩyo, rĩrĩa athomi maringithania icunjĩ ngiri nyingĩ cia maandĩko na kobĩ cia mabuku ma tene ma Bibilia iria marĩ nacio, no mahote gũkũũrana mahĩtia ma arĩa maakobagia na mamenye ciugo iria ciaandĩkĩtwo kĩambĩrĩria-inĩ.
“No tuuge tũrĩ na ũmĩrĩru atĩ gũtirĩ ibuku rĩngĩ rĩa tene mũno rĩrĩ rĩakinyanĩrio na njĩra nũngĩrĩru ũguo”
Tũngĩkorũo na ma atĩa atĩ ũhoro ũrĩa warĩ maandĩko-inĩ ma mbere ma Bibilia nĩ ũtũkinyĩire na njĩra ĩtarĩ na mahĩtia? Mũthomi ũmwe wĩtagwo William H. Green akĩaria ũhoro wa Maandĩko ma Kĩhibirania ooigire ũũ: “No tuuge tũrĩ na ũmĩrĩru atĩ gũtirĩ ibuku rĩngĩ rĩa tene mũno rĩrĩ rĩakinyanĩrio na njĩra nũngĩrĩru ũguo.” Ũhoro-inĩ wĩgiĩ Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, marĩa kaingĩ metagwo Kĩrĩkanĩro Kĩerũ, mũthomi ũmwe wa Bibilia wĩtagwo F. F. Bruce aandĩkire ũũ: “Ũira wĩgiĩ maandĩko maitũ ma Kĩrĩkanĩro Kĩerũ nĩ mũnene makĩria gũkĩra ũira wa mabuku ma andĩki a tene, na gũtirĩ mũndũ ũngĩĩciria gwĩkĩrĩra nganja ũrũngĩrĩru wamo.” Oongereire akiuga: “Korũo Kĩrĩkanĩro Kĩrĩa Kĩerũ nĩ maandĩko matarĩ ma kĩĩndini, ũrũngĩrĩru wamo ndũngĩĩkĩrĩrũo nganja o na hanini.”
Mũrango wa 40 wa ibuku rĩa Isaia thĩinĩ wa Ikũnjo cia Iria rĩa Cumbĩ (cia mwaka wa 125 nginya 100 M.M.M.)
Ikũnjo icio ciaringithanio na maandĩko ma tene ma Kĩhibirania ma mĩaka ta ngiri ĩmwe thutha wa rĩrĩa ciandĩkirũo, no ngũrani nini cioonekire, makĩria ciĩgiĩ mĩandĩkĩre ya ciugo
Mũrango wa 40 wa ibuku rĩa Isaia thĩinĩ wa Aleppo Codex, maandĩko ma bata ma Kĩhibirania ma Masoreti ma kĩndũ mwaka wa 930 M.M.
Maandĩko ma Kĩhibirania: Bibilia ya New World Translation of the Hebrew Scriptures (1953-1960) yataũrirũo kuuma harĩ Biblia Hebraica, ya Rudolf Kittel. Kuuma hĩndĩ ĩyo, maandĩko ma Kĩhibirania marĩ na ũhoro makĩria, nĩmo Biblia Hebraica Stuttgartensia na Biblia Hebraica Quinta, nĩ mongereire ũthuthuria wa ica ikuhĩ wĩhocetie harĩ Ikũnjo cia Iria rĩa Cumbĩ na maandĩko mangĩ ma tene. Mabuku macio ma athomi mahũthĩrĩte maandĩko ma Leningrad Codex na marĩ na tũũhoro twa magũrũ-inĩ twa kũringithania kuuma harĩ ihumo ingĩ, iria nĩ hamwe na Pentatiuku ya Gĩsamaria, Ikũnjo cia Iria rĩa Cumbĩ, Septuagint ya Kĩngiriki, Targum cia Kĩaramu, Vulgate ya Kĩlatini, na Peshitta ya Gĩsiria. Mabuku macio ma Biblia Hebraica Stuttgartensia na Biblia Hebraica Quinta, nĩ maahũthĩrirũo harĩ kũruta Bibilia ya New World Translation ya 2013.
Maandĩko ma Kĩngiriki: Mũthia-inĩ wa karine ya 19, athomi metagwo B. F. Westcott na F.J.A. Hort nĩ maaringithanirie maandĩko ma Bibilia na icunjĩ ingĩ iria ciarĩ kuo rĩrĩa maahaaragĩria maandĩko ma mũthingi ma Kĩngiriki marĩa meeciragĩria atĩ nĩ maakuhĩrĩirie mũno maandĩko marĩa maandĩkĩtwo kĩambĩrĩria-inĩ. Gatagatĩ-inĩ ga karine ya 20, Kamĩtĩ ya Ũtaũri wa Bibilia ya New World nĩ yahũthĩrire maandĩko macio ma mũthingi harĩ ũtaũri. Icunjĩ ingĩ cia marura cia tene, iria ciĩciragĩrio nĩ cia karine ya kerĩ na ya gatatũ M.M., o nacio nĩ ciahũthĩrirũo. Kuuma hĩndĩ ĩyo, icunjĩ ingĩ cia marura nĩ cionekete. Makĩria ma ũguo, maandĩko ma mũthingi ta marĩa mandĩkĩtwo nĩ Nestle na Aland na United Bible Societies nĩ monanagia ũthuthuria wa ica ikuhĩ wa athomi. Maũndũ mamwe ma ũthuthuria ũcio nĩ maahũthĩrirũo ũtaũri-inĩ ũyũ.
Kũringana na maandĩko macio ma mũthingi, nĩ kuonekaga wega atĩ mĩhari ĩmwe ya Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki thĩinĩ wa Bibilia iria ciataũrirũo tene, ta King James Version, nĩ kuongererũo yongereirũo nĩ arĩa maacokire gũkobia maandĩko na matiarĩ gĩcunjĩ kĩa Maandĩko marĩa maatongoretio nĩ roho wa Ngai. O na kũrĩ ũguo, tondũ njĩra ĩrĩa njĩtĩkĩrĩku ya kũgayania mĩhari ũtaũri-inĩ wa Bibilia nĩ yahũthagĩrũo gũkinyĩria karine-inĩ ya 16, kweherio kwa mĩhari ĩyo gũtũmĩte Bibilia nyingĩ ikorũo itarĩ na kĩndũ thĩinĩ wa mĩhari ĩyo. Mĩhari ĩyo nĩ Mathayo 17:21; 18:11; 23:14; Mariko 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Johana 5:4; Atũmwo 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; na Aroma 16:24. Thĩinĩ wa ũtaũri ũyũ, mĩhari ĩyo yeheretio ĩrĩ na kohoro ka magũrũ-inĩ harĩa hothe yeheretio.
Ũhoro-inĩ wĩgiĩ ũhoro mũraihu wa kũrĩkĩrĩria wa Mariko 16 (mũhari wa 9-20), ũhoro mũkuhĩ wa kũrĩkĩrĩria wa Mariko 16, na ciugo iria irĩ thĩinĩ wa Johana 7:53–8:11, kuonekaga wega atĩ mĩhari ĩyo yothe ndĩarĩ thĩinĩ wa maandĩko marĩa maandĩkirũo kĩambĩrĩria-inĩ. Nĩ ũndũ ũcio, mĩhari ĩyo ya kuongererũo ndĩĩkĩrĩtwo thĩinĩ wa ũtaũri ũyũ. *
Mogarũrũku mamwe megiĩ ciugo nĩ mekĩtwo nĩguo monanie ũhoro ũrĩa athomi aingĩ metĩkĩraga atĩ nĩguo wonanagia wega biũ ciugo cia maandĩko marĩa maandĩkirũo kĩambĩrĩria-inĩ. Kwa ngerekano, kũringana na maandĩko mamwe ma tene, Mathayo 7:13 yugaga ũũ: “Tonyerai mũromo ũrĩa mũceke, tondũ mũromo nĩ mwariĩ na njĩra ĩrĩa ĩkinyagia andũ harĩ kũniinwo nĩ njariĩ.” Bibilia cia Gĩthũngũ cia hau kabere cia New World Translation itiarĩ na ciugo “mũromo nĩ.” No ũthuthuria makĩria wa ũira wa maandĩko ma tene nĩ wateithirie gũkũũrana atĩ ciugo “mũromo nĩ” ciarĩ thĩinĩ wa maandĩko marĩa maandĩkirũo kĩambĩrĩria-inĩ. Kwoguo nĩ ciongereirũo thĩinĩ wa ũtaũri ũyũ. Kũrĩ na kũndũ kũngĩ kũigana ũna gwĩkĩtwo mogarũrũku ta macio. O na kũrĩ ũguo, mogarũrũku macio ti manene, na gũtirĩ o na ũmwe ũngĩcenjia ndũmĩrĩri ya mũthingi ya Kiugo kĩa Ngai.
Maandĩko ma tene maandĩkĩtwo marura-inĩ ma 2 Akorintho 4:13–5:4 ma kĩndũ mwaka wa 200 M.M.
^ kĩb. 5 Metĩtwo Maandĩko ma Kĩhibirania kuuma haha gũthiĩ na mbere.
^ kĩb. 7 Gĩtũmi kĩmwe kĩa maandĩko mabatare gũkobio nĩ atĩ marĩa ma kĩambĩrĩria maandĩkĩtwo indo-inĩ ingĩthũka.
^ kĩb. 18 Ũhoro makĩrĩa ũronania kĩrĩa gĩtũmaga mĩhari ĩyo yonwo ĩrĩ ya kuongererũo no woneke thĩinĩ wa tũũhoro twa magũrũ-inĩ twa New World Translation of the Holy Scriptures—With References, ĩrĩa yacabirũo 1984.
