A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U Ũ W Z

A

• Abibu.

  Rĩĩtwa rĩrĩa rĩaheetwo mweri wa mbere wa karenda nyamũre ya Kĩyahudi na noguo mweri wa mũgwanja wa karenda ĩrĩa yahũthagĩrũo maũndũ-inĩ mangĩ. Rĩĩtwa rĩu riugĩte “Igira Nduru (cia Ngano kana Cairi)” na waambagĩrĩria Machi gatagatĩ ũgakinya Ĩpuro gatagatĩ. Thutha wa Ayahudi gũcoka kuuma Babuloni, ũgĩtwo Nisani. (Gũc 16:1)—Rora Ũhoro Muongerere B15.

• Abiso.

  Kiumanĩte na kiugo gĩa Kĩngiriki aʹbys·sos, kĩrĩa kiugĩte “kĩndũ kĩriku mũno” kana “gĩtangĩthimĩka, gĩtarĩ gĩturi.” Kĩhũthĩrĩtwo Maandĩko-inĩ ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki kuonania handũ ha kũhingĩra kana ũhoro wa kũhingĩrũo. Nĩ kĩaragia ũhoro wa mbĩrĩra, no to yo iki.—Lu 8:31; Ro 10:7; Kũg 20:3, kohoro ka magũrũ-inĩ.

• Abu.

  Thutha wa ithamĩrio rĩa Babuloni, rĩarĩ rĩĩtwa rĩa mweri wa 5 wa karenda nyamũre ya Kĩyahudi na mweri wa 11 wa karenda ĩrĩa yahũthagĩrũo maũndũ-inĩ mangĩ. Waambagĩrĩria Julaĩ gatagatĩ ũgakinya Agosti gatagatĩ. Ndũgwetetwo na rĩĩtwa thĩinĩ wa Bibilia; wĩtĩtwo “mweri wa gatano.” (Nda 33:38; Eza 7:9)—Rora Ũhoro Muongerere B15.

• Aciirithania.

  Rungu rwa thirikari ya Babuloni, aciirithania arĩa maarĩ thigari maarĩ anene thĩinĩ wa icigo cia wathani arĩa mooĩ watho no matiarĩ na wathani mũnene wa gũtuanĩra. Icigo-inĩ iria ciaathagwo nĩ Aroma, aciirithania maarĩ atongoria a thirikari. Wĩra wao warĩ gũtigĩrĩra atĩ kũrĩ na thayũ, kũrũgamĩrĩra maũndũ megiĩ mbeca, gũtuĩra arĩa mooinaga watho, na gwathana mũndũ ũhĩtĩtie aherithio.—Da 3:2; Atũ 16:20.

• Adari.

  Thutha wa ithamĩrio rĩa Babuloni, nĩguo warĩ mweri wa 12 wa karenda nyamũre ya Kĩyahudi na mweri wa 6 wa karenda ĩrĩa yahũthagĩrũo maũndũ-inĩ mangĩ. Waambagĩrĩria Februarĩ gatagatĩ ũgakinya Machi gatagatĩ. (Es 3:7)—Rora Ũhoro Muongerere B15.

• Afarisai.

  Maarĩ gĩkundi kĩa nyamũkano kĩa ndini ya Kĩyahudi kĩarĩ igweta hĩndĩ ya karine ya mbere. Matiarĩ a rũciaro rwa athĩnjĩri-Ngai, no nĩ maarũmagĩrĩra Watho biũ nginya tũmaũndũ-inĩ twaguo tũnini, na nĩ maatũũgĩrĩtie irĩra cia gũkinyanĩrio na kanua o ta ũrĩa maatũũgĩrĩtie Watho. (Mat 23:23) Nĩ maareganaga na ũndũ o wothe woimanĩte na ũndũire wa Angiriki, na tondũ maarĩ athomi a Watho na irĩra, nĩ maarĩ na wathani mũnene harĩ andũ. (Mat 23:2-6) Ningĩ amwe ao maarĩ a Sanhedrini. Kaingĩ nĩ maareganaga na Jesu ũhoro-inĩ wĩgiĩ kũrũmĩrĩra Thabatũ, irĩra, na kũnyitanĩra na ehia na etia a mbeca cia igooti. Amwe ao ta Saulu wa Tariso nĩ maatuĩkire Akristiano.—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Lu 6:2; Atũ 26:5.

• Akaia.

  Maandĩko-inĩ ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, nĩ gĩcigo kĩa Roma kĩarĩ mũhuro wa bũrũri wa Ngiriki na taũni yakĩo nene yarĩ Korintho. Akaia yahutĩtie Peloponise yothe na gĩcigo gĩa gatagatĩ kĩa bũrũri wa Ngiriki. (Atũ 18:12)—Rora Ũhoro Muongerere B13.

• Akerubi.

  Nĩ araika makoragwo maheetwo ũnene na mawĩra ma mwanya. Makoragwo marĩ ngũrani na aserafi.—Kĩa 3:24; Tham 25:20; Isa 37:16; Ahi 9:5.

• Alabasta.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa tũcuba tũnini twa maguta manungi wega twathondeketwo na ihiga rĩakoragwo hakuhĩ na Alabastroni, Misiri. Tũcuba tũu kaingĩ twathondekagwo tũrĩ na mũromo mũceke ũngĩahingirũo nĩguo kũgirĩrĩria maguta macio ma goro matikoime. Ihiga rĩu o narĩo rĩacokire gwĩtwo rĩĩtwa rĩu.—Mar 14:3.

• Alamothu.

  Kiugo kĩa ũini kiugĩte “Airĩtu,” hihi gĩkĩaria ũhoro wa mĩgambo ya igũrũ ya airĩtu. No kũhoteke kĩahũthagĩrũo kuonania atĩ rwĩmbo rwagĩrĩire kũinwo na mũgambo wa igũrũ.—1Ma 15:20; Thb 46:Kgg.

• Alifa na Omega.

  Nĩ marĩĩtwa ma ndemwa ya mbere na ya mũico harĩ ndemwa cia Kĩngiriki; ihũthĩrĩtwo irĩ hamwe maita matatũ thĩinĩ wa Kũguũrĩrio irĩ rĩĩtwa rĩa Ngai. Maandĩko-inĩ macio ciugo icio ciugĩte ũndũ ũmwe na “wa mbere na wa mũthia” na “kĩambĩrĩria na kĩrĩkĩrĩro.”—Kũg 1:8; 21:6; 22:13.

• Amedi; Media.

  Nĩ andũ mooimanire na mũrũ wa Jafethu wetagwo Madai; makĩambĩrĩria gũikaraga gĩcigo kĩrĩ irĩma kĩa Irani kĩrĩa gĩatuĩkire bũrũri wa Media. Amedi maanyitanĩire na Babuloni nĩguo mahoote Ashuri. Hĩndĩ ĩyo, Perisia yarĩ gĩcigo kĩarĩ rungu rwa Media, no Kurusu akĩregana na wathani ũcio na Media ĩkĩnyitana na Perisia magĩthondeka Ũthamaki wa Media na Perisia, ũrĩa watooririe Ũthamaki Mwerũ wa Babuloni mwaka-inĩ wa 539 M.M.M. Nĩ kwarĩ na Amedi Jerusalemu hĩndĩ ya Pentekoste mwaka wa 33 M.M. (Da 5:28, 31; Atũ 2:9)—Rora Ũhoro Muongerere B9.

• Ameni.

  “Nĩ gũtuĩke guo,” kana “na ma.” Kiugo kĩu kiumanĩte na kiugo gĩa Kĩhibirania ʼa·manʹ, kĩrĩa kiugĩte “gũkorũo ũrĩ mwĩhokeku.” “Ameni”  yoigagwo mũndũ agĩtĩkania na mwĩhĩtwa, ihoya, kana ũhoro. Thĩinĩ wa Kũguũrĩrio kĩhũthĩrĩtwo kĩrĩ rĩĩtwa rĩa Jesu.—Gũc 27:26; 1Ma 16:36; Kũg 3:14.

• Anefili.

  Nĩ ciana ciarĩ na ũhinya iria ciaciarĩtwo nĩ airĩtu a andũ hamwe na araika arĩa meehumbire mĩĩrĩ ya andũ mbere ya Kĩguũ.—Kĩa 6:4.

• Anethini.

  Nĩ andũ mataarĩ Aisiraeli arĩa maatungataga hekarũ-inĩ. Kiugo gĩa Kĩhibirania kiugĩte “Arĩa Maheanĩtwo,” kuonania atĩ maaheanĩtwo nĩ ũndũ wa ũtungata wa hekarũ. No kũhoteke Anethini aingĩ maarĩ njiarũa cia Agibeoni, arĩa Joshua aatuĩte “a kuunaga ngũ na gũtahaga maĩ nĩ ũndũ wa kĩrĩndĩ na nĩ ũndũ wa kĩgongona kĩa Jehova.”—Jos 9:23, 27; 1Ma 9:2; Eza 8:17.

• Araika.

  Kiumanĩte na kiugo gĩa Kĩhibirania mal·ʼakhʹ na gĩa Kĩngiriki agʹge·los. Ciugo icio cierĩ ciugĩte “mũtũmwo” no itaũragwo “mũraika” rĩrĩa ikwaria ũhoro wa atũmwo a kĩĩroho. (Kĩa 16:7; 32:3; Jak 2:25; Kũg 22:8) Araika nĩ ciũmbe irĩ hinya cia kĩĩroho, ciombirũo nĩ Ngai tene mbere ya andũ kũũmbwo. Thĩinĩ wa Bibilia ningĩ nĩ metagwo “ngiri makũmi maingĩ ma arĩa aamũre,” “ariũ a Ngai,” na “njata cia rũcinĩ.” (Gũc 33:2; Ayu 1:6; 38:7) Matiombirũo marĩ na ũhoti wa gũciara araika angĩ tao ĩndĩ o ũmwe wao nĩ kũũmbwo oombirũo. Mũigana wao nĩ makĩria ma milioni igana rĩmwe. (Da 7:10) Bibilia yonanagia atĩ o ũmwe wao nĩ arĩ rĩĩtwa rĩake na ngumo itiganĩte, o na kũrĩ ũguo nĩ maregaga gũthathaiyo nĩ ũndũ wa wĩnyihia, na aingĩ ao o na nĩ maregaga kũguũria marĩĩtwa mao. (Kĩa 32:29; Lu 1:26; Kũg 22:8, 9) Makoragwo na ũnene ũtiganĩte na mawĩra matiganĩte, ta gũtungatĩra mbere ya gĩtĩ kĩa ũnene kĩa Jehova, gũtwara ndũmĩrĩri ciake, gũteithia ndungata ciake gũkũ thĩ, kũhingia matuĩro ma Ngai, na kũnyita mbaru wĩra wa kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega. (2Ath 19:35; Thb 34:7; Lu 1:30, 31; Kũg 5:11; 14:6) Mahinda-inĩ marĩa maroka nĩ makaanyita Jesu mbaru mbaara-inĩ ya Hari-Magedoni.—Kũg 19:14, 15.

• Aramu; Aaramu.

  Njiarũa cia Aramu mũrũ wa Shemu iria ciaikaraga icigo-inĩ cia Irĩma cia Lebanoni o nginya Mesopotamia na kuuma Irĩma cia Tauro mwena wa rũgongo gũikũrũka nginya Dameski na gũthiĩ mbere mwena wa mũhuro. Gĩcigo kĩu, kĩrĩa gĩetagwo Aramu na Kĩhibirania, gĩacokire gĩgĩtwo Siria, nao aikari a kuo magĩtwo Asiria.—Kĩa 25:20; Gũc 26:5; Ho 12:12.

• Arangĩri a Mũthamaki.

  Nĩ gĩkundi gĩa thigari cia Roma kĩarĩ gĩa kũrangĩra mũtongoria wa Roma. Arangĩri acio nĩ maagĩire na hinya mũnene wa gĩũteti wa kũnyita mbaru kana kweheria mũtongoria.—Afi 1:13.

• Areopago.

  Nĩ karĩma karaihu karĩ Athene, mwena wa rũgongo werekeire ithũĩro wa Akropoli. Ningĩ nĩrĩo rĩĩtwa rĩa kĩama (igooti) kĩrĩa gĩacemanagĩria ho. Paulo aatwarirũo Areopago nĩ arũmĩrĩri a Sitoiko na Epikurio nĩguo ataarĩrie wĩtĩkio wake.—Atũ 17:19.

• Ariũ a Haruni.

  Nĩ njiarũa cia Haruni mũcũkũrũ wa Lawii, ũrĩa wathuurĩtwo arĩ mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene wa mbere rungu rwa Watho wa Musa. Ariũ a Haruni nĩ maarutaga mawĩra ma ũthĩnjĩri-Ngai thĩinĩ wa gĩikaro kĩrĩa kĩamũre na thĩinĩ wa hekarũ.—1Ma 23:28.

• Arũmĩrĩri a kĩama kĩa Herode.

  Ningĩ nĩ meetagwo Aherodia. Maarĩ arũmĩrĩri a kĩama kĩanyitaga mbaru mĩoroto ya gĩũteti ya Herode arĩa maathanaga marĩ rungu rwa Aroma. No kũhoteke Asadukai amwe maarĩ a kĩama kĩu. Aherodia acio nĩ maanyitanĩire na Afarisai kũregana na Jesu.—Mar 3:6.

• Arũmĩrĩri a ũrutani wa Epikurio.

  Nĩ arũmĩrĩri a mũthomi Mũngiriki wetagwo Epikurio (341-270 M.M.M). Mũthingi wa ũrutani wao warĩ atĩ gĩkeno kĩa mũndũ we mwene nĩguo muoroto ũrĩa mũnene ũtũũro-inĩ.—Atũ 17:18.

• Arũmĩrĩri a ũrutani wa Sitoiko.

  Kĩarĩ gĩkundi kĩa athomi Angiriki arĩa meetĩkĩtie atĩ gĩkeno kiumanaga na gũtũũra kũringana na mwĩcirĩrie mwega na maũndũ ma ndũire. Kũringana nao, mũndũ ũrĩa mũũgĩ biũ ndaatindanagĩrĩra na ruo kana ikeno.—Atũ 17:18.

• Asadukai.

  Maarĩ gĩkundi kĩa nyamũkano kĩa ndini ya Kĩyahudi kĩarĩ igweta kĩa andũ maarĩ atongu o hamwe na athĩnjĩri-Ngai na kĩarĩ na wathani mũnene igũrũ rĩa maũndũ marĩa meekagwo hekarũ-inĩ. Nĩ maareganaga na irĩra nyingĩ cia gũkinyanĩrio na kanua iria ciarũmagĩrĩrũo nĩ Afarisai o na mawĩtĩkio mangĩ ma Afarisai. Matietĩkĩtie ũhoro wa kũriũka o na atĩ nĩ kũrĩ araika. Nĩ maareganaga na Jesu.—Mat 16:1; Atũ 23:8.

• Asamaria.

  Kĩambĩrĩria-inĩ kiugo kĩu kĩarũgamagĩrĩra Aisiraeli a ũthamaki wa rũgongo wa mĩhĩrĩga ĩrĩa ikũmi, no thutha wa Samaria gũtoorio nĩ Aashuri mwaka wa 740 M.M.M., o na andũ ageni arĩa maarehirũo nĩ Aashuri nĩ meetagwo Asamaria. Mahinda-inĩ ma Jesu, rĩĩtwa rĩu rĩtiakuruhithanagio na rũrĩrĩ kana ũteti, no rĩarũgamagĩrĩra gĩkundi kĩa nyamũkano kĩa ndini kĩrĩa gĩakoragwo hakuhĩ na Shekemu na Samaria ya tene. Arũmĩrĩri a gĩkundi kĩu kĩa nyamũkano maarũmagĩrĩra mawĩtĩkio mamwe maarĩ ngũrani na ma ndini ya Kĩyahudi.—Joh 8:48.

• Aselgeia.—

  Rora MĨTUGO YA RŨTŨRĨKO.

• Aserafi.

  Nĩ ciũmbe cia kĩĩroho ithiũrũrũkĩirie Jehova gĩtĩ-inĩ gĩake kĩa ũnene kũrĩa igũrũ. Kiugo  gĩa Kĩhibirania sera·phimʹ kiugĩte “arĩa makanaga.”—Isa 6:2, 6.

• Ashitorethu.

  Ngai ya mũtumia ya Akanaani ya mbaara na ũciari, yarĩ mũtumia wa Baali.—1Sa 7:3.

• Asia.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, nĩ rĩĩtwa rĩa gĩcigo kĩa Roma, icunjĩ imwe ciakĩo ciarĩ kũrĩa ũmũthĩ gũkoragwo kũrĩ mwena wa ithũĩro wa Turkey, o hamwe na icigĩrĩra imwe cia gĩcũa-inĩ, ta Samosi na Patimosi. Taũni yakĩo nene yetagwo Efeso. (Atũ 20:16; Kũg 1:4)—Rora Ũhoro Muongerere B13.

• Atiirĩrĩri bũrũri.

  Nĩ arũme maarahũragwo nĩ Jehova nĩguo mahonokie andũ ake mbere ya mahinda marĩa Isiraeli maathagwo nĩ athamaki a gũkũ thĩ.—Ati 2:16.

• Azazeli.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa Kĩhibirania rĩrĩa hihi riugĩte “Mbũri ya Kũũra.” Mũthenya wa Kũhumbĩra Mehia, mbũri ĩrĩa yathuuragwo nĩ ũndũ wa Azazeli yarekagĩrĩrio ĩthiĩ werũ-inĩ, ĩgakuua na njĩra ya mũhaano mehia ma rũrĩrĩ ma mwaka ũrĩa mũhĩtũku.—Ala 16:8, 10.

B

• Baali.

  Yarĩ ngai ya Akanaani ĩrĩa yatuĩkaga igũrũ nĩ rĩayo na nĩyo yaheanaga mbura na hinya wa ũciari. Ningĩ rĩĩtwa “Baali” nĩ rĩahũthagĩrũo rĩrĩ rĩĩtwa rĩa ngai ingĩ nini cia kũu. Kiugo gĩa Kĩhibirania kiugĩte “Mwene; Mwathi.”—1Ath 18:21; Ro 11:4.

• Beelizebuli.

  Nĩ rĩĩtwa rĩhũthagĩrũo harĩ Shaitani, o we mũnene, kana mũtongoria wa ndaimono. No kũhoteke rĩarutirũo harĩ Baali-zebubu, Baali ũrĩa wathathayagio nĩ Afilisti thĩinĩ wa Ekironi.—2Ath 1:3; Mat 12:24.

• Bulu.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa mweri wa kanana wa karenda nyamũre ya Kĩyahudi na mweri wa kerĩ wa karenda ĩrĩa yahũthagĩrũo maũndũ-inĩ mangĩ. Kiumanĩte na kiugo kiugĩte “magetha; maciaro” na waambagĩrĩria Oktomba gatagatĩ ũgakinya Novemba gatagatĩ. (1Ath 6:38)—Rora Ũhoro Muongerere B15.

C

• Cekeri.

  Gĩthimi kĩa mũthingi kĩrĩa kĩahũthagĩrũo nĩ Ahibirania kĩa ũritũ na mbeca. Ũritũ wayo waiganaine na ngiramu 11.4. Ciugo ‘cekeri ya harĩa hatheru’ no kũhoteke ciahũthagĩrũo gũtĩtĩrithia atĩ gĩthimi kĩa ũritũ kĩagĩrĩire gũkorũo kĩiganĩire wega kana atĩ kĩagĩrĩirũo gũkorũo kĩringaine na gĩthimi kĩa ũritũ kĩrĩa kĩaigagwo gĩikaro-inĩ kĩrĩa kĩamũre. No gũkorũo kwarĩ na cekeri ya ũthamaki (yarĩ ngũrani na cekeri ĩrĩa yahũthagĩrũo kaingĩ) kana gĩthimi kĩa ũritũ kĩrĩa gĩatuĩtwo na kĩaigagwo nyũmba-inĩ ya mũthamaki.—Tham 30:13.

• Ciama; Mawĩra ma hinya.

  Nĩ ciĩko kana maũndũ makĩrĩte mahinya mothe marĩa moĩkaine nĩ andũ na makuruhithanagio na hinya ũkĩrĩte wa ndũire. Rĩmwe na rĩmwe ciugo ta “kĩmenyithia,” na “ũndũ wa magegania,” nĩ ihũthagĩrũo thĩinĩ wa Bibilia kuuga o ũndũ ũmwe.—Tham 4:21; Atũ 4:22; Ahi 2:4.

D

• Dagoni.

  Yarĩ ngai ya Afilisti. Kĩhumo gĩa kiugo kĩu gĩtiũĩkaine wega, no athomi amwe magĩkuruhithanagia na kiugo gĩa Kĩhibirania dagh (thamaki).—Ati 16:23; 1Sa 5:4.

• Dariki.

  Nĩ mbeca ya Kĩperisia ya thahabu yarĩ na ũritũ wa ngiramu 8.4. (1Ma 29:7)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Dekapoli.

  Nĩ gĩkundi kĩa matũũra ma Ngiriki, kĩambĩrĩria-inĩ maakoragwo marĩ matũũra ikũmi (kuumana na kiugo gĩa Kĩngiriki deʹka, kuuga “ikũmi,” na poʹlis, “itũũra”). Ningĩ norĩo rĩarĩ rĩĩtwa rĩa gĩcigo kĩrĩa kĩarĩ mwena wa irathĩro wa Iria rĩa Galili na Rũũĩ rwa Jorodani, kũrĩa matũũra maingĩ mamo maarĩ. Maarĩ gatũũrũ ka ũndũire na ũhũũri biacara wa Kĩngiriki. Jesu nĩ aatuĩkanĩirie gĩcigo-inĩ kĩu, no gũtirĩ handũ honanagia atĩ nĩ ooimire aceerete itũũra-inĩ o na rĩmwe rĩa macio. (Mat 4:25; Mar 5:20)—Rora Ũhoro Muongerere A7 na B10.

• Dinari.

  Nĩ mbeca ya betha yahũthagĩrũo thĩinĩ wa Roma yakoragwo na ũritũ wa ngiramu ta 3.85 na mwena ũmwe yarĩ na mbica ya Kaisari. Dinari ĩmwe yarĩ mũcara wa mũthenya ũmwe na nĩyo Aroma meetagia ĩrĩ mbeca cia “igooti” kuuma kũrĩ Ayahudi. (Mat 22:17; Lu 20:24)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Drakma.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kiugo gĩkĩ kĩonanagia mbeca ya betha ya Kĩngiriki, ĩrĩa hĩndĩ ĩyo yakoragwo na ũritũ wa ngiramu 3.4. Maandĩko ma Kĩhibirania nĩ magwetete drakma ya thahabu ya mahinda ma Aperisia ĩrĩa ĩringithanagio na dariki. (Ne 7:70; Mat 17:24)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

E

• Eba.

  Nĩ gĩthimi kĩa indo nyũmũ na kĩbaba kĩrĩa kĩahũthagĩrũo gũthima indo ta ngano. Yaiganaine na gĩthimi kĩa mbathi kĩa indo ta maĩ, kwoguo yarĩ lita 22. (Tham 16:36; Ezk 45:10)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Ebodi.

  Nĩ nguo ĩtariĩ ta kanjũ yehumbagwo nĩ athĩnjĩri-Ngai. Mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene eehumbaga ebodi ya mwanya, na mwena wayo wa mbere yarĩ na gakuo ga gĩthũri kaarĩ na tũhiga 12 twa goro. (1Ma 20:2)—Rora Ũhoro Muongerere B5.

• Edomu.

  Nĩ rĩĩtwa rĩngĩ rĩaheetwo Esau mũrũ wa Isaaka. Andũ a rũciaro rwa Esau (Edomu) meegwatĩire gĩcigo gĩa Seiru, gĩcigo kĩrĩ irĩma kĩrĩa kĩarĩ gatagatĩ ka Iria rĩa Cumbĩ na Gĩcigo  kĩa Aqaba. Gĩcigo kĩu gĩacokire gwĩtwo Edomu. (Kĩa 25:30; 36:8)—Rora Ũhoro Muongerere B3 na B4.

• Efiraimu.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa mũriũ wa kerĩ wa Jusufu; thutha-inĩ ũmwe wa mĩhĩrĩga ĩrĩa ya Isiraeli nĩ wetirũo rĩĩtwa rĩu. Thutha wa Isiraeli kũgayũkana, Efiraimu, mũhĩrĩga ũrĩa woĩkaine mũno, nĩguo warũgamĩrĩire ũthamaki wothe wa mĩhĩrĩga ĩrĩa ikũmi.—Kĩa 41:52; Je 7:15.

• Eluli.

  Thutha wa ithamĩrio rĩa Babuloni, nĩguo warĩ mweri wa 6 wa karenda nyamũre ya Kĩyahudi na mweri wa 12 wa karenda ĩrĩa yahũthagĩrũo maũndũ-inĩ mangĩ. Waambagĩrĩria Agosti gatagatĩ ũgakinya Septemba gatagatĩ. (Ne 6:15)—Rora Ũhoro Muongerere B15.

• Ethanimu.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa mweri wa mũgwanja wa karenda nyamũre ya Kĩyahudi na mweri wa mbere wa karenda ĩrĩa yahũthagĩrũo maũndũ-inĩ mangĩ. Waambagĩrĩria Septemba gatagatĩ ũgakinya Oktomba gatagatĩ. Thutha wa Ayahudi gũcoka kuuma Babuloni, wetagwo Tishri. (1Ath 8:2)—Rora Ũhoro Muongerere B15.

• Ethiopia.

  Nĩ bũrũri wa tene, ũrĩa ũrĩ mwena wa mũhuro wa Misiri. Wahutĩtie gĩcigo kĩa mũhuro biũ kĩa bũrũri ũrĩa wĩtagwo Misiri ũmũthĩ na nuthu ya mwena wa rũgongo wa bũrũri ũrĩa wĩtagwo Sudan ũmũthĩ. Rĩmwe na rĩmwe kiugo kĩu nĩ kĩhũthagĩrũo handũ ha kiugo gĩa Kĩhibirania “Kushi.”—Es 1:1.

F

• Farati.

  Nĩruo rũũĩ rũrĩa rũraihu mũno na rwa bata mũno thĩinĩ wa Asia ya mũhuro, na nĩ rũmwe rwa njũũĩ iria igĩrĩ nene thĩinĩ wa Mesopotamia. Rũgwetetwo riita rĩa mbere thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria 2:14 rũrĩ rũmwe rwa njũũĩ iria inya cia Edeni. Kaingĩ rwĩtagwo “Rũũĩ.” (Kĩa 31:21) Nĩruo rwarĩ mũhaka mwena wa rũgongo wa bũrũri ũrĩa Aisiraeli maahetwo. (Kĩa 15:18; Kũg 16:12)—Rora Ũhoro Muongerere B2.

• Fathomu.

  Nĩ gĩthimi gĩa gũthima ũriku wa maĩ, kĩiganaine na mita 1.8 (fiti 6). (Atũ 27:28)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Filistia; Afilisti.

  Nĩ bũrũri wa gĩcũa kĩa mwena wa mũhuro wa Isiraeli ũrĩa wacokire gwĩtwo Filistia. Andũ arĩa maathamĩire kuo kuuma Kirete meetagwo Afilisti. Daudi nĩ aamatooririe no magĩthiĩ na mbere kwĩyatha na maatũũrĩte marĩ thũ cia Isiraeli. (Tham 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7)—Rora Ũhoro Muongerere B4.

• Firauni.

  Nĩ rĩĩtwa rĩaheagwo athamaki a Misiri. Bibilia nĩ ĩgwetete Firauni atano na marĩĩtwa (Shishaka, So, Tirihaka, Neko, na Hofira), no acio angĩ ndĩmagwetete, ta arĩa maarĩ kuo hĩndĩ ya Iburahimu, Musa, na Jusufu.—Tham 15:4; Ro 9:17.

G

• Gakuo ga gĩthũri.

  Nĩ kamũhuko kaarĩ na tũhiga twa goro keehumbagwo gĩthũri-inĩ nĩ mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene wa Isiraeli rĩrĩa rĩothe aratonya Harĩa Hatheru. Geetagwo “gakuo ga gĩthũri ga gũtua ciira” tondũ kaarĩ na Urimu na Thumimu, iria ciahũthagĩrũo kũguũria matua ma Jehova. (Tham 28:15-30)—Rora Ũhoro Muongerere B5.

• Gera.

  Nĩ ũritũ ũiganaine na ngiramu 0.57. Yaiganaine na gĩcunjĩ kĩmwe harĩ mĩrongo ĩĩrĩ gĩa cekeri. (Ala 27:25)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Gĩathĩ gĩa Ithũnũ.

  Ningĩ nĩ gĩtagwo Gĩathĩ gĩa Ciikaro, kana Gĩathĩ gĩa Gũcokanĩrĩria. Gĩekagwo mweri-inĩ wa Ethanimu 15-21. Gĩakũngũyagĩrũo nĩ ũndũ wa magetha mũthia-inĩ wa mwaka wa ũrĩmi wa Isiraeli na rĩarĩ ihinda rĩa gĩkeno na gũcokia ngatho nĩ ũndũ wa irathimo cia Jehova harĩ mĩmera yao. Hĩndĩ ya gĩathĩ kĩu, andũ maaikaraga thĩinĩ wa ithũnũ, ũndũ ũcio ũkamaririkania Thama ya kuuma Misiri. Kĩarĩ kĩmwe gĩa ciathĩ ithatũ iria arũme maathĩtwo mathiage Jerusalemu gũkũngũĩra.—Ala 23:34; Eza 3:4.

• Gĩathĩ gĩa Kwamũrũo.

  Warĩ mũthenya ũmwe o mwaka wa kũririkana gũtherio kwa hekarũ thutha wa gũthahio nĩ Antiokasi Epifane. Gĩkũngũĩro kĩu kĩaambagĩrĩria Kislevu 25 na gĩakoragwo kĩrĩ gĩa thikũ inyanya.—Joh 10:22.

• Gĩathĩ kĩa Magetha; Gĩathĩ gĩa Ciumia.—

  Rora PENTEKOSTE.

• Gĩathĩ kĩa Mĩgate Ĩtarĩ Mĩimbie.

  Gĩakoragwo kĩrĩ gĩathĩ kĩa mbere o mwaka harĩ ciathĩ iria ithatũ nene cia Aisiraeli. Kĩaambagĩrĩria Nisani 15, mũthenya ũrĩa warũmagĩrĩra Pasaka, na gĩathiaga na mbere mĩthenya mũgwanja. Hĩndĩ ĩyo no mĩgate ĩtarĩ mĩĩkĩre ndawa ya kũimbia tu ĩngĩarĩirũo, andũ makĩĩririkania Thama ya kuuma Misiri.—Tham 23:15; Mar 14:1.

• Gĩcũhĩ kĩrĩ na mũhũũri.

  Nĩ mũhũũri waharũkagio kaara-inĩ kana karũrigi-inĩ geekagĩrũo ngingo. Gĩcũhĩ kĩu kĩarĩ rũũri rwa wathani harĩ mwathani kana mũtongoria. (Kĩa 41:42)—Rora MŨHŨŨRI.

• Gĩcunjĩ gĩa ikũmi.

  Nĩ gĩcunjĩ gĩa ikũmi kĩa indo, kĩrĩa kĩheanagwo kana gĩkarĩhwo, na makĩria nĩ ũndũ wa maũndũ ma kĩĩndini. (Mal 3:10; Gũc 26:12; Mat 23:23) Rungu rwa Watho wa Musa, gĩcunjĩ gĩa ikũmi kĩa magetha ma mũgũnda na kĩa mahiũ marĩa mongererekete ndũũru-inĩ kĩaheagwo Alawii o mwaka irĩ cia kũmahingĩria mabataro mao. Alawii maacokaga makahe athĩnjĩri-Ngai a nyũmba ya Haruni gĩcunjĩ gĩa ikũmi kĩa indo icio maaheagwo nĩguo mahingie mabataro mao. Ningĩ nĩ gwakoragwo na icunjĩ  ingĩ cia ikũmi ciarutagwo. Akristiano matiathĩtwo marutage gĩcunjĩ gĩa ikũmi.

• Gĩikaro kĩamũre.

  Nĩ hema yakuuagwo ya gũthathaĩrio ĩrĩa yahũthagĩrũo nĩ Aisiraeli thutha wa Thama ya kuuma Misiri. Nĩyo yaigagwo ithandũkũ rĩa kĩrĩkanĩro kĩa Jehova, rĩrĩa rĩonanagia atĩ Ngai arĩ hamwe na andũ, ningĩ nĩ yahũthagĩrũo ĩrĩ handũ ha kũrutĩra magongona na gũthathaĩria. Ningĩ rĩmwe na rĩmwe nĩ ĩtagwo “hema ya gũtũnganwo.” Yathondeketwo na buremu cia mbaũ ihumbĩrĩtwo na mataama ma gatani magemetio na mĩcoro ya akerubi. Yagayanĩtio rumu igĩrĩ, ya mbere yetagwo Harĩa Hatheru, na ĩyo ĩngĩ Harĩa Hatheru Mũno. (Jos 18:1; Tham 25:9)—Rora Ũhoro Muongerere B5.

• Gĩkundi kĩa nyamũkano.

  Nĩ gĩkundi kĩa andũ kĩrarũmĩrĩra ũrutani mũna kana mũtongoria mũna na gĩgakorũo na mawĩtĩkio ma kĩo. Ciugo icio ihũthĩrĩtwo harĩ ikundi igĩrĩ ciarĩ igweta cioimanĩte na ndini ya Kĩyahudi, nĩcio Afarisai na Asadukai. Ningĩ andũ arĩa mataarĩ Akristiano nĩ meetaga Ũkristiano “gĩkundi kĩa nyamũkano” kana “gĩkundi kĩa nyamũkano kĩrĩa kĩa Anazarethi,” tondũ hihi meeciragia atĩ waamũkĩte harĩ ndini ya Kĩyahudi. Thutha-inĩ nĩ kwagĩire na ikundi cia nyamũkano thĩinĩ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano; thĩinĩ wa Kũguũrĩrio nĩ hagwetetwo “gĩkundi kĩa nyamũkano kĩa Nikolai.”—Atũ 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Kũg 2:6; 2Pe 2:1.

• Gĩkunĩko kĩa ũiguano.

  Nĩ gĩkunĩko kĩa ithandũkũ rĩa kĩrĩkanĩro, na mbere yakĩo nĩho mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene aaminjaminjagia thakame ya magongona ma mehia Mũthenya wa Kũhumbĩra Mehia. Kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa gĩtaũrĩtwo kiumanĩte na kiugo kiugĩte “kũhumbĩra (mehia)” kana hihi “kũhuura (mehia).” Gĩkunĩko kĩu gĩathondeketwo na thahabu, na kĩarĩ na akerubi erĩ, ũmwe mũthia-inĩ ũmwe wa gĩkunĩko kĩu na ũcio ũngĩ mũthia-inĩ ũcio ũngĩ. Rĩmwe na rĩmwe nĩ gĩtagwo o “gĩkunĩko.” (Tham 25:17-22; 1Ma 28:11; Ahi 9:5)—Rora Ũhoro Muongerere B5.

• Gĩkũnjo.

  Nĩ gĩcunjĩ kĩraihu kĩa rũũa kana marura, kĩandĩkĩtwo mwena ũmwe, kĩrĩa gĩakũnjagĩrĩrio kamũtĩ-inĩ. Maandĩko maandĩkagwo na magakobio ikũnjo-inĩ, icio nĩcio ciahũthagĩrũo irĩ mabuku ihinda-inĩ rĩrĩa Bibilia yaandĩkagwo.—Je 36:4, 18, 23; Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Gileadi.

  Nĩ gĩcigo kĩarĩ kĩnoru mwena wa irathĩro wa Rũũĩ rwa Jorodani kĩrĩa gĩakinyĩte nginya mwena wa rũgongo na wa mũhuro wa Mũkuru wa Jaboku. Rĩmwe na rĩmwe kiugo kĩu nĩ kĩahũthagĩrũo harĩ gĩcigo gĩothe kĩa Isiraeli kĩrĩa kĩarĩ mwena wa irathĩro wa Jorodani, kũrĩa mĩhĩrĩga ya Reubeni, Gadi, na nuthu ya mũhĩrĩga wa Manase maaikaraga. (Nda 32:1; Jos 12:2; 2Ath 10:33)—Rora Ũhoro Muongerere B4.

• Gĩtaama.

  Nĩ gĩtambaya gĩatumĩtwo wega na gĩkagemio na mĩcoro ya akerubi na kĩahakanĩtie Harĩa Hatheru na Harĩa Hatheru Mũno thĩinĩ wa gĩikaro kĩrĩa kĩamũre na thĩinĩ wa hekarũ. (Tham 26:31; 2Ma 3:14; Mat 27:51; Ahi 9:3)—Rora Ũhoro Muongerere B5.

• Gĩthaku gĩa Suleimani.

  Matukũ-inĩ ma Jesu, haarĩ handũ hagite thĩinĩ wa hekarũ ha kũhĩtũkĩra mwena wa irathĩro wa nja ĩrĩa nene, na andũ meetĩkĩtie atĩ haarĩ matigari ma hekarũ ya Suleimani. Jesu nĩ aagereire ho “hĩndĩ ya heho,” na Akristiano a tene nĩ maacemanagia ho gũthathaiya. (Joh 10:22, 23; Atũ 5:12)—Rora Ũhoro Muongerere B11.

• Gĩtĩ gĩa ciira.

  Nĩ handũ haakoragwo hakĩtwo harĩ igũrũ haambatagwo na ngathĩ, na nĩho atongoria maaikaraga makĩarĩria kĩrĩndĩ na makĩmenyithania matua mao. Ciugo “gĩtĩ gĩa ciira kĩa Ngai” na “gĩtĩ gĩa ciira gĩa Kristo” irũgamagĩrĩra mũbango wa Jehova wa gũtuĩra andũ.—Ro 14:10; 2Ko 5:10; Joh 19:13.

• Gitithu.

  Nĩ kiugo kĩa ũini gĩtoĩkaine wega ũrĩa kiugĩte, o na gũtuĩka kĩonekaga ta kĩrutĩtwo harĩ kiugo gĩa Kĩhibirania gath. Andũ amwe metĩkĩtie atĩ no kũhoteke nĩ rwĩmbo rũkonainie na nyĩmbo cia hĩndĩ ya gũthondeka ndibei, tondũ gath nĩ kuuga kĩhihĩro kĩa ndibei.— Thb 81:Kgg.

• Gĩtugĩ gĩa kũhoywo.

  Nĩ gĩtugĩ kĩĩhandĩte na igũrũ, na kaingĩ gĩathondekagwo na mahiga, na no kũhoteke kĩarũgamagĩrĩra kĩĩga kĩa ũciari kĩa Baali kana kĩa ngai ingĩ cia maheeni.—Tham 23:24.

• Gĩtugĩ.

  Nĩ kĩndũ kĩĩhandĩte na igũrũ gĩakĩtwo kĩrĩ gĩa gũtiirĩrĩra, kana kĩndũ kĩhaana ta kĩo. Itugĩ imwe ciaakagwo irĩ cia kũririkana ciĩko kana maũndũ ma mwanya. Itugĩ nĩ ciahũthagĩrũo thĩinĩ wa hekarũ na mĩako-inĩ ya nyũmba cia mũthamaki ĩrĩa yaakirũo nĩ Suleimani. Ikundi cia andũ iria ciarũmagĩrĩra ndini cia maheeni nĩ ciahandaga itugĩ cia kũhoywo ikonainie na ndini yao ya maheeni, na rĩmwe na rĩmwe Aisiraeli nĩ maarũmagĩrĩra mũtugo ũcio. (Ati 16:29; 1Ath 7:21; 14:23)—Rora KĨONGO GĨA GĨTUGĨ.

• Gũcakaya.

  Nĩ njĩra ya kuonania kĩeha nĩ ũndũ wa gũkuĩrũo kana thĩna ũngĩ. Mahinda-inĩ ma Bibilia, warĩ mũtugo gũcakaya kwa ihinda rĩigana ũna. Makĩria ma kũrĩra maanĩrĩire, arĩa maracakaya meekĩraga nguo cia mwanya, makehurĩria mũhu mũtwe, magatembũra nguo ciao, na makehũũrahũũra gĩthũri. Arĩa maarĩ njorua cia gũcakaya rĩmwe na rĩmwe nĩ meetagwo mathiko-inĩ.—Kĩa 23:2; Es 4:3; Kũg 21:4.

• Gũitĩrĩria maguta.

  Kiugo gĩa Kĩhibirania kiugĩte “kũhaka kĩndũ gĩtariĩ ta maĩ.” Maguta maaitagĩrĩrio  mũndũ kana kĩndũ kuonania kwamũrũo nĩ ũndũ wa ũtungata wa mwanya. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kiugo kĩu ningĩ nĩ kĩhũthĩrĩtwo ũhoro-inĩ wa gũitĩrĩrio roho mũtheru kwa arĩa mathuurĩtwo makagĩa na kĩĩrĩgĩrĩro gĩa gũthiĩ igũrũ.—Tham 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.

• Gũkorũo kuo.

  Kũndũ kũmwe thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, ciugo icio itaaragĩria gũkorũo kuo kwa Jesu Kristo arĩ mũthamaki kuuma hĩndĩ ĩrĩa aatuirũo Mũthamaki wa Kĩĩmesia na njĩra ĩtaroneka nginya matukũ-inĩ ma kũrigĩrĩria ma mũtabarĩre ũyũ wa maũndũ. Gũkorũo kuo gwa Kristo ti kuuga gũka acoke athiĩ o na ihenya, no nĩ ũndũ wa ihinda rĩigana ũna.—Mat 24:3.

• Guthemethu.

  Nĩ mũthemba wa ngano ĩtarĩ ya gĩkĩro kĩa igũrũ ta ngano ĩrĩa ĩngĩ (Triticum spelta), na ngano yayo ndiumaga na ihenya mahuti-inĩ.—Tham 9:32.

• Gũthera; Kwaga thahu.

  Thĩinĩ wa Bibilia, kiugo gũthera gĩtiaragia o ũhoro wa ũtheru wa kĩĩmwĩrĩ no ningĩ nĩ kĩaragia ũhoro wa mũndũ gũtũũria kana gũcokerera ũhoro wa gũkorũo atarĩ na kameni, karooro, na eyeheranĩtie na ũndũ o wothe ũngĩmũhaka gĩko, ũmũthahie, kana ũmũthũkie kĩĩmĩtugo kana kĩĩroho. Watho-inĩ wa Musa, kwaga thahu kuonanagia mũndũ gũkorũo arĩ mũtheru kũringana na Watho.—Ala 10:10; Thb 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

• Gũtwarũo ithamĩrio.

  Nĩ kũrutwo bũrũri ũrĩa mũndũ aciarĩirũo kana mũciĩ, kaingĩ gwathanĩtwo nĩ arĩa matooria bũrũri. Kiugo gĩa Kĩhibirania kiugĩte “kuumagara.” Aisiraeli maatwarirũo ithamĩrio mahinda-inĩ merĩ. Ũthamaki wa mwena wa rũgongo wa mĩhĩrĩga ĩrĩa ikũmi watwarirũo ithamĩrio nĩ Aashuri, na thutha ũcio ũthamaki wa mwena wa mũhuro wa mĩhĩrĩga ĩrĩa ĩĩrĩ ũgĩtwarũo ithamĩrio nĩ Ababuloni. Matigari ma ikundi icio igĩrĩ iria ciatwarĩtwo ithamĩrio nĩ maacokirio bũrũri wao hĩndĩ ya Kurusu, mũtongoria Mũperisia.—2Ath 17:6; 24:16; Eza 6:21.

H

• Hadesi.

  Nĩ kiugo gĩa Kĩngiriki kĩringaine na kiugo gĩa Kĩhibirania “Sheoli.” Gĩtaũrĩtwo “Mbĩrĩra” (ndemwa nene), kuonania mbĩrĩra ya mũhaano kũrĩa akuũ makomete.—Rora MBĨRĨRA.

• Handũ hatheru.

  Nĩ handũ haamũre ha ũthathaiya. O na kũrĩ ũguo, kaingĩ ciugo icio ciaragia ũhoro wa gĩikaro kĩrĩa kĩamũre kana hekarũ ya Jerusalemu. Ningĩ ciugo icio nĩ ihũthagĩrũo kwaria ũhoro wa gĩikaro kĩa Ngai kũrĩa igũrũ.—Tham 25:8, 9; 2Ath 10:25; 1Ma 28:10; Kũg 11:19.

• Handũ hatũũgĩru.

  Nĩ handũ ha ũthathaiya na kaingĩ haakoragwo harĩ igũrũ rĩa karĩma, kĩrĩma, kana handũ hathondeke harĩ igũrũ. O na gũtuĩka rĩmwe na rĩmwe kũndũ gũtũũgĩru nĩ kwahũthagĩrũo harĩ ũthathaiya wa Ngai, kaingĩ gũkuruhithanĩtio na ũthathaiya wa ngai cia maheeni.—Nda 33:52; 1Ath 3:2; Je 19:5.

• Harĩa Hatheru Mũno.

  Nĩ rumu ĩrĩa yarĩ thĩinĩ biũ thĩinĩ wa gĩikaro kĩamũre na hekarũ-inĩ, harĩa ithandũkũ rĩa kĩrĩkanĩro rĩaigagwo. Kũringana na Watho wa Musa, mũndũ ũrĩa tu wetĩkĩrĩtio gũtonya Harĩa Hatheru Mũno nĩ mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene, na aatonyaga o riita rĩmwe mwaka hĩndĩ ya Mũthenya wa Kũhumbĩra Mehia.—Tham 26:33; Ala 16:2, 17; 1Ath 6:16; Ahi 9:3.

• Harĩa Hatheru.

  Rumu ya mbere ĩrĩa yarĩ nene ya gĩikaro kĩrĩa kĩamũre kana ya hekarũ, na nĩ ngũrani na ĩrĩa ya thĩinĩ biũ ĩrĩa yetagwo Harĩa Hatheru Mũno. Thĩinĩ wa gĩikaro kĩrĩa kĩamũre, Harĩa Hatheru haakoragwo na mũtĩ wa kũigĩrĩrũo matawa wa thahabu, kĩgongona gĩa thahabu kĩa ũbumba, metha ya mĩgate ya magongona, na indo cia thahabu; na thĩinĩ wa hekarũ haakoragwo na kĩgongona gĩa thahabu, mĩtĩ ikũmi ya kũigĩrĩrũo matawa ya thahabu na metha ikũmi cia mĩgate ya magongona. (Tham 26:33; Ahi 9:2)—Rora Ũhoro Muongerere B5 na B8.

• Hari-Magedoni.

  Kiumanĩte na kiugo gĩa Kĩhibirania Har Meghid·dohnʹ, kĩrĩa kiugĩte “Kĩrĩma kĩa Megido.” Kiugo kĩu gĩkuruhithanagio na “mbaara ya mũthenya ũrĩa mũnene wa Ngai Mwene Hinya Wothe” rĩrĩa “athamaki a thĩ yothe ĩrĩa ĩikaragwo” magaacokanĩrĩra nĩguo marũe mbaara na Jehova. (Kũg 16:14, 16; 19:11-21)—Rora THĨNA MŨNENE.

• Hekarũ.

  Nĩ nyũmba yaakirũo thĩinĩ wa Jerusalemu ĩgĩcoka ithenya rĩa gĩikaro kĩamũre kĩrĩa gĩakuuagwo ĩrĩ gatũũrũ ka ũthathaiya harĩ Aisiraeli. Hekarũ ya mbere yaakirũo nĩ Suleimani na yaanangirũo nĩ Ababuloni. Ya kerĩ yaakirũo nĩ Zerubabeli thutha wa gũcoka kuuma ithamĩrio Babuloni na thutha ũcio ĩgĩakwo rĩngĩ nĩ Herode Ũrĩa Mũnene. Thĩinĩ wa Maandĩko, kaingĩ hekarũ yetagwo o “nyũmba ya Jehova.” (Eza 1:3; 6:14, 15; 1Ma 29:1; 2Ma 2:4; Mat 24:1)—Rora Ũhoro Muongerere B8 na B11.

• Hema ya gũtũnganwo.

  Nĩ ciugo ihũthagĩrũo harĩ hema ya Musa na gĩikaro kĩamũre kĩrĩa gĩaakirũo riita rĩa mbere werũ-inĩ.—Tham 33:7; 39:32.

• Herime.

  Nĩ ngai ya Angiriki, mũrũ wa Zeu. Hĩndĩ ĩrĩa Paulo aarĩ Listra, nĩ eetirũo Herime mecirĩtie atĩ nĩwe ngai ĩyo ĩrĩa yoonagwo ĩrĩ mũtũmwo wa ngai na ĩkonwo ĩrĩ ngai ya ũhoti wa kwaria wega.—Atũ 14:12.

• Herode.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa famĩlĩ ĩrĩa yaathaga Ayahudi ĩheetwo wathani kuuma Roma. Herode Ũrĩa  Mũnene, nĩ ooĩkaine mũno nĩ ũndũ wa gwaka hekarũ rĩngĩ thĩinĩ wa Jerusalemu na gwathana twana tũũragwo akĩgeria kũũraga Jesu. (Mat 2:16; Lu 1:5) Herode Arikelau na Herode Antipa, ariũ a Herode Ũrĩa Mũnene, nĩ maamũrirũo gwathana icigo-inĩ imwe cia kũrĩa Ithe aathanaga. (Mat 2:22) Antipa aarĩ mũtongoria wa gĩcigo, na ooĩkaine mũno ta “mũthamaki,” na nĩwe waathanaga ihinda-inĩ rĩa mĩaka ĩtatũ na nuthu ya ũtungata wa Kristo o nginya ihinda rĩa Atũmwo mũrango wa 12. (Mar 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Atũ 4:27; 13:1) Thutha ũcio, Herode Agiripa I, mũcũkũrũ wa Herode Ũrĩa Mũnene, akĩũragwo nĩ mũraika wa Ngai thutha wa gwathana gwa kahinda kanini. (Atũ 12:1-6, 18-23) Nake mũrũwe, Herode Agiripa II, agĩcoka ithenya rĩake agĩathana o nginya hĩndĩ ĩrĩa Ayahudi maareganire na Roma.—Atũ 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hĩa cia kĩgongona.

  Indo ciatariĩ ta hĩa ciacomokete kona-inĩ inya cia igongona imwe. (Ala 8:15; 1Ath 2:28)—Rora Ũhoro Muongerere B5 na Ũhoro Muongerere B8.

• Higaioni.

  Nĩ kiugo gĩa kũheana ũtongoria wa ũini. Kũringana na ũrĩa kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Thaburi 9:16, kiugo kĩu no gĩkorũo gĩkĩaria ũhoro wa ihinda rĩa kũhurũka rĩrĩa kĩnanda kĩa mũgeeto kĩrĩ na mũgambo mũritũ kĩahũũragwo kana ihinda rĩa gũtithia nĩ ũndũ wa gwĩcũrania.

• Hini.

  Nĩ gĩthimi gĩa kĩndũ ta maĩ na kĩbaba gĩa gĩthimi kĩu. Ĩiganaine na lita 3.67, kũringana na ciugo cia mwandĩki wa historĩ wĩtagwo Josephus atĩ hini ĩmwe yaiganaine na Koe igĩrĩ cia Athene. (Tham 29:40)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Hitho theru.

  Nĩ ũndũ uumanĩte na Ngai na ũkonainie na muoroto wake, ũikaraga ũtaguũrĩtio nginya ihinda rĩake rĩrĩa rĩagĩrĩire, na aũguũragĩria o arĩa athuuraga kũguũrĩria.—Mar 4:11; Kol 1:26.

• Homeri.

  Nĩ gĩthimi kĩa indo nyũmũ kĩringaine na kori. Kũringana na mũigana wa kwĩgererio wa gĩthimi kĩa mbathi, yaiganaine na lita 220. (Ala 27:16)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Horebu; Kĩrĩma kĩa Horebu.

  Nĩ gĩcigo kĩrĩ irĩma kĩrĩa gĩthiũrũrũkĩirie Kĩrĩma gĩa Sinai. Nĩ rĩĩtwa rĩngĩ rĩa Kĩrĩma gĩa Sinai. (Tham 3:1; Gũc 5:2)—Rora Ũhoro Muongerere B3.

I

• Icoki.

  Nĩ mũtĩ waigagĩrĩrũo kĩande-inĩ kĩa mũndũ ũgacuurio mĩrigo mĩthia-inĩ yerĩ, kana mũtĩ waigagĩrĩrũo ũkĩranĩtie ngingo-inĩ cia nyamũ igĩrĩ (kaingĩ ciakoragwo irĩ ng’ombe) rĩrĩa iragucia mũraũ kana gĩkaari. Tondũ kaingĩ ngombo ciahũthagĩra macoki gũkuua mĩrigo mĩritũ, icoki nĩ rĩahũthagĩrũo na njĩra ya ngerekano kuonania ũkombo kana mũndũ gwathwo nĩ ũngĩ. Ningĩ nĩ rĩonanagia ũhinyanĩrĩria na mĩnyamaro. Kweheria kana kuuna icoki kuoonanagia gũkũũrũo kuumana na ũkombo, ũhinyanĩrĩria na kũhũthĩrũo ũũru.—Ala 26:13; Mat 11:29, 30.

• Igongona.

  Nĩ kĩndũ kĩrutagĩrũo Ngai gĩa kuonania ngatho, gwĩtĩkĩra mahĩtia, na gũcokia ũiguano mwega hamwe nake. Kuuma o hĩndĩ ya Habili, andũ nĩ maarutaga magongona matiganĩte meyendeire, o hamwe na nyamũ, o nginya hĩndĩ ĩrĩa kĩrĩkanĩro kĩa Watho wa Musa kĩoonanirie atĩ nĩ maagĩrĩirũo kũruta magongona macio. Magongona ma nyamũ matiabataranagia rĩngĩ thutha wa Jesu kũruta muoyo wake ũrĩ igongona ikinyanĩru, no Akristiano nĩ mathiaga na mbere kũrutĩra Ngai magongona ma kĩĩroho.—Kĩa 4:4; Ahi 13:15, 16; 1Joh 4:10.

• Igongona rĩa gũcokia ngatho.

  Nĩ igongona rĩa ũiguano rĩarutagwo rĩrĩ rĩa kũgooca Ngai nĩ ũndũ wa irathimo ciake na wendo wake mwĩhokeku. Nyama cia nyamũ ĩrĩa yarutagwo igongona na mĩgate ĩrĩa yakoragwo na ndawa ya kũimbia na ĩrĩa ĩtaakoragwo nĩ ciarĩagwo. Nyama icio ciaagĩrĩire kũrĩo mũthenya o ũcio.—2Ma 29:31.

• Igongona rĩa gũcũgio.

  Nĩ igongona rĩrĩa hihi mũthĩnjĩri-Ngai aaigaga moko make rungu rwa moko ma mũthathaiya ũrĩa wakoragwo anyitĩte igongona rĩrĩa rĩrarutwo na akamacũgia mbere na thutha; kana mũthĩnjĩri-Ngai we mwene agacũgia igongona rĩu. Gĩĩko kĩu kĩarũgamagĩrĩra kũrutwo kwa magongona macio kũrĩ Jehova.—Ala 7:30.

• Igongona rĩa mahĩtia.

  Nĩ igongona rĩa mehia ma mũndũ kĩũmbe. Rĩarĩ ngũrani hanini na magongona marĩa mangĩ ma mehia tondũ rĩarutagwo nĩ ũndũ wa gũcokia ihooto imwe cia kĩrĩkanĩro iria mũndũ ũcio wĩrirĩte aatete nĩ ũndũ wa mehia na gũtũma acokwo nĩ thayũ thutha wa iherithia.—Ala 7:37; 19:22; Isa 53:10.

• Igongona rĩa mehia.

  Nĩ igongona mũndũ aarutaga angĩakorirũo ekĩte mehia atekwenda nĩ ũndũ wa kwaga gũkinyanĩra. Nyamũ itiganĩte ta ndegwa na ndirahũgĩ nĩ ciarutagwo magongona, gũkĩringana na maũndũ o hamwe na ũhoti wa mũndũ ũrĩa mehia make maahumbagĩrũo.—Ala 4:27, 29; Ahi 10:8.

• Igongona rĩa mwĩhĩtwa.

  Nĩ igongona rĩa kwĩyendera rĩrĩa rĩarutagwo thutha wa mĩĩhĩtwa ĩmwe.—Ala 23:38; 1Sa 1:21.

• Igongona rĩa ndibei.

  Nĩ ndibei yaitagĩrĩrio igũrũ rĩa kĩgongona na yarutanagĩrio hamwe na magongona mangĩ. Paulo nĩ amĩgwetete na njĩra ya mũhaano kuonania wendi wake wa kwĩrutĩra nĩ ũndũ wa Akristiano arĩa angĩ.—Nda 15:5, 7; Afi 2:17.

• Igongona rĩa njino.

  Nĩ igongona rĩa nyamũ rĩrĩa rĩacinagĩrũo kĩgongona-inĩ rĩrĩ igongona igima  rĩa Ngai; gũtirĩ gĩcunjĩ kĩa nyamũ ĩyo (ndegwa, ndũrũme, thenge, ndutura, kana njui ya ndirahũgĩ) gĩatigagwo na mũthathaiya ũcio waruta.—Tham 29:18; Ala 6:9.

• Igongona rĩa ũiguano.

  Nĩ igongona rĩrĩa rĩarutagĩrũo Jehova mũndũ akĩhoya gũkorũo na thayũ hamwe nake. Mũthathaiya mwene igongona hamwe na nyũmba yake, mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa warutaga igongona rĩu, na athĩnjĩri-Ngai arĩa maatungataga ihinda-inĩ rĩu othe nĩ maarĩaga igongona rĩu. Jehova nĩ ta aamũkagĩra ndogo ĩrĩ na mũtararĩko mwega ya maguta marĩa maacinagwo. Ningĩ nĩ aaheagwo thakame, o ĩyo yarũgamagĩrĩra muoyo. Nĩ ta athĩnjĩri-Ngai na athathaiya acio maaikaraga thĩ kũrĩanĩra na Jehova, ũndũ ũrĩa woonanagia atĩ marĩ na thayũ.—Ala 7:29, 32; Gũc 27:7.

• Igooti.

  Nĩ marĩhi maarĩhagwo nĩ Bũrũri ũmwe kũrĩ bũrũri ũngĩ kana mũthamaki akarĩha mũthamaki ũngĩ ma kuonania wathĩki, nĩguo matũũrie thayũ kana mone ũgitĩri. (2Ath 3:4; 18:14-16; 2Ma 17:11) Kiugo kĩu ningĩ nĩ kĩhũthagĩrũo harĩ marĩhi marĩa maatuĩrĩirũo mũndũ ũmwe ũmwe.—Ne 5:4; Ro 13:7.

• Iheo cia tha.

  Iheo iria ciaheanagwo cia gũteithia mũndũ ũrĩ na thĩna. Iheo icio itigwetetwo ĩmwe kwa ĩmwe thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania, no Watho nĩ wonanĩtie maũndũ marĩa Aisiraeli maagĩrĩirũo gwĩkĩra athĩni.—Mat 6:2.

• Ihiga rĩa gĩthĩi.

  Nĩ ihiga rĩa gĩthiũrũrĩ rĩaigagĩrĩrũo igũrũ rĩa ihiga rĩngĩ o tarĩo na rĩahũthagĩrũo gũthĩa mũtu. Ihiga rĩa thĩ rĩekagĩrũo kĩndũ ta cuma gatagatĩ na nĩkĩo kĩanyitagĩrĩra ihiga rĩa igũrũ. Mahinda-inĩ ma Bibilia, ithĩi iria ciathiũrũrũkagio nĩ atumia nĩcio ciahũthagĩrũo mĩciĩ mĩingĩ. Tondũ gĩthĩi kĩu nĩkĩo famĩlĩ ciahũthagĩra kũhaarĩria mũgate wa o mũthenya, Watho wa Musa nĩ wagirĩtie mũndũ gũkĩoya kana kuoya ihiga rĩakĩo rĩa igũrũ rĩrũgamĩrĩre thiirĩ. Ithĩi iria nene cia mũthemba ũcio ciathiũrũrũkagio nĩ nyamũ.—Gũc 24:6; Mar 9:42.

• Ihiga rĩa kona.

  Nĩ ihiga rĩakagwo kona-inĩ ya nyũmba harĩa thingo igĩrĩ icemanĩirie, na nĩ rĩa bata harĩ gũcinyitithania. Ihiga rĩu rĩa bata mũno nĩrĩo rĩarĩ ihiga rĩa kona rĩa mũthingi; gwathuuragwo ihiga rĩrĩ na hinya gũgĩakwo nyũmba cia mũingĩ kana thingo cia itũũra. Kiugo kĩu nĩ kĩhũthĩrĩtwo na njĩra ya mũhaano harĩ kĩambĩrĩria gĩa thĩ, na Jesu etĩtwo “ihiga rĩrĩa rĩa mũthingi rĩa kona” rĩa kĩũngano gĩa Gĩkristiano, kĩrĩa kĩringithanĩtio na nyũmba ya kĩĩroho.—Ef 2:20; Ayu 38:6.

• Ihũũra.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania, kiugo kĩu kiugĩte mũrimũ, kana thĩna uumĩte kũrĩ Jehova ũrĩ iherithia.—Nda 16:49.

• Ikomamanga.

  Nĩ itunda rĩhaana ta itunda rĩa ĩpũ rĩkoragwo na kanyamũ kahaana thũmbĩ mwena ũmwe warĩo. Thĩinĩ wa ngothi yarĩo nyũmũ rĩkoragwo na tũmĩhuko tũingĩ tũiyũire maĩ, na o kamwe gatuo gakoragwo na kabegũ kanini ka rangi wa piniki kana mũtune. Mathaga mahaana makomamanga nĩ maahũthĩrirũo kũgemia ruuno rwa kagooti ka mburuu gatarĩ moko ka mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene o hamwe na ciongo cia itugĩ cia Jakini na Boazu iria ciarĩ mwena wa mbere wa hekarũ.—Tham 28:34; Nda 13:23; 1Ath 7:18.

• Ikũnjo cia njũũa.

  Nĩ njũũa cia ng’ondu, mbũri, kana njaũ, iria ciakoragwo ithondeketwo irĩ cia kwandĩkĩra. Ciakoragwo irĩ cia gũtũũra gũkĩra marura na nĩ ciahũthagĩrũo gũthondeka ikũnjo cia Bibilia. No kũhoteke atĩ ikũnjo cia njũũa iria Paulo eerire Timotheo amũtwarĩre ciarĩ cia Maandĩko mamwe ma Kĩhibirania. Ikũnjo imwe cia Iria rĩa Cumbĩ ciaandĩkĩtwo njũũa-inĩ.—2Ti 4:13.

• Iluriko.

  Kĩarĩ gĩcigo kĩa Roma mwena wa rũgongo wa Ngiriki. Paulo nĩ aathiire nginya kuo arĩ ũtungata-inĩ wake, no gũtigwetetwo kana nĩ aahunjirie Iluriko kana no gũkinya aakinyire kuo (Ro 15:19)—Rora Ũhoro Muongerere B13.

• Indo cia gũtahwo.

  Nĩ indo cia mũndũ kĩũmbe kana indo cia nyũmba, mahiũ, kana indo ingĩ cia goro iria cioyagwo kuuma harĩ thũ thutha wa kũhootwo.—Jos 7:21; 22:8; Ahi 7:4.

• Indo cia mbaara.

  Nĩ indo cia kwĩgitĩra iria ciekĩragwo nĩ thigari, nĩcio, ngũbia, kagooti ga cuma, mũcibi, indo cia kwĩgitĩra mĩthirimo, na ngo.—1Sa 31:9; Ef 6:13-17.

• Irata.

  Nĩ gĩthimi kĩa ũraihu kĩiganaine na ũraihu ta wa kuuma mũthia-inĩ wa kĩara kĩrĩa kĩnene nginya mũthia-inĩ wa kara karĩa kanini guoko kũrĩ gũtambũrũkie. Kũringana na mũkono wa centimita 44.5 (inji 17.5), irata rĩmwe rĩngĩkorũo na ũraihu wa centimita 22.2 (inji 8.75). (Tham 28:16; 1Sa 17:4)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Iria rĩa mwaki.

  Nĩ handũ ha mũhaano harĩa ‘hakanaga mwaki na ũbiriti,’ na noho hetĩtwo “gĩkuũ kĩrĩa gĩa kerĩ.” Ehia arĩa materiraga, Mũcukani, o na gĩkuũ na Mbĩrĩra (kana, Hadesi) igaaikio kuo. Gũkorũo atĩ kĩũmbe kĩa roho o hamwe na gĩkuũ na Hadesi nĩ igaaikio kuo, indo itangĩcinwo na mwaki, kũronania atĩ iria rĩu nĩ rĩa mũhaano, rĩkĩrũgamĩrĩra kũniinwo gwa tene na tene, no ti kũherithio tene na tene.—Kũg 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Irigithathi.

  Kĩhũthĩrĩtwo kuuga mũriũ ũrĩa mũkũrũ harĩ Ithe (handũ ha mũriũ wa mbere harĩ nyina). Mahinda-inĩ ma Bibilia, mũrũ wa irigithathi aakoragwo aheetwo gĩtĩo mũno thĩinĩ wa famĩlĩ na nĩwe watongoragia maũndũ ma mũciĩ ithe akua. Kiugo kĩu ningĩ nĩ kĩaragia ũhoro wa nyamũ ya mbere ya njamba.—Tham 11:5; 13:12; Kĩa 25:33; Kol 1:15.

•  Irio cia Hwaĩ-inĩ cia Mwathani.

  Nĩ irio ikoragwo na mũgate ũtarĩ mwĩkĩre ndawa ya kũimbia o hamwe na ndibei iria irũgamagĩrĩra mwĩrĩ na thakame ya Kristo; kĩririkano gĩa gĩkuũ kĩa Jesu. Tondũ Akristiano nĩ maathĩtwo nĩ Maandĩko maririkanage ũndũ ũcio, nĩkĩo wĩtagwo “Kĩririkano.”—1Ko 11:20, 23-26.

• Irura.

  Nĩ mũmera ũhaana ta ithanjĩ ũkũraga maĩ-inĩ ũhũthagĩrũo gũthondeka indo ta ikabu, na tũtarũ. Ningĩ nĩ wahũthagĩrũo gũthondeka indo cia kwandĩkĩra itariĩ ta maratathi na nĩ wahũthĩrirũo ikũnjo-inĩ nyingĩ.—Tham 2:3.

• Isiraeli.

  Nĩ rĩĩtwa rĩrĩa Ngai aaheire Jakubu. Rĩacokire kũhũthagĩrũo harĩ njiarũa ciake ciothe irĩ hamwe, ihinda-inĩ rĩna. Njiarũa cia ariũ arĩa 12 a Jakubu kaingĩ nĩ cietagwo ciana cia Isiraeli, nyũmba ya Isiraeli, andũ a Isiraeli, kana Aisiraeli. Isiraeli ningĩ nĩ rĩahũthagĩrũo rĩrĩ rĩĩtwa rĩa ũthamaki wa mwena wa rũgongo wa mĩhĩrĩga ĩrĩa ikũmi ĩrĩa yaamũkire kuuma harĩ ũthamaki wa mwena wa mũhuro, na thutha ũcio rĩkĩhũthĩrũo rĩrĩ rĩĩtwa rĩa Akristiano arĩa aitĩrĩrie maguta, “Isiraeli a Ngai.”—Ga 6:16; Kĩa 32:28; 2Sa 7:23; Ro 9:6.

• Ithandũkũ rĩa kĩrĩkanĩro.

  Rĩathondeketwo na mbaũ cia mũgaa na rĩkahumbĩrũo na thahabu, na rĩaigagwo Harĩa Hatheru Mũno gĩikaro-inĩ kĩrĩa kĩamũre na thutha-inĩ Harĩa Hatheru Mũno hekarũ-inĩ ĩrĩa yaakirũo nĩ Suleimani. Rĩarĩ na gĩkunĩko gĩa thahabu kĩrĩ na akerubi erĩ maroranĩte. Kĩndũ kĩrĩa kĩnene kĩaigĩtwo thĩinĩ warĩo nĩ ihengere iria igĩrĩ cia Maathani Ikũmi. (Gũc 31:26; 1Ath 6:19; Ahi 9:4)—Rora Ũhoro Muongerere B5 na Ũhoro Muongerere B8.

• Ithanjĩ.

  Nĩ kiugo kĩhũthagĩrũo harĩ mĩmera ĩtiganĩte ĩkũraga kũndũ kũrĩ na maĩ. Mũmera ũrĩa ũgwetetwo kũndũ kũingĩ nĩ Arundo donax. (Ayu 8:11; Isa 42:3; Mat 27:29; Kũg 11:1)—Rora ITHANJĨ RĨA GŨTHIMA.

• Ithanjĩ rĩa gũthima.

  Ithanjĩ rĩa gũthima rĩarĩ rĩa ũraihu wa mĩkono ĩtandatũ. Kũringana na mũkono ũrĩa wahũthagĩrũo kaingĩ, rĩarĩ rĩa mita 2.67 (fiti 8.75); kũringana na mũkono ũrĩa mũraihu, rĩarĩ rĩa mita 3.11 (fiti 10.2). (Ezk 40:3, 5; Kũg 11:1)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Ithirĩro rĩa mũtabarĩre wa maũndũ.

  Nĩ ihinda rĩa nginyagia mũico wa mũtabarĩre ũyũ wa maũndũ, kana maũndũ marĩa marĩ kuo, marĩa maratongorio nĩ Shaitani. Rĩkoretwo rĩrĩ kuo hĩndĩ ĩmwe na gũkorũo kuo gwa Kristo. Araika magĩtongorio nĩ Jesu, nĩ ‘makaamũrania arĩa aganu kuuma kũrĩ arĩa athingu’ na mamaniine. (Mat 13:40-42, 49) Arutwo a Jesu nĩ meendaga kũmenya ũhoro wa hĩndĩ ya “ithirĩro” rĩu. (Mat 24:3) Atanacoka igũrũ, nĩ eerĩire arũmĩrĩri ake atĩ nĩ angĩgaakorũo hamwe nao o nginya hĩndĩ ĩyo.—Mat 28:20.

• Itũũra rĩa Daudi.

  Rĩĩtwa rĩrĩa rĩaheirũo itũũra rĩa Jebusi thutha wa Daudi kũrĩtooria na agĩaka nyũmba yake ya ũthamaki kuo. Ningĩ nĩ rĩtagwo Zayuni. Nĩ gĩcigo kĩa mwena wa mũhuro na nokĩo gĩcigo kĩrĩa gĩa tene mũno kĩa Jerusalemu.—2Sa 5:7; 1Ma 11:4, 5.

J

• Jakubu.

  Aarĩ mũrũ wa Isaaka na Rebeka. Thutha-inĩ Ngai nĩ aamũheire rĩĩtwa Isiraeli, na agĩtuĩka ithe wa andũ a Isiraeli (arĩa ningĩ meetagwo Aisiraeli na thutha-inĩ Ayahudi). Nĩwe warĩ ithe wa ariũ 12 arĩa hamwe na njiarũa ciao maathondekire mĩhĩrĩga ĩrĩa 12 ya rũrĩrĩ rwa Isiraeli. Rĩĩtwa Jakubu nĩ rĩathiire na mbere kũhũthĩrũo harĩ rũrĩrĩ kana andũ a Isiraeli.—Kĩa 32:28; Mat 22:32.

• Jeduthuni.

  Nĩ kiugo gĩtoĩkaine wega ũrĩa kiugĩte, gĩkoragwo thĩinĩ wa kohoro ga gũtaarĩria ga Thaburi 39, 62, na 77. Tũũhoro tũu twa gũtaarĩria no kũhoteke nĩ ũtongoria wa ũrĩa thaburi yagĩrĩire kũinwo, hihi tũkĩonania mũinĩre kana kĩndũ kĩa ũini. Kwarĩ na mũini Mũlawii wetagwo Jeduthuni, kwoguo no kũhoteke mũinĩre ũcio kana kĩndũ kĩu kĩa ũini ciakuruhithanagio nake kana ariũ ake.

• Jehanamu.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa Kĩngiriki rĩa Mũkuru wa Hinomu, ũrĩa ũkoragwo mwena wa mũhuro wa Jerusalemu ya tene. (Je 7:31) Nĩ kwagwetetwo na njĩra ya ũrathi atĩ mĩĩrĩ ya andũ akuũ nĩ ĩngĩgaikio kũu. (Je 7:32; 19:6) Gũtirĩ ũira wonanagia atĩ nyamũ kana andũ nĩ maaikagio thĩinĩ wa Jehanamu nĩguo macinwo marĩ muoyo kana maherithio. Kwoguo kũndũ kũu gũtirũgamagĩrĩra handũ hatonekaga harĩa mĩoyo ya andũ ĩthiaga kũherithio tene na tene mwaki-inĩ. Handũ ha ũguo, Jehanamu yahũthagĩrũo nĩ Jesu na arutwo ake kũrũgamĩrĩra ituĩro rĩa tene na tene rĩa “gĩkuũ kĩrĩa gĩa kerĩ,” ũguo nĩ kuuga, kũniinwo gwa tene na tene, kwanangwo.—Kũg 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Jehova.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa Gĩkũyũ rĩrĩa rĩtaũragwo kuuma harĩ Tetragrammaton (ndemwa iria inya cia Kĩhibirania cia rĩĩtwa rĩa Ngai), rĩrĩa rĩonekaga makĩria ma maita 7,000 ũtaũri-inĩ ũyũ.—Rora Ũhoro Muongerere A4 na A5.

• Jubilii.

  Nĩ mwaka o wothe wa 50, ũgĩtarũo kuuma rĩrĩa Isiraeli maaingĩrire Bũrũri wa Kĩĩranĩro. Bũrũri wabatiĩ gũikara ũtekũrĩmwo mwaka-inĩ ũcio wa Jubilii, na Ahibirania arĩa maarĩ ngombo maabatiĩ kũrekererio. Mĩgũnda ya kũgaya ĩrĩa yeendetio nĩ yacokagio. Mwaka wa Jubilii nĩ ta warĩ mwaka wa gĩathĩ wothe, mwaka wa kũrekererio ũrĩa watũmaga rũrĩrĩ rwa Isiraeli rũcokerere ũrĩa rwatariĩ rĩrĩa Ngai aarwambĩrĩirie.—Ala 25:10.

•  Juda.

  Mũrũ wa Jakubu wa kana ũrĩa waciarirũo nĩ mũtumia wake Lea. Hĩndĩ ĩrĩa aarĩ hakuhĩ gũkua, Jakubu nĩ aarathire atĩ mũthamaki mũnene na wa gũtũũra angĩkoima famĩlĩ-inĩ ya Juda. Jesu arĩ mũndũ ooimanĩte na Juda. Rĩĩtwa Juda ningĩ nĩ riugaga ũhoro wa rũrĩrĩ na thutha-inĩ ũthamaki ũrĩa wetanirio na Juda. Juda, ĩrĩa ĩtĩtwo ũthamaki wa mwena wa mũhuro yathondeketwo nĩ mĩhĩrĩga ya Isiraeli ya Juda na Benjamini o hamwe na athĩnjĩri-Ngai na Alawii. Juda yarĩ mwena wa mũhuro wa bũrũri na nĩ kuo Jerusalemu o na hekarũ ciarĩ.—Kĩa 29:35; 49:10; 1Ath 4:20; Ahi 7:14.

K

• Kabi.

  Nĩ gĩthimi kĩa indo nyũmũ kĩa lita 1.22, kũringana na mũigana wa kwĩgererio wa gĩthimi kĩa mbathi. (2Ath 6:25)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Kahiga ka goro ka iria-inĩ.

  Nĩ kĩndũ kĩũmũ gĩtariĩ ta ihiga kĩrĩa gĩthondekagwo nĩ mahĩndĩ ma nyamũ iria nini cia iria-inĩ iria ikuĩte. Kĩonekaga iria-inĩ na marangi matiganĩte, ta rangi mũtune, mwerũ, na mũirũ. Tũhiga ta tũu twarĩ tũingĩ mũno thĩinĩ wa Iria Itune. Mahinda-inĩ ma Bibilia, kahiga ka rangi mũtune koonagwo karĩ ka goro mũno na nĩ kaahũthagĩrũo gũthondeka ciũma na mathaga mangĩ.—Thi 8:11.

• Kaisari.

  Rĩarĩ rĩĩtwa rĩa famĩlĩ ĩmwe ya Roma rĩrĩa rĩacokire gũtuĩka rĩĩtwa rĩa atongoria a Roma. Augusto, Tiberio, na Kilaudio nĩ magwetetwo na marĩĩtwa thĩinĩ wa Bibilia, na o na gũtuĩka Nero ndagwetetwo na rĩĩtwa, o nake nĩ eetagwo ũguo. Kiugo “Kaisari” ningĩ nĩ kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki kuuga wathani wa andũ, kana wa Bũrũri.—Mar 12:17; Atũ 25:12.

• Kalidei; Akalidei.

  Ciugo icio ciahũthagĩrũo kuonania bũrũri na andũ arĩa maaikaraga gĩcigo-inĩ kĩrĩa njũũĩ cia Tigirisi na Farati ciahũkanĩire; thutha wa ihinda ciugo icio nĩ ciahũthagĩrũo kwaria ũhoro wa Babulonia guothe na andũ a kuo. Kiugo “Akalidei” ningĩ nĩ kĩahũthagĩrũo kwaria ũhoro wa andũ athomu arĩa maathomeire ũhoro wa sayansi, historĩ, thiomi, na maũndũ megiĩ indo ta njata no nĩ meekaga maũndũ ma ũgo na magatuĩria mĩthiĩre ĩgiĩ njata.—Eza 5:12; Da 4:7; Atũ 7:4.

• Kanaani.

  Nĩ mũcũkũrũ wa Nuhu, na mwana wa kana wa Hamu. Mĩhĩrĩga 11 ĩrĩa yoimanire na Kanaani mũthia-inĩ yaikarire gĩcigo kĩrĩa kĩarĩ hakuhĩ na mwena wa irathĩro wa Mediterenia gatagatĩ ka Misiri na Siria. Gĩcigo kĩu gĩetagwo “bũrũri wa Kanaani.” (Ala 18:3; Kĩa 9:18; Atũ 13:19)—Rora Ũhoro Muongerere B4.

• Karĩma.

  Kiugo gĩa Kĩhibirania nĩ “Milo,” kĩrĩa kiumanĩte na kiugo kiugĩte “iyũria.” Septuagint ĩtaũrĩte kiugo kĩu “nyũmba njirigĩre.” No kũhoteke kaarĩ handũ kana mwako warĩ Itũũra-inĩ rĩa Daudi, no gũtiũĩkaine wega ũrĩa kaahaanaga.​—2Sa 5:9; 1Ath 11:27.

• Karũgamo ka mweri.

  Nĩ mũthenya wa mbere wa o mweri thĩinĩ wa karenda ya Ayahudi, ũrĩa woonagwo ũrĩ wa gũtũngana hamwe, gũkũngũĩra, na kũruta magongona ma mwanya. Matukũ ma thutha-inĩ, mũthenya ũcio nĩ watuĩkire gĩkũngũĩro kĩa bata kĩa bũrũri, na andũ matiarutaga wĩra mũthenya ũcio.—Nda 10:10; 2Ma 8:13; Kol 2:16.

• Karumbeta.

  Nĩ kĩndũ kĩa ũini gĩa kũhuuhwo gĩathondekagwo na cuma kĩahũthagĩrũo kũheana imenyithia na nyĩmbo-inĩ. Kũringana na Ndari 10:2 Jehova nĩ aathanire ũrĩa gũgũthondekwo tũrumbeta twĩrĩ twa betha tũrĩa tũngĩahũthĩrirũo kũhuuha imenyithia itiganĩte ta gwĩta kĩrĩndĩ, kwambũra hema, kana gwĩtana nĩ ũndũ wa mbaara. No kũhoteke tũrumbeta tũu twakoragwo tũrĩ tũrũngarũ, ngũrani na “coro” ũrĩa wakoragwo wĩyunĩte na wathondekagwo na hĩa cia nyamũ. Tũrumbeta tũtataarĩirio ũrĩa twathondekagwo o na tuo nĩ twahũthagĩrũo hamwe na indo ingĩ cia ũini thĩinĩ wa hekarũ. Kaingĩ mũgambo wa tũrumbeta nĩ ũtwaranaga na njĩra ya ngerekano na kũmenyithanio kwa matuĩro ma Jehova kana maũndũ mangĩ ma mwanya moimanĩte na Ngai.—2Ma 29:26; Eza 3:10; 1Ko 15:52; Kũg 8:7–11:15.

• Kemoshu.

  Nĩ ngai ĩrĩa nene ya Amoabi. —1Ath 11:33.

• Kĩaramu.

  Nĩ rũthiomi rũkuhanĩrĩirie na Kĩhibirania na rũhũthagĩra ndemwa o imwe na Kĩhibirania. Kĩambĩrĩria-inĩ rwaragio nĩ Aaramu no thutha-inĩ rũgĩtuĩka rũthiomi rwa kĩĩmabũrũri rwa wonjoria na ũkinyanĩria wa mohoro mothamaki-inĩ ma Ashuri na Babuloni. Ningĩ nĩruo rwarĩ rũthiomi rwa thirikari thĩinĩ wa Ũthamaki wa Perisia. (Eza 4:7) Icunjĩ imwe cia mabuku ma Ezara, Jeremia, na Danieli ciaandĩkirũo na Kĩaramu.—Eza 4:8–6:18; 7:12-26; Je 10:11; Da 2:4b–7:28.

• Kĩgongona.

  Nĩ kĩndũ kana handũ hatũũgĩru hakĩtwo na tĩri, ndwaro cia mahiga, ihiga rĩmwe inene, kana mbaũ ihumbĩrĩtwo na cuma harĩa magongona kana ũbumba ciarutagĩrũo nĩ ũndũ wa ũthathaiya. Thĩinĩ wa rumu ya mbere ya gĩikaro kĩamũre na ya hekarũ, kwarĩ na ‘kĩgongona kĩnini gĩa thahabu’ gĩa kũrutĩrũo ũbumba. Gĩaakĩtwo na mbaũ ihumbĩrĩtwo na thahabu. Nja ya hekarũ haarĩ na ‘kĩgongona kĩnenanene gĩa gĩcango’ gĩa kũrutĩrũo magongona ma njino. (Tham 27:1; 39:38, 39; Kĩa 8:20; 1Ath 6:20; 2Ma 4:1; Lu 1:11)—Rora Ũhoro Muongerere B5 na B8.

• Kĩgũtha.

  Nĩ kamũkwa ka rũũa kana kamũhĩndo kogothetwo kuumana na indo ta guoya wa nyamũ kana nyeki. Gatagatĩ harĩa karamĩire nĩho heekĩragwo kĩrĩa kĩraikio, na kaingĩ nĩ ihiga rĩekĩragwo. Mũthia ũmwe wa kĩgũtha  woohagĩrĩrũo guoko-inĩ, naguo ũcio ũngĩ ũkanyitwo na guoko na nĩguo warekagĩrĩrio rĩrĩa mũndũ ahiũria kĩgũtha. Ndũrĩrĩ cia tene nĩ ciahũthagĩra andũ a kũhiũria igũtha mbũtũ-inĩ ciao.—Ati 20:16; 1Sa 17:50.

• Kĩhihĩro kĩa ndibei.

  Kaingĩ maakoragwo marĩ marima merĩ meenjagwo ihiga-inĩ, rĩmwe rĩrĩ igũrũ gũkĩra rĩrĩa rĩngĩ, na magakorũo na kamũtaro ga kũmanyitithania. Thabibũ ciahihwo irima-inĩ rĩrĩa rĩrĩ igũrũ, maĩ macio magatherera irima-inĩ rĩrĩa rĩrĩ kĩanda. Ciugo icio nĩ ihũthagĩrũo na njĩra ya mũhaano kuonania ituĩro rĩa Ngai.—Isa 5:2; Kũg 19:15.

• Kĩhiko kĩa mũndũ na mũtumia wa mũrũ wa nyina.

  Nĩ mũtugo wacokire gwĩkĩrũo thĩinĩ wa Watho wa Musa, ũrĩa mũndũ aahikagia mũtumia wa ndigwa ũtarĩ ciana wa mũrũ wa nyina ũrĩa ũkuĩte nĩgetha amũciarĩre ciana nĩguo atwarithie na mbere rũciaro rwa mũrũ wa nyina.—Kĩa 38:8; Gũc 25:5.

• Kĩmenyithia; Rũũri.

  Nĩ kĩndũ, gĩĩko, kana ũndũ wa mwanya wa kuonania ũndũ ũngĩ, wa ihinda rĩu kana rĩrĩa rĩroka.—Kĩa 9:12, 13; 2Ath 20:9; Mat 24:3; Kũg 1:1.

• Kĩndũ gĩa kũrũgamĩrĩra thiirĩ.

  Nĩ kĩndũ kĩa mũndũ kĩũmbe kĩrĩa mũndũ ũrĩ na thiirĩ aaheaga ũrĩa ũmũkombeire kĩrĩ ũũma wa atĩ nĩ akaarĩha thiirĩ. Watho wa Musa warĩ na mawatho makoniĩ indo cia kũrũgamĩrĩra thiirĩ nĩ ũndũ wa kũgitĩra andũ arĩa athĩni na arĩa mataarĩ na hinya a rũrĩrĩ rũu.—Tham 22:26; Ezk 18:7.

• Kĩngiriki; Mũngiriki.

  Kĩngiriki nĩ rũthiomi rwaragio nĩ andũ a kuuma Ngiriki. Mũngiriki nĩ mũndũ ũciarĩirũo Ngiriki kana famĩlĩ yao yoimĩte kuo. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kiugo kĩu ningĩ nĩ kĩhũthagĩrũo na njĩra njariĩ kuonania andũ othe arĩa mataarĩ Ayahudi kana arĩa maarũmagĩrĩra ũndũire kana rũthiomi rwa Ngiriki.—Joe 3:6; Joh 12:20.

• Kĩongo gĩa gĩtugĩ.

  Nĩ gĩcunjĩ kĩa igũrũ gĩa gĩtugĩ gĩa kũgemia. Itugĩ igĩrĩ iria cietagwo Jakini na Boazu iria ciarĩ mwena wa mbere wa hekarũ ya Suleimani ciaigĩrĩirũo ciongo igĩrĩ nene. (1Ath 7:16)—Rora Ũhoro Muongerere B8.

• Kĩremba.

  Nĩ gĩtambaya kĩohagwo mũtwe. Mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene eekĩraga kĩremba gĩa gatani njega, kĩrĩ na kabaati ga thahabu kohetwo na kamũkanda ka mburuu mwena wakĩo wa mbere. Mũthamaki eekĩraga kĩremba na igũrũ wakĩo akehumba thũmbĩ. Ayubu aahũthĩrire kiugo kĩremba na njĩra ya ngerekano rĩrĩa aahaananirie kĩhooto gĩake na kĩremba.—Tham 28:36, 37; Ayu 29:14; Ezk 21:26.

• Kĩrĩkanĩro.

  Nĩ kũiguithanĩria, kana kũrĩkanĩra, gatagatĩ ka Ngai na andũ kana gatagatĩ ka andũ erĩ gwĩka kana kwaga gwĩka ũndũ mũna. Rĩmwe na rĩmwe mwena o ũmwe tu noguo wakoragwo na itemi harĩ kũhingia kĩrĩkanĩro (kĩrĩkanĩro kĩa mwena ũmwe tu, kĩu gĩakoragwo kĩrĩ kĩĩranĩro). Mahinda-inĩ mangĩ mĩena yerĩ nĩ yakoragwo na itemi harĩ kũhingia kĩrĩkanĩro (kĩrĩkanĩro kĩa mĩena ĩĩrĩ). Makĩria ma irĩkanĩro iria Ngai aarĩkanĩire na andũ, Bibilia ningĩ nĩ ĩgwetaga irĩkanĩro gatagatĩ ka andũ, mĩhĩrĩga ya andũ, ndũrĩrĩ, kana ikundi cia andũ. Irĩkanĩro imwe iria cianahutia andũ na njĩra nene nĩ iria Ngai aarĩkanĩire na Iburahimu, Daudi, rũrĩrĩ rwa Isiraeli (kĩrĩkanĩro kĩa Watho), na Isiraeli a Ngai (kĩrĩkanĩro kĩerũ)—Kĩa 9:11; 15:18; 21:27; Tham 24:7; 2Ma 21:7.

• Kĩrumi.

  Nĩ kwĩhĩtĩra mũndũ kana kwendera mũndũ kana kĩndũ ũndũ mũũru. Ti ũndũ ũmwe na ciugo tu cia kũrumana kana gũkorũo na marakara manene. Kĩrumi kaingĩ nĩ ciugo ciarĩtio cia kũheana ndũmĩrĩri nditũ kana kũratha ũndũ mũũru, na hĩndĩ ĩrĩa kĩagwetwo nĩ Ngai kana mũndũ ũngĩ ũrĩ na wathani, gĩkoragwo na hinya ta wa ũrathi.—Kĩa 12:3; Nda 22:12; Ga 3:10.

• Kisilevu.

  Thutha wa Ayahudi gũcoka kuuma Babuloni, nĩrĩo rĩarĩ rĩĩtwa rĩa mweri wa kenda wa karenda nyamũre ya Kĩyahudi na mweri wa gatatũ wa karenda ĩrĩa yahũthagĩrũo maũndũ-inĩ mangĩ. Waambagĩrĩria Novemba gatagatĩ ũgakinya Dicemba gatagatĩ. (Ne 1:1; Zek 7:1)—Rora Ũhoro Muongerere B15.

• Kĩũngano.

  Nĩ gĩkundi kĩa andũ macemanĩtie hamwe marĩ na muoroto mũna kana nĩguo mahingie ũndũ mũna. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania, kĩaragia ũhoro wa rũrĩrĩ rwa Isiraeli. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kĩaragia ũhoro wa ciũngano cia Akristiano irĩ kĩmwe kĩmwe no kaingĩ kĩaragia ũhoro wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano kĩrĩ gĩothe.—1Ath 8:22; Atũ 9:31; Ro 16:5.

• Kohoro ga gũtaarĩria.

  Nĩ kohoro karĩa karĩ kĩambĩrĩria-inĩ gĩa thaburi karĩa konanagia nũũ mwandĩki wayo, gakaheana ũhoro ũngĩ ũmĩgiĩ, gakonania ũrĩa yagĩrĩire kũinwo, kana gakonania muoroto kana ũrĩa thaburi ĩyo yagĩrĩire kũhũthĩrũo.—Rora tũũhoro twa gũtaarĩria twa Thaburi mũrango wa 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Kori.

  Nĩ gĩthimi kĩa indo nyũmũ na kĩa indo ta maĩ. Kori ĩmwe yaiganaine na lita 220 kũringana na mũigana wa kwĩgererio wa gĩthimi kĩa mbathi. (1Ath 5:11)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Kristo.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa Jesu, riumanĩte na kiugo gĩa Kĩngiriki Khri·stosʹ, kĩringaine na kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “Mesia,” kana “Mũitĩrĩrie Maguta.”—Mat 1:16; Joh 1:41.

• Kũhaara.

  Nĩ gũcokanĩrĩria kĩrĩa gĩtigĩtwo na thutha nĩ agethi makĩmenyaga kana matekũmenya.  Watho wa Musa nĩ werĩte andũ atĩ matikagethage mĩico-inĩ ya mĩgũnda yao biũ o na matikonganagie ndamaiyũ kana thabibũ ciothe. Ngai nĩ aaheete mũndũ mũthĩni, ũrĩa wanyamarĩkaga, mũndũ wa kũngĩ, mwana ũtarĩ ithe, na mũtumia wa ndigwa kĩhooto gĩa kũhaara kĩrĩa gĩatigio thutha wa kũgetha.—Ru 2:7.

• Kũhumbĩra mehia.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania, ũndũ ũcio wakonainie na magongona marĩa maarutagwo nĩgetha andũ mahote gũkuhĩrĩria Ngai na mamũthathaiye. Rungu rwa watho wa Musa, magongona maarutagwo, na makĩria mũthenya wa Kũhumbĩra Mehia o mwaka, nĩgetha hagĩe na ũiguano wa andũ hamwe na Ngai o na kũrĩ na mehia ma andũ na ma rũrĩrĩ ruothe. Magongona macio maarũgamagĩrĩra igongona rĩa Jesu, rĩrĩa rĩahumbĩrire mehia ma andũ biũ riita rĩmwe rĩa kũigana, rĩkĩhe andũ mweke wa kũiguithanio na Jehova.—Ala 5:10; 23:28; Kol 1:20; Ahi 9:12.

• Kũhũũra; Kĩhuuhĩro.

  Kũhũũra nĩ gũtigithũkania mbegũ na mahuti; kĩhuuhĩro nĩ harĩa wĩra ũcio warutagĩrũo. Mbegũ ciatigithũkanagio na mahuti na njĩra ya kũhũũra na mũtĩ, kana hĩndĩ ĩrĩa irĩ nyingĩ, gũkahũthĩrũo indo ingĩ ta mbaũ cia kũhũũra ngano kana igaragari, iria ciakururagio nĩ nyamũ. Indo icio ciageragĩrio igũrũ rĩa ngano ĩrĩa yakoragwo yaraganĩtio kĩhuuhĩro-inĩ, kĩrĩa kaingĩ gĩakoragwo handũ igũrũ haaraganu ha gĩthiũrũrĩ harĩ na rũhuho.—Ala 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

• Kũigĩrĩra mũndũ moko.

  Mũndũ aaigagĩrĩrũo moko nĩguo amũrũo arute wĩra mũna wa mwanya kana amũkĩre kĩrathimo, ahonio, kana amũkĩre kĩheo kĩa roho mũtheru. Rĩmwe na rĩmwe nyamũ nĩ ciaigagĩrĩrũo moko mbere ya kũrutwo igongona.—Tham 29:15; Nda 27:18; Atũ 19:6; 1Ti 5:22.

• Kũrua.

  Nĩ kweherio gwa gĩkonde kĩa igũrũ gĩa kĩĩga kĩa ũciari kĩa mũndũrũme. Iburahimu na njiarũa ciake meerĩtwo atĩ no nginya mangĩaruire, no ũndũ ũcio ti wa o mũhaka harĩ Akristiano. Ningĩ kũrua nĩ kũhũthĩrĩtwo kũndũ gũtiganĩte na njĩra ya mũhaano.—Kĩa 17:10; 1Ko 7:19; Afi 3:3.

• Kwĩhinga.

  Nĩ gwĩthema kũrĩa irio cia mĩthemba yothe kwa ihinda rĩtarĩ inene. Aisiraeli nĩ meehingaga Mũthenya wa Kũhumbĩra Mehia, hĩndĩ ya thĩna, na rĩrĩa marabatara ũtongoria wa Ngai. Ayahudi maagĩire na mahinda mana ma kwĩhinga o mwaka nĩguo maririkanage maũndũ maritũ marĩa maagereire. Akristiano matiathĩtwo mehingage.—Eza 8:21; Isa 58:6; Lu 18:12.

• Kwĩrira.

  Thĩinĩ wa Bibilia, kwĩrira nĩ kũgarũrũka meciria o hamwe na mũndũ kũigua ũũru mũno nĩ ũndũ wa mĩthiĩre ya hau kabere, ciĩko njũru, kana ũndũ mũndũ aragĩte gwĩka. Kwĩrira kwa ma nĩ kũrehaga maciaro, mũndũ akagarũrũka biũ.—Mat 3:8; Atũ 3:19; 2Pe 3:9.

• Kwĩrutĩra harĩ Ngai.

  Nĩ gũtĩa, gũthathaiya, na gũtungatĩra Jehova Ngai, mũndũ arĩ na wĩhokeku kwerekera ũnene wake wa igũrũ na thĩ.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

L

• Lawii; Mũlawii.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa mũrũ wa gatatũ wa Jakubu ũrĩa aaciarĩirũo nĩ mũtumia wake Lea; ningĩ nĩ rĩĩtwa rĩa mũhĩrĩga ũrĩa wetanagio nake. Ariũ ake atatũ nĩo maambĩrĩirie ikundi iria ithatũ nene cia Alawii. Rĩmwe na rĩmwe rĩĩtwa “Alawii” rĩhũthagĩrũo kuonania mũhĩrĩga ũcio wothe, no kaingĩ famĩlĩ ya Haruni ya athĩnjĩri-Ngai ndĩkoragwo ĩgĩtarũo. Mũhĩrĩga wa Lawii ndwaheirũo igai rĩa mĩgũnda thĩinĩ wa Bũrũri wa Kĩĩranĩro ĩndĩ waheirũo matũũra 48 thĩinĩ wa icigo iria ciagaĩirũo mĩhĩrĩga ĩyo ĩngĩ.—Gũc 10:8; 1Ma 6:1; Ahi 7:11.

• Leputoni.

  Hĩndĩ ya Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, nĩyo yarĩ mbeca nini mũno ya gĩcango ya Ayahudi. Bibilia imwe itaũraga kiugo kĩu “tũthendi.” (Mar 12:42; Lu 21:2; kohoro ka magũrũ-inĩ.)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Leviathani.

  Nĩ nyamũ ĩtuĩkaga atĩ ĩikaraga maĩ-inĩ. Thĩinĩ wa Ayubu 3:8 na 41:1, kuonekaga ta nyamũ ĩyo arĩ mamba kana nyamũ ĩngĩ nene na ĩrĩ hinya mũingĩ ya maĩ-inĩ. Thĩinĩ wa Thaburi 104:26, no kũhoteke nĩ mũthemba wa nyamũngumĩ. Thĩinĩ wa maandĩko mangĩ ĩhũthĩrĩtwo na njĩra ya ngerekano na ndĩngĩmenyeka nĩ nyamũ ĩrĩkũ.—Thb 74:14; Isa 27:1.

• Logi.

  Nĩ gĩthimi kĩrĩa kĩnini biũ kĩa indo ta maĩ kĩgwetetwo thĩinĩ wa Bibilia. Thĩinĩ wa Talmudi ya Ayahudi, ĩtaaragĩrio atĩ nĩ gĩcunjĩ kĩa ĩmwe harĩ ikũmi na igĩrĩ kĩa hini, kwoguo kũringana na mũigana ũcio, logi ĩmwe nĩ lita 0.31. (Ala 14:10)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

M

• Maana.

  Ciarĩ irio iria Aisiraeli maarĩaga ihinda rĩa mĩaka 40 marĩ werũ-inĩ. Jehova nĩwe wamaheaga. Cioonekaga na njĩra ya kĩama igwĩte thĩ ihumbĩrĩtwo nĩ ime o rũcinĩ tiga mũthenya wa Thabatũ. Hĩndĩ ĩrĩa Aisiraeli maacionire riita rĩa mbere, mooririe, “Nĩ kĩĩ gĩkĩ?” kana na Kĩhibirania, “man huʼ?” (Tham 16:13-15, 35) Maandĩko-inĩ mangĩ ciĩtĩtwo “ngano ya igũrũ” (Thb 78:24), “mũgate kuuma igũrũ” (Thb 105:40), na “mũgate wa arĩa marĩ hinya” (Thb 78:25). Ningĩ Jesu nĩ aaririe ũhoro wa maana na njĩra ya ngerekano.—Joh 6:49, 50.

• Maciaro ma mbere.

  Nĩ maciaro ma kĩambĩrĩria ma kĩmera kĩa magetha; moimĩrĩro kana maciaro ma mbere ma kĩndũ o gĩothe. Jehova  aathĩte rũrĩrĩ rwa Isiraeli rũmũrutagĩre maciaro ma mbere, kana nĩ ma andũ, nyamũ, o na kana ma indo iria ikũragio mũgũnda. Marĩ rũrĩrĩ, Aisiraeli maarutagĩra Ngai maciaro ma mbere hĩndĩ ya Gĩathĩ kĩa Mĩgate Ĩtarĩ Mĩimbie na hĩndĩ ya Pentekoste. Ciugo icio “maciaro ma mbere” ningĩ nĩ ciahũthĩrirũo na njĩra ya ngerekano harĩ Kristo na arũmĩrĩri ake arĩa aitĩrĩrie maguta.—1Ko 15:23; Nda 15:21; Thi 3:9; Kũg 14:4.

• Magathĩ ma kũhoria ndambĩ.

  Nĩ indo ciahũthagĩrũo thĩinĩ wa gĩikaro kĩrĩa kĩamũre na hekarũ, ciathondeketwo na thahabu kana gĩcango. Magathĩ macio maahũthagĩrũo gũtinia ndambĩ.—2Ath 25:14.

• Mahalathu.

  Nĩ kiugo kĩa ũini gĩkoragwo thĩinĩ wa tũũhoro twa gũtaarĩria twa Thaburi 53 na 88. Kwahoteka nĩ gĩkonainie na kiugo gĩa Kĩhibirania kiugĩte “kwaga hinya; kũrwara,” kwoguo gĩkonania mũinĩre wa kĩeha na ihooru, ũrĩa ũratwarana wega na ciugo cia kĩeha cia nyĩmbo icio igĩrĩ.

• Mahuti.

  Nĩ makoni marĩa meheragio harĩ indo ta ngano hĩndĩ ya kũhũũrũo na kũhuuhwo. Mahuti nĩ mahũthagĩrũo na njĩra ya ngerekano kuonania kĩndũ gĩa tũhũ na gĩtarendeka.— Thb 1:4; Mat 3:12.

• Mairo.

  Nĩ gĩthimi kĩa ũraihu kĩrĩa kĩonekaga o riita rĩmwe thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki ma tene thĩinĩ wa Mathayo 5:41, na no kũhoteke kĩrũgamĩrĩire gĩthimi kĩa Aroma kĩa mairo kĩrĩa kĩaiganaine na mita 1,479.5 (fiti 4,854). Maita macio mangĩ matatũ kiugo “mairo” kĩonekaga thĩinĩ wa Luka 24:13, Johana 6:19 na Johana 11:18, kĩrũgamagĩrĩra mairo iria ciacenjagio kuuma harĩ gĩthimi gĩa stadia kĩrĩa kĩhũthĩrĩtwo maandĩko-inĩ ma tene.—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Makedonia.

  Nĩ gĩcigo kĩrĩ mwena wa rũgongo wa Ngiriki kĩrĩa kĩagĩire ngumo hĩndĩ ya wathani wa Aleksanda Ũrĩa Mũnene na gĩkĩĩyatha o nginya hĩndĩ ĩrĩa gĩatooririo nĩ Aroma. Makedonia yarĩ gĩcigo kĩa Roma hĩndĩ ĩrĩa mũtũmwo Paulo aathiire Rũraya riita rĩa mbere. Paulo aathiire kuo maita matatũ. (Atũ 16:9)—Rora Ũhoro Muongerere B13.

• Malikamu.

  No kũhoteke no kĩo Moleku, ngai ĩrĩa nene ya Aamoni. (Zef 1:5)—Rora MOLEKU.

• Manemane.

  Nĩ ngamu ĩnungaga wega ĩrutagwo mahinga-inĩ matiganĩte ma mĩigua kana tũmĩtĩ-inĩ tũnini twa mũthemba wĩtagwo Commiphora. Manemane nĩ maahũthagĩrũo gũthondeka maguta mamũre ma gũitanĩrĩrio. Nĩ maahũthagĩrũo gwĩkĩra mũnungo mwega harĩ indo ta nguo kana marĩrĩ, na nĩ moongagĩrĩrũo harĩ maguta ma gwĩcocora na ma kwĩhaka. Manemane ningĩ nĩ maahũthagĩrũo kũhaarĩria mĩĩrĩ nĩ ũndũ wa gũthikwo.—Tham 30:23; Thi 7:17; Joh 19:39.

• Mangũ.

  Nĩ mũrimũ mũũru mũno wa ngothi. Thĩinĩ wa Maandĩko-rĩ, kiugo mangũ gĩtionanagia o ũhoro wa mũrimũ ũrĩa wĩtagwo ũguo ũmũthĩ, nĩ gũkorũo ndwanyitaga o andũ ĩndĩ wanyitaga nginya nguo na nyũmba.—Ala 14:54; Lu 5:12.

• Maskili.

  Nĩ kiugo gĩa Kĩhibirania gĩtoĩkaine wega ũrĩa kiugĩte, gĩkoragwo thĩinĩ wa tũũhoro twa gũtaarĩria twa mĩrango 13 ya thaburi. No kũhoteke kiugĩte “irebeta rĩa gwĩcũrania.” Andũ amwe meciragia atĩ kiugo kĩngĩ kĩhaanaine nakĩo, kĩrĩa gĩtaũragwo ‘gũtungatĩra na ũũgĩ,’ no gĩkorũo kiugĩte ũndũ ũmwe nakĩo.—2Ma 30:22; Thb 32:Kgg.

• Matukũ ma kũrigĩrĩria.

  Ciugo icio o hamwe na ingĩ ihaanaine nacio, ta “ihinda-inĩ rĩa mũthia rĩa matukũ,” ihũthĩrĩtwo ũrathi-inĩ wa Bibilia kuonania hĩndĩ ĩrĩa maũndũ macio magwetetwo magaakinya mũthia. (Ezk 38:16; Da 10:14; Atũ 2:17) Gũkĩringana na ũrĩa ũrathi mũna ũtariĩ, ihinda rĩu no rĩkorũo rĩrĩ rĩa mĩaka mĩnini kana mĩingĩ. Kaingĩ Bibilia nĩ ĩhũthagĩra ciugo icio kuonania “matukũ ma kũrigĩrĩria” ma mũtabarĩre ũyũ wa maũndũ, hĩndĩ ya gũkorũo kuo kwa Jesu atekuoneka.—2Ti 3:1; Jak 5:3; 2Pe 3:3.

• Matũũra ma kũũrĩra.

  Nĩ matũũra ma Alawii marĩa mũndũ woraganĩte atekwenda angĩorĩire nĩguo ndakoragwo nĩ mũrĩhĩria wa thakame. Matũũra macio matandatũ maarĩ kũndũ gũtiganĩte thĩinĩ wa Bũrũri wa Kĩĩranĩro na maathuurĩtwo nĩ Musa na thutha-inĩ Joshua rungu rwa ũtongoria wa Jehova. Thutha wa gũkinya itũũra-inĩ rĩa kũũrĩra, ũrĩa ũũraganĩte nĩ eeraga athuri kĩhingo-inĩ gĩa itũũra ũhoro ũcio na akamũkĩrũo wega. Nĩgetha arĩa moraganĩte makĩendaga matikahũthĩre mũbango ũcio ũũru, ũrĩa ũũraganĩte no mũhaka angĩaciirithirio itũũra-inĩ rĩrĩa ooraganĩire nĩgetha oneke kana arĩ na mahĩtia. Angĩonekire atĩ ndarĩ na mahĩtia, aacokagio itũũra-inĩ rĩa kũũrĩra, kũrĩa aagĩrĩirũo gũikara ategũkĩra mĩhaka ya itũũra rĩu ũtũũro-inĩ wake wothe kana nginya rĩrĩa mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene angĩakuire.—Nda 35:6, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8.

• Maũndũ ma ũgo.

  Nĩ wĩtĩkio atĩ maroho ma andũ arĩa maakuire nĩ matigaraga mwĩrĩ wakua na atĩ no mahote na nĩ maragia na arĩa marĩ muoyo, na makĩria kũgerera mũndũ wĩingĩranĩtie na maũndũ ma maroho macio. Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo ‘gwĩka maũndũ ma ũgo’ nĩ phar·ma·kiʹa, na kiugaga “kũhũthĩra ndawa.” Kiugo kĩu gĩakuruhithanirio na maũndũ  ma ũgo tondũ mahinda-inĩ ma tene, ndawa nĩ ciahũthagĩrũo rĩrĩa mũndũ aracaria hinya wa ndaimono nĩguo eingĩrie maũndũ-inĩ ma ũrogi.—Ga 5:20; Kũg 21:8.

• Mbathi.

  Nĩ gĩthimi gĩa kĩndũ ta maĩ kĩrĩa kĩiganaine na lita ta 22, kũringana na icere cia ndigithũ iria ithikũrĩtio irĩ na rĩĩtwa rĩu. Thĩinĩ wa Bibilia, ithimi nyingĩ cia indo nyũmũ na indo ta maĩ itaragwo kũringana na mũigana wa kwĩgererio wa gĩthimi kĩa mbathi. (1Ath 7:38; Ezk 45:14)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Mbĩrĩra.

  Rĩrĩa yandĩkwo na ndemwa nini, yonanagia mbĩrĩra ĩrĩa mũndũ athikagwo; rĩrĩa yandĩkwo na ndemwa nene, yonanagia mbĩrĩra ya mũhaano kũrĩa akuũ makomete, ĩrĩa ĩringaine na “Sheoli” na Kĩhibirania na “Hadesi” na Kĩngiriki. Thĩinĩ wa Bibilia ĩrũgamĩrĩire ũndũ kana kũndũ kwa mũhaano kũrĩa gũtarĩ ũndũ gwĩkagwo na gũtarĩ ũmenyo.—Kĩa 47:30; Koh 9:10; Atũ 2:31.

• Mbĩrĩra ya kĩririkano.

  Nĩ handũ matigari ma mũndũ mũkuũ maaigagwo. Ciugo icio itaũrĩtwo kuuma harĩ kiugo gĩa Kĩngiriki mne·meiʹon, kĩrĩa kiumanĩte na kiugo “kũririkania,” kuonania atĩ mũndũ ũcio ũkuĩte nĩ araririkanwo.—Joh 5:28, 29.

• Meri cia Tarishishi.

  Nĩ ciugo kĩambĩrĩria-inĩ ciahũthagĩrũo harĩ meri iria ciathiaga Tarishishi ya tene (kũrĩa ũmũthĩ gwĩtagwo Spain). Kuonekaga atĩ ciugo icio mũthia-inĩ ciahũthagĩrũo harĩ meri nene iria ingiahotire gũthiĩ ng’endo ndaya. Suleimani na Jehoshafatu nĩ maahũthĩrire meri ta icio maũndũ-inĩ megiĩ wonjorithia.—1Ath 9:26; 10:22; 22:48.

• Merodaki.

  Yarĩ ngai ĩrĩa nene ya itũũra rĩa Babuloni. Thutha wa Hammurabi ũrĩa warĩ mũthamaki wa Babuloni na mũthondeki watho gũtua Babuloni taũni nene ya Babulonia, Merodaki (kana, Marduki) nĩ yagĩire igweta mũno, ĩgĩcoka ithenya rĩa ngai cigana ũna iria ciarĩ ho mbere na ĩgĩtuĩka ngai ĩrĩa nene harĩ ngai cia Babuloni. Thutha-inĩ, rĩĩtwa “Belu” (“Mwene”), nĩ rĩoire ithenya rĩa rĩĩtwa Merodaki (kana, Marduki), na Merodaki ĩkĩambĩrĩria gwĩtwo Beli.—Je 50:2.

• Mesia.

  Nĩ kiugo kĩrutĩtwo harĩ kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa kiugaga “gũitĩrĩrio maguta” kana “ũrĩa mũitĩrĩrie maguta.” “Kristo” nĩkĩo kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa kĩringaine na kĩu.—Da 9:25; Joh 1:41.

• Mĩgate ya magongona.

  Nĩ mĩgate ikũmi na ĩĩrĩ ĩrĩa yaiganagĩrĩrũo metha-inĩ ĩrĩ ĩtandatũ ĩtandatũ Harĩa Hatheru thĩinĩ wa gĩikaro kĩrĩa kĩamũre na thĩinĩ wa hekarũ. Ningĩ nĩ ĩtĩtwo “mĩgate ya kũiganĩrĩrũo” na “mĩgate ya maruta.” Mĩgate ĩyo ĩrĩa yarutagĩrũo Ngai yacenjagio na ĩngĩ o mũthenya wa Thabatũ. Mĩgate ĩrĩa yeheragio yarĩagwo no athĩnjĩri-Ngai tu. (2Ma 2:4; Mat 12:4; Tham 25:30; Ala 24:5-9; Ahi 9:2)—Rora Ũhoro Muongerere B5.

• Mĩgate ya maruta.—

  Rora MĨGATE YA MAGONGONA.

• Miktamu.

  Nĩ kiugo gĩa Kĩhibirania kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa tũũhoro twa gũtaarĩria twa mĩrango ĩtandatũ ya thaburi (Thb 16, 56-60). Nĩ kiugo gĩtoĩkaine wega ũrĩa kiugĩte, o na gũtuĩka no kũhoteke nĩ gĩkonainie na ciugo “maandĩko macongetwo.”

• Milikomu.

  Nĩ ngai yathathayagio nĩ Aamoni, na no kũhoteke noyo ngai ĩrĩa ĩtagwo Moleku. (1Ath 11:5, 7) Suleimani arĩ hakuhĩ kũrĩkia wathani wake, nĩ aakire kũndũ gũtũũgĩru nĩ ũndũ wa ngai ĩyo ya maheeni.—Rora MOLEKU.

• Mina.

  Ningĩ nĩ ĩtĩtwo mane thĩinĩ wa Ezekieli. Nĩ gĩthimi kĩa ũritũ na kĩa mbeca. Kũringana na ũthuthuria wa matigari ma indo cia tene ũrĩa wonanagia atĩ mina ĩmwe yaiganaine na cekeri 50, na cekeri ĩmwe yarĩ na ũritũ wa ngiramu 11.4, mina ya Maandĩko ma Kĩhibirania yaiganaine na ngiramu 570. Ningĩ no kũhoteke nĩ kwarĩ mina ya kwa mũthamaki, o ta ũhoro-inĩ wĩgiĩ mũkono. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki mina ĩmwe yaiganaine na drakma 100. Yarĩ na ũritũ wa ngiramu 340. Mina 60 ciaiganaine na taranda ĩmwe. (Eza 2:69; Lu 19:13)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Mĩtĩ; Gũcuka mĩtĩ.

  Yakoragwo ĩrĩ tũhiga kana tũmĩtĩ tũrĩa twahũthagĩrũo harĩ gũtua matua. Yaikagio mĩkũnjo-inĩ ya nguo kana thĩinĩ wa kĩndũ kĩngĩ ĩgacoka ĩkainainio. Mũtĩ ũrĩa wagwa kana woywo nĩguo wathuuragwo. Kaingĩ andũ nĩ maahoyaga magĩcuka mĩtĩ.—Jos 14:2; Thi 16:33; Mat 27:35.

• Mĩtugo ya rũtũrĩko.

  Kiumĩte harĩ kiugo gĩa Kĩngiriki a·selʹgei·a, kĩrĩa kĩaragia ũhoro wa ciĩko iria ikoragwo irĩ mũgarũ mũno na mawatho ma Ngai na cionanagia mwerekera wa rũtũrĩko wa kwaga gwĩtigĩra o na hanini; nĩ roho wonanagia kwaga gĩtĩo kana kũnyarara wathani, mawatho, na ithimi. Ciugo icio itikoragwo ikĩaria ũhoro wa mehia matarĩ maritũ.—Ga 5:19; 2Pe 2:7.

• Moleku.

  Nĩ ngai ya Aamoni; no kũhoteke noyo ĩtagwo Malikamu, Milikomu, na Moloku. No kũhoteke rĩu nĩ rĩĩtwa rĩa ũnene no ti rĩĩtwa kĩũmbe rĩa ngai. Watho wa Musa woigĩte atĩ mũndũ angĩarutire ciana ciake igongona kũrĩ Moleku aagĩrĩire kũũragwo.—Ala 20:2; Je 32:35; Atũ 7:43.

• Moloku.—

  Rora MOLEKU.

• Mondo ya ndibei.

  Nĩ cuba ya rũũa yathondekagwo na ngothi ng’ima ya nyamũ, ta ya mbũri kana ya ng’ondu, na yahũthagĩrũo kũiga ndibei. Ndibei yekĩragwo thĩinĩ wa mondo njerũ  cia rũũa tondũ nĩ ciaimbaga nĩ ũndũ wa rĩera rĩrĩa rĩoimanaga nayo ĩkĩgagata. Njũũa njerũ nĩ kwarama ciaramaga, no iria ngũrũ nĩ gũtũrĩka itũrĩkaga tondũ itiaramaga.—Jos 9:4; Mat 9:17.

• Mũcengi.

  Nĩ mũtĩ mũraihu warĩ na mũthia mũũgĩ wa cuma, wahũthagĩrũo nĩ arĩmi gũturuma nyamũ nĩguo ĩthiĩ. Mũcengi ũgerekanĩtio na ciugo cia mũndũ mũũgĩ iria itũmaga mũthikĩrĩria etĩkĩre ũtaaro wa ũũgĩ. “Kũhũũra mĩcengi haati” nĩ ciugo irutĩtwo harĩ gĩĩko kĩa ndegwa ĩrarega gũthiĩ o na yaturumwo na mũcengi ĩgaikia haati, ũndũ ũcio ũgatũma ĩĩgurarie yo nyene.—Atũ 26:14; Ati 3:31.

• Mũcukani.

  Nĩ rĩĩtwa rĩrĩa Shaitani etĩtwo thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, na riugĩte “Mũcambania.” Shaitani aaheirũo rĩĩtwa Mũcukani tondũ nĩwe mũcambania ũrĩa mũnene na nĩwe ũthitangaga Jehova, kiugo Gĩake kĩega, na rĩĩtwa Rĩake itheru na njĩra ya maheeni.—Mat 4:1; Joh 8:44; Kũg 12:9.

• Mũhianano; Ũhoi mĩhianano.

  Mũhianano nĩ mũhianĩre wa kĩndũ, kana kĩndũ kĩrarũgamĩrĩra kĩndũ kĩngĩ, kĩrĩ kuo kana gĩa gwĩcirĩrio, kĩrĩa andũ mangĩhũthĩra ũthathaiya-inĩ. Ũhoi mĩhianano nĩ gũtĩa, kwenda, gũthathaiya, kana gwĩkĩrĩra mũhianano.— Thb 115:4; Atũ 17:16; 1Ko 10:14.

• Mũhibirania.

  Nĩ rĩĩtwa rĩahũthĩrirũo riita rĩa mbere harĩ Aburamu (Iburahimu), kũmũtigithũkania na Aamori arĩa maariganĩtie nake. Thutha ũcio nĩ rĩahũthĩrirũo harĩ njiarũa cia Iburahimu iria cioimanire na mũcũkũrũ wake Jakubu na rũthiomi rwao rũgĩtwo Kĩhibirania. Gũkinyĩria mahinda-inĩ ma Jesu, rũthiomi rwa Kĩhibirania rwarĩ na ciugo nyingĩ cia Kĩaramu na nĩruo Kristo aaragia o hamwe na arutwo ake—Kĩa 14:13; Tham 5:3; Atũ 26:14.

• Mũhũũri.

  Nĩ kĩndũ kĩahũthagĩrũo gwĩkĩra rũũri (rĩũmba-inĩ kana mũhũra-inĩ) rwa kuonania mwene kĩndũ, ũũma wa ũndũ, kana ũndũ mũiguanĩre. Mĩhũũri ya tene yarĩ ya kĩndũ kĩũmũ (ihiga, mũguongo, kana rũbaũ) gĩcongetwo ndemwa kana mĩcoro kuuma na thutha. Mũhũũri nĩ ũhũthagĩrũo na njĩra ya mũhaano kuonania kĩndũ kĩonanĩtio atĩ nĩ kĩa ma, kana arĩ rũũri rwa kuonania mwene kĩndũ, kana kĩndũ kĩhithe kana ũndũ wa hitho.—Tham 28:11; Ne 9:38; Kũg 5:1; 9:4.

• Mũiguithania.

  Nĩ mũndũ ũrĩa ũũkaga gatagatĩ-inĩ ka andũ erĩ nĩguo amaiguithanie. Thĩinĩ wa Maandĩko, Musa nĩwe mũiguithania wa kĩrĩkanĩro kĩa Watho, nake Jesu nĩwe mũiguithania wa kĩrĩkanĩro kĩrĩa kĩerũ.—Ga 3:19; 1Ti 2:5.

• Mũkono.

  Nĩ gĩthimi kĩa ũraihu ta wa kuuma kĩgokora-inĩ nginya mũthia-inĩ wa kaara ga gatagatĩ. Aisiraeli kaingĩ maahũthagĩra mũkono ta wa centimita 44.5 (inji 17.5), no ningĩ nĩ maahũthagĩra mũkono wongereirũo wariĩ wa rũhĩ rũmwe, ũrĩa wakoragwo na ũraihu ta wa centimita 51.8 (inji 20.4). (Kĩa 6:15; Lu 12:25)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Mũkristiano.

  Nĩ rĩĩtwa Ngai aheete arũmĩrĩri a Jesu Kristo.—Atũ 11:26; 26:28.

• Mũmaraya.

  Nĩ mũndũ wĩingĩragia thĩinĩ wa ngomanio nja ya kĩhiko, makĩria nĩguo arĩhwo. (Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “mũmaraya,” porʹne, kiumanĩte na kiugo kiugĩte “kwendia.”) Kaingĩ kiugo kĩu kĩaragia ũhoro wa mũtumia, o na gũtuĩka Bibilia nĩ ĩgwetete ũhoro wa ũmaraya wa arũme. Ũmaraya nĩ wakaananĩtio thĩinĩ wa Watho wa Musa, na mbeca ciumanĩte na ũmaraya itietĩkagĩrũo irĩ mĩhothi thĩinĩ wa hekarũ, na ũndũ ũcio warĩ ngũrani na mũtugo wa athathaiya a ndini cia maheeni wa kũhũthĩra ahũũri maraya a hekarũ kuona mbeca. (Gũc 23:17, 18; 1Ath 14:24) Ningĩ Bibilia nĩ ĩhũthagĩra kiugo kĩu na njĩra ya mũhaano, kwaria ũhoro wa andũ, ndũrĩrĩ, kana ikundi iria ciĩingĩragia ũndũ-inĩ o wothe wa ũhoi mĩhianano o ikiugaga atĩ nĩ irathathaiya Ngai. Kwa ngerekano-rĩ, thĩinĩ wa ibuku rĩa Kũguũrĩrio, “Babuloni Ũrĩa Mũnene” etagwo mũmaraya tondũ nĩ anyitanĩire na atongoria a gũkũ thĩ nĩguo agĩe ũnene na indo cia kĩĩmwĩrĩ.—Kũg 17:1-5; 18:3; 1Ma 5:25.

• Mũmera mũrũrũ.

  Nĩ mĩmera mwanya mwanya ĩkoragwo ĩrĩ mĩrũrũ mũno na ĩrĩ mũtararĩko mũnene. Mũmera mũrũrũ ũhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Bibilia na njĩra ya ngerekano kuonania moimĩrĩro marũrũ ma mĩtugo ya ũũra-thoni, ũkombo, kwaga kĩhooto, na ũregenyũki. Thĩinĩ wa Kũguũrĩrio 8:11, “mũmera mũrũrũ” nĩ kuuga kĩndũ kĩrũrũ na kĩrĩ thumu.—Gũc 29:18; Thi 5:4; Je 9:15; Am 5:7.

• Mũnabii.

  Nĩ mũndũ ũhũthagĩrũo kũmenyithania mĩoroto ya Ngai. Anabii maarĩ aaria a Ngai, na to maũndũ ma ihinda rĩũkĩte maamenyithanagia, ĩndĩ nĩ nginya morutani, mawatho, na matuĩro ma Jehova.—Am 3:7; 2Pe 1:21.

• Mũnazarethi.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa Jesu, kuonania ooimĩte taũni-inĩ ya Nazarethi. No kũhoteke nĩ rĩkonainie na kiugo gĩa Kĩhibirania “thuuna” kĩrĩa kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Isaia 11:1. Ningĩ thutha-inĩ nĩ rĩahũthĩrirũo harĩ arũmĩrĩri a Jesu.—Mat 2:23; Atũ 24:5.

• Mũnaziri.

  Nĩ kiugo kĩrutĩtwo harĩ kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa kiugĩte “Ũrĩa Mũthuure,” “Ũrĩa Mwamũre,” “Ũrĩa Mũtigithũkanie.” Kwarĩ na ikundi igĩrĩ cia Anaziri: arĩa meerutagĩra na arĩa maamũragwo matuĩke Anaziri nĩ Ngai. Mũthuri kana mũtumia nĩ angĩehĩtire mwĩhĩtwa  wa mwanya harĩ Jehova atĩ egũikara arĩ Mũnaziri ihinda rĩigana ũna. Arĩa meehĩtaga mwĩhĩtwa ũcio meyendeire harĩ maũndũ matatũ maabatiĩ gwĩthema: matiaagĩrĩirũo kũnyua njohi kana kũrĩa kĩndũ o gĩothe kĩa mũthabibũ, matiaagĩrĩirũo kũrenga njuĩrĩ yao, na matiaagĩrĩirũo kũhutia kĩimba. Arĩa maamũragwo nĩ Ngai matuĩke Anaziri maaikaraga ũguo ũtũũro wao wothe, na Jehova nĩ oonanĩtie maũndũ marĩa maabatiĩ kũhingia.—Nda 6:2-7; Ati 13:5.

• Mũndũ mũhakũre.

  Ciugo icio itaũrĩtwo ĩmwe kwa ĩmwe ciugĩte mũndũrũme ũniinĩtwo ũhoti wake wa ũciari. Arũme ta acio kaingĩ maathuuragwo gũtungata nyũmba-inĩ cia athamaki kana kũrũmbũiya mũtumia wa mũthamaki na thuriya. Ningĩ ciugo icio nĩ ciahũthagĩrũo kwaria ũhoro wa mũndũrũme ũtarĩ mũhakũre mwĩrĩ, ĩndĩ mũnene ũheetwo mawĩra nyũmba-inĩ ya mũthamaki. Nĩ kĩhũthĩrĩtwo na njĩra ya mũhaano harĩ mũndũ ‘mũhakũre nĩ ũndũ wa Ũthamaki,’ ũrĩa wĩgiragĩrĩria nĩgetha eheane biũ ũtungata-inĩ wa Ngai.—Mat 19:12; Es 2:15; Atũ 8:27.

• Mũndũ ũgarũrũkĩte.

  Thĩinĩ wa Maandĩko, nĩ mũndũ watuĩkaga wa ndini ya Ayahudi, na angĩakorirũo arĩ mũndũrũme nĩ aaruaga.—Mat 23:15; Atũ 13:43.

• Mũndũ ũrathaga mohoro.

  Nĩ mũndũ uugaga atĩ arĩ na ũhoti wa kũratha maũndũ ma ihinda rĩũkĩte. Andũ ago, aragũri, atuĩria a njata, na angĩ nĩ metĩtwo ũguo thĩinĩ wa Bibilia.—Ala 19:31; Gũc 18:11; Atũ 16:16.

• Mũndũ ũrĩ na wĩyathi; Mũndũ ũheetwo wĩyathi.

  Hĩndĩ ya wathani wa Roma, “mũndũ ũrĩ na wĩyathi” nĩ ũrĩa waciaragwo arĩ na wĩyathi, arĩ na ihooto ciothe cia ũraiya. Nake “mũndũ ũheetwo wĩyathi” nĩ ũrĩa wakũũrĩtwo kuuma ũkombo-inĩ. Mũndũ akũũrũo na njĩra ya watho aagĩaga na ũraiya wa Roma, no ndangĩaingĩrire thirikari-inĩ. Mũndũ akũũrũo na njĩra ĩtarĩ ya watho aatigaga gũtuĩka ngombo no ndaagĩaga na ihooto ciothe cia ũraiya.—1Ko 7:22.

• Mũnene wa athĩnjĩri-Ngai.

  Nĩ kiugo kĩngĩ kĩa “mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene” thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kiugo “anene a athĩnjĩri-Ngai” kĩaragia ũhoro wa arũme atĩĩku arĩa maatungataga marĩ athĩnjĩri-Ngai, hihi nginya athĩnjĩri-Ngai anene arĩa meeheretio wĩra-inĩ wao na atongoria a ikundi iria 24 cia athĩnjĩri-Ngai.—2Ma 26:20; Eza 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Muoni maũndũ.

  Nĩ mũndũ waahotithĩtio nĩ Ngai gũkũũrana wendi wa Ngai, na maitho make nĩ maahingũrĩtwo nĩgetha one kana ataũkĩrũo nĩ maũndũ matonagwo wega nĩ andũ arĩa angĩ. Kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrutĩtwo harĩ kiugo kiugĩte “kuona,” hihi na njĩra ya mũhaano kana ĩtarĩ ya mũhaano. Muoni maũndũ nĩ aahoyagwo ũhoro nĩ andũ arĩa angĩ nĩguo amahe ũtaaro wa ũũgĩ wĩgiĩ mathĩna marĩa maracemania namo.—1Sa 9:9.

• Muoyo.

  Nĩ harĩ ciugo cigana ũna cia Kĩhibirania na Kĩngiriki itaũrĩtwo “muoyo.” Imwe nĩ ta kiugo gĩa Kĩhibirania ne’phesh na kiugo gĩa Kĩngiriki psy·khe,’ iria kũndũ kũingĩ itaũrĩtwo “muoyo” thĩinĩ wa ũtaũri ũyũ. Thutha wa gũthuthuria ũrĩa ciugo icio ihũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Bibilia, nĩ kuonekaga wega atĩ ciaragia ũhoro wĩgiĩ (1) andũ, (2) nyamũ, kana (3) muoyo wa mũndũ kana wa nyamũ. (Kĩa 1:20; 2:7; 1Pe 3:20; ningĩ tũũhoro twa magũrũ-inĩ.) Ciugo icio itiugĩte “roho” ta ũrĩa itaũrĩtwo thĩinĩ wa Bibilia imwe. Thĩinĩ wa ũtaũri ũyũ, ciugo icio cia Kĩhibirania na Kĩngiriki kũndũ kũingĩ itaũrĩtwo kũringana na ũhoro ũrĩa ũrarĩrĩrio, igataũrũo na ciugo ta “muoyo,” “kĩũmbe,” “mũndũ,” “ngoro,” “meciria,” kana o kũhũthĩra kiugo ta “niĩ.” Thĩinĩ wa maandĩko mamwe, ciugo ne’phesh na psykhe’ itaũrĩtwo “na muoyo waku wothe” ikĩenda kuonania gwĩka ũndũ na ngoro yothe. (Gũc 6:5; Mat 22:37) Thĩinĩ wa mĩhari ĩmwe ciugo icio cia Kĩhibirania na Kĩngiriki no ihũthĩrũo kwaria ũhoro wa merirĩria kana mĩĩto ya kũrĩa ya kĩũmbe kĩrĩ muoyo. Ningĩ no ihũthĩrũo kuuga mũndũ mũkuũ kana kĩimba.—Nda 6:6; Thi 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.

• Mũraika Ũrĩa Mũnene.

  Ciugo icio ciugĩte “mũnene wa araika.” Ũrĩa ciugo icio ciugĩte, o hamwe na atĩ ciugo “mũraika ũrĩa mũnene” thĩinĩ wa Bibilia ihũthĩrĩtwo kuonania mũndũ o ũmwe, kũronania atĩ mũraika ũrĩa mũnene no ũmwe tu. Bibilia nĩ ĩheanĩte rĩĩtwa rĩa mũraika ũrĩa mũnene, ĩkoiga nĩ Mikaeli.—Da 12:1; Jud 9; Kũg 12:7.

• Mũrangĩri.

  Nĩ mũndũ ũgitagĩra andũ kana indo kuumana na ũũru ũngiumĩra, kaingĩ ũtukũ, na no amenyithanie kũngĩoneka ũgwati. Kaingĩ arangĩri maarũgamaga igũrũ rĩa thingo cia itũũra na nyũmba ndaya na igũrũ nĩguo mone arĩa maroka matanakuhĩrĩria. Anabii maatungataga marĩ arangĩri na njĩra ya ngerekano harĩ rũrĩrĩ rwa Isiraeli, makĩmahe mĩkaana ĩgiĩ mwanangĩko ũrĩa wakuhĩrĩirie.—2Ath 9:20; Ezk 3:17.

• Mũregi-Kristo.

  Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩaragia ũhoro wa maũndũ merĩ. Kĩaragia ũhoro wa andũ arĩa mareganaga kana magakararia Kristo. Ningĩ no kĩarie ũhoro wa Kristo wa maheeni, ũrĩa wĩtuaga Kristo. Mathondeka mothe, ikundi, kana andũ, arĩa metuaga atĩ marũgamĩrĩire Kristo kana makoiga nĩo Mesia kana  magakararia Kristo na arutwo ake no metwo aregi-Kristo.—1Joh 2:22.

• Mũrimũ mũũru.

  Nĩ mũrimũ o wothe wa kũgwatanio ũtheremaga na ihenya ũngĩnyita andũ aingĩ na ũrehe gĩkuũ. Kaingĩ ũkoragwo ũhutanĩtie na kũhingio kwa ituĩro rĩa Ngai.—Nda 14:12; Ezk 38:22, 23; Am 4:10.

• Mũrori.

  Nĩ mũndũrũme ũrĩa wĩra wake mũnene arĩ kũrora na kũrĩithia kĩũngano. Kiugo kĩrĩa gĩtaũrĩtwo gĩa Kĩngiriki e·piʹsko·pos kĩrehaga rĩciria rĩa kũrũgamĩrĩra na njĩra ya kũgitĩra. Ciugo “mũrori” na “mũthuri” (pre·sbyʹte·ros) cionanagia mweke o ũmwe wa ũtungata thĩinĩ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano, kiugo “mũthuri” gĩkĩonania ngumo cia kwagĩrĩra cia ũrĩa wamũrĩtwo, nakĩo kiugo “mũrori” gĩkĩonania mawĩra ma ũcio wamũrĩtwo.—Atũ 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Mũrũgamĩrĩri.

  Kũringana na ũrĩa kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Thaburi, kiugo gĩa Kĩhibirania kĩonekaga ta kĩaragia ũhoro wa mũndũ wabangaga nyĩmbo na akarũgamĩrĩra ũrĩa cikũinwo, warutaga na akamenyeria aini Alawii, o na nĩ aatongoragia hĩndĩ ya mambura ma ũini. Bibilia ingĩ itaũrĩte kiugo kĩu ikoiga “mũini ũrĩa mũnene” kana “mũrũgamĩrĩri wa ũini.”— Thb 4:Kgg; 5:Kgg.

• Mũrũ wa Daudi.

  Nĩ ciugo kaingĩ ciaragia ũhoro wa Jesu, gũtĩtĩrithia atĩ nĩwe Mũgai wa kĩrĩkanĩro kĩa Ũthamaki kĩrĩa kĩarĩ kĩhingio nĩ mũndũ wa rũciaro rwa Daudi.—Mat 12:23; 21:9.

• Mũrũ wa mũndũ.

  Nĩ ciugo cionekaga maita ta 80 thĩinĩ wa mabuku ma Injiri. Ciaragia ũhoro wa Jesu Kristo na cionanagia atĩ kũgerera gũciarũo gwake arĩ na mwĩrĩ wa nyama, aatuĩkire mũndũ no ndaarĩ kĩũmbe gĩa kĩĩroho kĩĩhumbĩte mwĩrĩ wa nyama. Ningĩ ciugo icio nĩ cionanagia atĩ Jesu nĩ angĩkaahingia ũrathi wa Danieli 7:13, 14. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania, ciugo icio nĩ ciahũthĩrirũo harĩ Ezekieli na Danieli, kuonania ngũrani ya andũ acio maahũthagĩrũo gũkinyia ndũmĩrĩri na Ngai ũrĩa warĩ Kĩhumo kĩa ndũmĩrĩri ĩyo.—Ezk 3:17; Da 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Mũtabarĩre wa (Mĩtabarĩre ya) maũndũ.

  Ciugo icio itaũrĩtwo kuumana na kiugo gĩa Kĩngiriki ai·onʹ rĩrĩa kĩraria ũhoro wa ũrĩa maũndũ matariĩ rĩu, kana maũndũ marĩa marakũũrana ihinda rĩna. Bibilia nĩ yaragia ũhoro wa “mũtabarĩre ũyũ wa maũndũ,” ĩkĩenda kuonania ũrĩa maũndũ matariĩ thĩinĩ wa thĩ na mũtũũrĩre wa andũ gũkũ thĩ. (2Ti 4:10) Kũgerera kĩrĩkanĩro kĩa Watho, Ngai nĩ aambĩrĩirie mũtabarĩre wa maũndũ ũrĩa andũ amwe mangĩta mahinda ma Aisiraeli kana ma Ayahudi. Kũgerera igongona rĩake rĩa ũkũũri, Jesu Kristo nĩ aahũthĩrirũo nĩ Ngai kwambĩrĩria mũtabarĩre ngũrani wa maũndũ, ũrĩa mũno wakoniĩ kĩũngano kĩa Akristiano aitĩrĩrie maguta. Kĩu gĩgĩtuĩka kĩambĩrĩria kĩa mahinda merũ, marĩa maarĩ na ũũma wa maũndũ marĩa maarũgamagĩrĩrũo nĩ kĩrĩkanĩro kĩa Watho. Rĩrĩa ciandĩkĩtwo na ũingĩ, ciugo icio ciaragia ũhoro wa mĩtabarĩre ĩtiganĩte ya maũndũ, kana ũrĩa maũndũ matariĩ, marĩa manakorũo kuo o na kana marĩa marĩũka.—Mat 24:3; Mar 4:19; Ro 12:2; 1Ko 10:11.

• Mũtambũrũko wa Kĩrĩma kĩa Lebanoni.

  Nĩ ũmwe wa mĩtambũrũko ĩĩrĩ ya irĩma ĩrĩa ĩthondekete irĩma cia bũrũri wa Lebanoni. Mũtambũrũko wa Lebanoni ũrĩ mwena wa ithũĩro naguo mũtambũrũko ũrĩa ũng’etheire irĩma cia Lebanoni ũrĩ mwena wa irathĩro. Mĩtambũrũko ĩyo ĩĩrĩ ĩgayũkanĩtio nĩ mũkuru mũraihu na ũrĩ tĩri mũnoru. Mũtambũrũko wa Lebanoni wambĩrĩirie kwambata kuuma gĩcũa-inĩ kĩa Mediterenia, na tũcũmbĩrĩ twaguo tũrĩ na ũraihu wa gatagatĩ ka mita 1,800 na 2,100 (fiti 6,000 na 7,000). Mahinda-inĩ ma tene, Lebanoni kwaiyũire mĩtĩ mĩnene ya mĩtarakwa, ĩrĩa yoonagwo ĩrĩ ya goro mũno nĩ ndũrĩrĩ iria ciathiũrũrũkĩirie. (Gũc 1:7; Thb 29:6; 92:12)—Rora Ũhoro Muongerere B7.

• Mutha-labeni.

  Nĩ kiugo kĩrĩ kohoro-inĩ ga gũtaarĩria ga Thaburi 9. Kũringana na ũndũire, kiugo kĩu kĩoigĩte “ũhoro wĩgiĩ gĩkuũ kĩa mũriũ.” Andũ amwe moigaga atĩ kiugo kĩu kĩarĩ rĩĩtwa kana hihi ciugo cia kwambĩrĩria cia mũinĩre woĩkaine ũrĩa ũngĩahũthĩrirũo kũina thaburi ĩyo.

• Mũthenya wa Ciira.

  Nĩ mũthenya kana ihinda, rĩrĩa ikundi, ndũrĩrĩ, kana andũ maciirithagio nĩ Ngai. Nĩ ihinda rĩrĩa arĩa matuĩrũo gĩkuũ makaaniinwo, na ituĩro rĩu nĩ rĩkaahe andũ amwe mweke wa kũhonokio na magĩe na muoyo wa tene na tene. Jesu Kristo na atũmwo ake nĩ maagwetire ũhoro wa “Mũthenya wa Ciira” ũrĩa ũkaahutia andũ arĩa marĩ muoyo o na arĩa maakuire tene.—Mat 12:36.

• Mũthenya wa Kũhaarĩria.

  Wakoragwo ũrĩ mũthenya ũmwe mbere ya Thabatũ, hĩndĩ ĩrĩa Ayahudi meehaaragĩria nĩ ũndũ wayo. Mũthenya ũcio wathiraga riũa rĩathũa mũthenya ũrĩa rĩu wĩtagwo Njumaa, na hĩndĩ ĩyo nĩrĩo Thabatũ yaambagĩrĩria. Mũthenya wa Ayahudi waambagĩrĩria hwaĩ-inĩ ũgathira hwaĩ-inĩ mũthenya ũyũ ũngĩ.—Mar 15:42; Lu 23:54.

• Mũthenya wa Kũhumbĩra Mehia.

  Warĩ mũthenya mũtheru na ũrĩa wa bata mũno harĩ Aisiraeli, ningĩ nĩ wetagwo Yom Kippur (kuumana na kiugo gĩa Kĩhibirania yohm hak·kip·pu·rimʹ, “mũthenya wa kũhumbĩra”), na wekagwo  Ethanimu 10. Mũthenya ũcio wiki thĩinĩ wa mwaka noguo mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene aatonyaga Harĩa Hatheru Mũno ha gĩikaro kĩrĩa kĩamũre na rĩrĩa kwagĩire hekarũ, noguo aatonyaga Harĩa Hatheru Mũno ha hekarũ. Nĩho aarutagĩra thakame ya magongona nĩ ũndũ wa mehia make, ma Alawii arĩa angĩ, na ma andũ arĩa angĩ. Wakoragwo ũrĩ mũthenya wa kĩgomano gĩtheru na wa kwĩhinga, ningĩ warĩ mũthenya wa thabatũ, ihinda rĩa kwaga kũruta wĩra.​—⁠Ala 23:27, 28.

• Mũthĩgi.

  Nĩ rũthanju rwakuuagwo nĩ mũtongoria rwa kuonania ũnene.—Kĩa 49:10; Ahi 1:8.

• Mũthĩnjĩri-Ngai mũnene.

  Rungu rwa Watho wa Musa, nĩwe warũgamagĩrĩra andũ mbere ya Ngai, na athĩnjĩri-Ngai arĩa angĩ maakoragwo rungu rwake. Ningĩ nĩ eetagwo “mũnene wa athĩnjĩri-Ngai.” (2Ma 26:20; Eza 7:5) Nowe wiki wetĩkĩrĩtio gũtonya Harĩa Hatheru Mũno, rumu ya thĩinĩ biũ ya gĩikaro kĩamũre na thutha-inĩ ya hekarũ. Aatonyaga o mwaka Mũthenya wa Kũhumbĩra Mehia. Jesu o nake nĩ etagwo “mũthĩnjĩri-Ngai mũnene.”—Ala 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Ahi 4:14.

• Mũthĩnjĩri-Ngai.

  Nĩ mũndũrũme warũgamagĩrĩra Ngai harĩ andũ arĩa aatungataga, akamaruta ũhoro wĩgiĩ Ngai na mawatho make. Ningĩ athĩnjĩri-Ngai nĩ maarũgamagĩrĩra andũ mbere ya Ngai, makaruta magongona nĩ ũndũ wao o na kũmathaithanĩrĩra. Watho wa Musa ũtanoka, mũtwe wa famĩlĩ nĩwe watungataga arĩ mũthĩnjĩri-Ngai harĩ famĩlĩ yake. Rungu rwa Watho wa Musa, arũme a famĩlĩ ya Haruni a mũhĩrĩga wa Lawii nĩo maarĩ athĩnjĩri-Ngai. Arũme acio angĩ Alawii maarĩ a kũmateithĩrĩria. Hĩndĩ ĩrĩa kĩrĩkanĩro kĩrĩa kĩerũ kĩaambĩrĩirio, Aisiraeli a kĩĩroho nĩo maatuĩkire rũrĩrĩ rwa athĩnjĩri-Ngai, Jesu Kristo arĩ Mũthĩnjĩri-Ngai Ũrĩa Mũnene.—Tham 28:41; Ahi 9:24; Kũg 5:10.

• Mũthobi.

  Nĩ mũmera ũkoragwo na honge na mahuti mahoro, wahũthagĩrũo kũminjaminja thakame kana maĩ hĩndĩ ya magongona ma gũtheria. No kũhoteke nĩ mũmera ũrĩa wĩtagwo marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Kũringana na ũrĩa kiugo kĩu kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Johana 19:29, no kũhoteke warĩ mũmera wa marjoram ũnyitithanĩtio rũhonge-inĩ kana harĩ durra, mũthemba ũmwe wa mũhĩa (Sorghum vulgare), tondũ mũmera ũcio wakoragwo na mũtĩ mũraya ũngĩahotire gũkinyia thibonji ya ndibei ngagatu kanua-inĩ ka Jesu.—Tham 12:22; Thb 51:7.

• Mũthuri; Mũthuri mũkũrũ.

  Nĩ mũndũrũme mũgima kĩĩmwĩrĩ, no thĩinĩ wa Maandĩko, nĩ ũrĩa ũheetwo wathani na wĩra gatagatĩ-inĩ ka andũ o na kana rũrĩrĩ. Ibuku-inĩ rĩa Kũguũrĩrio kiugo kĩu ningĩ nĩ kĩhũthagĩrũo harĩ ciũmbe cia igũrũ. Kiugo gĩa Kĩngiriki pre·sbyʹte·ros gĩtaũrĩtwo “mũthuri” rĩrĩa gĩkwaria ũhoro wa arĩa mehokeirũo gũtongoria kĩũngano-inĩ.—Tham 4:29; Thi 31:23; 1Ti 5:17; Kũg 4:4.

• Mũtĩ.

  Nĩ gĩkĩngĩ kĩrũngarũ kĩrĩa mũndũ aahũũragĩrĩrũo igũrũ rĩakĩo. Wahũthagĩrũo nĩ ndũrĩrĩ imwe kũũraga mũndũ kana gũcuuria kĩimba kĩa mũndũ ĩrĩ njĩra ya kũhe andũ mũkaana kana kũmũconorithia. Aashuri nĩ mooĩkaine na kũhũthĩra njĩra njũru mũno mbaara-inĩ, mooragaga andũ arĩa manyita mĩgwate na njĩra ya kũmacuuria mũtĩ-inĩ ũrĩ na mũthia mũũgĩ makamatheca kuuma nda magatũrĩkania gĩthũri kĩa mũndũ ũcio maroraga. No thĩinĩ wa watho wa Ayahudi, arĩa meekaga mehia maritũ ta kũruma Ngai kana kũhoya mĩhianano maambaga makoragwo na njĩra ya kũhũũrũo na mahiga kana o ĩngĩ, thutha ũcio mĩĩrĩ yao ĩgacuurio igũrũ rĩa mĩtĩ, kũhe andũ arĩa angĩ mũkaana. (Gũc 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Rĩmwe na rĩmwe Aroma moohagĩrĩra mũndũ mũtĩ-inĩ, na hihi agaikara ho thikũ cigana ũna agacoka agakua nĩ ruo, kũnyota, kũhũta, kana kũhĩa nĩ riũa. Narĩo hĩndĩ ĩngĩ ta rĩrĩa mooragaga Jesu, maahũũragĩrĩra moko na magũrũ ma mũndũ ũcio ũthitangĩtwo igũrũ rĩa mũtĩ na mĩcumarĩ. (Lu 24:20; Joh 19:14-16; 20:25; Atũ 2:23, 36)—Rora MŨTĨ WA KŨNYARIRĨRŨO.

• Mũtĩ wa kũhoywo.

  Kiugo gĩa Kĩhibirania (ʼashe·rahʹ ) kĩaragia ũhoro wa (1) mũtĩ wa kũhoywo ũrĩa ũrũgamagĩrĩra ngai ya Kanaani ya ũciari yetagwo Ashera, kana (2) mũhianano wa ngai ĩyo ya mũtumia ĩtagwo Ashera. Mĩtĩ ĩyo no kũhoteke yakoragwo ĩĩhandĩte na igũrũ, na kũmwe yathondekagwo na mbaũ. No kũhoteke ndĩaicũhagio, kana yarĩ o mĩtĩ.—Gũc 16:21; Ati 6:26; 1Ath 15:13.

• Mũtĩ wa kũmenyithania wega na ũũru.

  Nĩ mũtĩ warĩ mũgũnda-inĩ wa Edeni ũrĩa Ngai aahũthĩrire ũrĩ rũũri rwa kĩhooto gĩake gĩa kũigĩra andũ ithimi cia “wega” na “ũũru.”—Kĩa 2:9, 17.

• Mũtĩ wa kũnyarirĩrũo.

  Ciugo icio itaũrĩtwo kuuma harĩ kiugo gĩa Kĩngiriki stau·rosʹ, kĩrĩa kiugĩte mũtĩ kana gĩkĩngĩ kĩrũngarũ, ta kĩrĩa Jesu ooragĩirũo. Gũtirĩ ũndũ wonanagia atĩ kiugo kĩu gĩa Kĩngiriki kĩaaragia ũhoro wa mũtharaba, ta ũrĩa athathaiya a ndini cia maheeni maahũthagĩra ũrĩ rũũri rwa kĩĩndini mĩaka magana maingĩ mbere ya Kristo. Ciugo “mũtĩ wa kũnyarirĩrũo” itaaragĩria biũ ũrĩa kiugo kĩrĩa gĩtaũrĩtwo gĩa Kĩngiriki kiugĩte, tondũ kiugo stau·rosʹ ningĩ nĩ kĩhũthĩrĩtwo kuonania mĩnyamaro, moritũ, na maũndũ ma gũconorithio marĩa arũmĩrĩri a Jesu mangĩacemanirie namo. (Mat 16:24; Ahi 12:2)—Rora MŨTĨ.

•  Mũtĩ wa muoyo.

  Nĩ mũtĩ warĩ mũgũnda-inĩ wa Edeni. Bibilia ndĩonanagia atĩ maciaro maguo maarĩ na indo ingĩatũmire mũndũ agĩe na muoyo; ithenya rĩa ũguo, warũgamagĩrĩra ũũma wa atĩ Ngai nĩ angĩaheanire muoyo wa tene na tene harĩ arĩa angĩetĩkĩririe marĩe maciaro maguo.—Kĩa 2:9; 3:22.

• Mũtongoria Ũrĩa Mũnene.

  Ciugo icio cionanagia itemi rĩa bata rĩrĩa Jesu Kristo akoragwo narĩo harĩ gũkũũra andũ ehokeku kuumana na moimĩrĩro moru ma mehia na kũmatongoria harĩ muoyo wa tene na tene.—Atũ 3:15; 5:31; Ahi 2:10; 12:2.

• Mũtuĩria wa njata.

  Nĩ mũndũ ũrĩa ũthuthuragia mĩthiĩre ya riũa, mweri, na njata nĩgetha arathe maũndũ marĩa magooka.—Da 2:27; Mat 2:1.

• Mũtumia Mũthamaki wa Igũrũ.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa ngai ya mũtumia ĩrĩa yathathayagio nĩ Aisiraeli aregenyũki matukũ-inĩ ma Jeremia. Andũ amwe moigaga atĩ nĩ ngai ya mũtumia ya Babuloni yetagwo Ishtar (Astarte). Rĩĩtwa Inanna rĩa ngai ya Sumeri ĩrĩa yarĩ kuo mbere ĩyo riugĩte “Mũtumia Mũthamaki wa Igũrũ.” Makĩria ma gũkuruhithanio na igũrũ, yarĩ ngai ya ũciari.—Je 44:19.

• Mũtũmwo.

  Kiugo kĩu kiugĩte “ũrĩa ũtũmĩtwo,” na kĩhũthĩrĩtwo harĩ Jesu na andũ amwe arĩa maatũmĩtwo gũtungatĩra andũ angĩ. Kaingĩ kĩhũthagĩrũo harĩ arutwo arĩa Jesu we mwene aathuurire marĩ gĩkundi kĩa andũ 12 mamũrĩtwo marĩ a kũmũrũgamĩrĩra.—Mar 3:14; Atũ 14:14.

• Mũũmbi.

  Nĩ mũndũ ũrĩa ũthondekaga nyũngũ cia rĩũmba, mbakũri, na indo ingĩ. Kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa gĩtaũrĩtwo mũũmbi kiugĩte “mũthondeki.” Wathani ũrĩa mũũmbi akoragwo naguo harĩ rĩũmba kaingĩ nĩ ũhũthagĩrũo kuonania ũnene wa Jehova harĩ mũndũ ũmwe ũmwe na harĩ ndũrĩrĩ.—Isa 64:8; Ro 9:21.

• Mũyahudi.

  Nĩ rĩĩtwa rĩahũthagĩrũo harĩ mũndũ wa mũhĩrĩga wa Juda thutha wa ũthamaki ũrĩa wa mĩhĩrĩga ikũmi ya Isiraeli kũgwa. (2Ath 16:6) Thutha wa ithamĩrio rĩa Babuloni, rĩahũthagĩrũo harĩ Aisiraeli a mĩhĩrĩga ĩtiganĩte arĩa maacokire Isiraeli. (Eza 4:12) Thutha ũcio rĩkĩambĩrĩria kũhũthĩrũo thĩ yothe gũtigithũkania Aisiraeli na andũ a Ndũrĩrĩ. (Es 3:6) Rĩĩtwa rĩu ningĩ nĩ rĩhũthĩrĩtwo na njĩra ya ngerekano nĩ mũtũmwo Paulo akĩenda kuonania atĩ rũrĩrĩ rũrĩa mũndũ oimĩte ti rwa bata thĩinĩ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano.—Ro 2:28, 29; Ga 3:28.

• Mwandĩki-watho.

  Aarĩ mwandĩki wa Maandĩko ma Kĩhibirania. Gũkinyĩria hĩndĩ ĩrĩa Jesu ookire gũkũ thĩ, andĩki-watho maarĩ gĩkundi kĩa andũ maathomeire ũhoro wa Watho. Nĩ maareganaga na Jesu.—Eza 7:6, kohoro ka magũrũ-inĩ; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Mwĩhĩtwa.

  Nĩ ciugo ciarĩtio cia kuonania atĩ ũndũ mũna nĩ wa ma, kana mũndũ kwĩranĩra atĩ nĩ egwĩka kana ndegwĩka ũndũ mũna. Kaingĩ mũndũ ehĩtaga harĩ mũndũ mũnene kũmũkĩra, na makĩria harĩ Ngai. Jehova eekĩrire hinya kĩrĩkanĩro gĩake na Iburahimu kũgerera mwĩhĩtwa.—Kĩa 14:22; Ahi 6:16, 17.

• Mwĩnũ.

  Nĩ kĩndũ kĩarutagwo kuuma gĩkoni-inĩ kĩa mũtĩ wa mwĩnũ (Cinnamomum cassia), mũtĩ wa famĩlĩ ĩmwe na mũndarathini. Mwĩnũ nĩ wahũthagĩrũo ũrĩ maguta manungi wega na gũthondeka maguta mamũre ma gũitanĩrĩrio.—Tham 30:24; Thb 45:8; Ezk 27:19.

N

• Nado.

  Nĩ maguta ma goro manungaga wega ma rangi mũtune, marutagwo harĩ mũmera wĩtagwo spikenard (Nardostachys jatamansi ). Tondũ meendagio goro, maguta ma nado kaingĩ maatukanagio na maguta mangĩ matarĩ mega tamo, na rĩmwe na rĩmwe magakorũo matarĩ mo biũ. Nĩkĩo Mariko na Johana magwetete atĩ maguta ma “nado matatukanĩtio na kĩndũ” nĩmo Jesu aahakirũo.—Mar 14:3; Joh 12:3.

• Ndaimono.

  Nĩ ciũmbe njũru itonekaga cia kĩĩroho, ikoragwo na hinya ũkĩrĩte wa andũ. Thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria 6:2 ciĩtĩtwo “ariũ a Ngai ũrĩa wa ma” na thĩinĩ wa Judasi 6 cigetwo “araika,” itiombĩtwo irĩ njũru; ĩndĩ, ciarĩ araika arĩa meetuire thũ cia Ngai rĩrĩa maamũremeire matukũ-inĩ ma Nuhu na makĩnyitanĩra na Shaitani harĩ kũremera Jehova.—Jud 6; Gũc 32:17; Lu 8:30; Atũ 16:16; Jak 2:19.

• Ndawa ya kũimbia.

  Nĩ kĩndũ kĩoongagĩrĩrũo harĩ mũtu wakandwo kana harĩ indo cia kũnyuo nĩguo igagate; kaingĩ gĩakoragwo kĩrĩ gĩcunjĩ kĩa mũtu mũgagatu ũrĩa ũrakandĩtwo hau mbere. Kaingĩ ĩhũthagĩrũo thĩinĩ wa Bibilia kũrũgamĩrĩra mehia na gũthũka, ningĩ nĩ ĩhũthĩragwo kuonania gũtherema na gũkũra na njĩra ĩtaroneka.—Tham 12:20; Mat 13:33; Ga 5:9.

• Ndungata ya kĩũngano.

  Ciugo icio ciumanĩte na kiugo gĩa Kĩngiriki di·aʹko·nos, kĩrĩa maita maingĩ gĩtaũragwo “ndungata.” “Ndungata ya kĩũngano” nĩ mũndũ ũtungataga arĩ mũteithĩrĩria wa kĩama gĩa athuri thĩinĩ wa kĩũngano. No mũhaka ahingie ithimi cia Bibilia nĩguo agĩrĩre kũheo mweke ũcio wa ũtungata.—1Ti 3:8-10, 12.

• Ndungu.

  Nĩ kĩndũ mũndũ aaharũkagio akĩherithio. Ndungu imwe ciaharũkagio o magũrũ moiki, no ingĩ no kũhoteke ciaharũkagio magũrũ, moko, na ngingo igatũma mwĩrĩ ũikare wĩkũnjĩte.—Je 20:2; Atũ 16:24.

•  Nehilothu.

  Nĩ kiugo gĩtoĩkaine wega ũrĩa kiugĩte, gĩkoragwo thĩinĩ wa kohoro ga gũtaarĩria ga Thaburi mũrango wa 5. Andũ amwe metĩkĩtie atĩ kĩaragia ũhoro wa kĩndũ kĩa ũini gĩa kũhuuhwo, magagĩkuruhithania na kiugo gĩa Kĩhibirania gĩkonainie na cha·lilʹ (mũtũrirũ). O na kũrĩ ũguo, no gĩkorũo gĩkĩaria ũhoro wa mũinĩre wa rwĩmbo.

• Nephesh.—

  Rora MUOYO.

• Ngaari ya mbarathi.

  Nĩ ngaari ya magũrũ merĩ yakururagio nĩ mbarathi na yahũthagĩrũo mũno mbaara-inĩ.—Tham 14:23; Ati 4:13; Atũ 8:28.

• Ngai ũrĩa wa ma.

  Nĩ ciugo itaũrĩtwo kuumana na kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa kiugĩte “Ngai.” Thĩinĩ wa maandĩko maingĩ, kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “ũrĩa” ciugo-inĩ icio kĩhũthagĩrũo gũkũũrana Jehova arĩ we Ngai ũrĩa ũmwe wa ma ngũrani na ngai cia maheeni. Ciugo “Ngai ũrĩa wa ma” nĩ cionanagia wega ũrĩa kiugo gĩa Kĩhibirania kiugĩte thĩinĩ wa maandĩko ta macio.—Kĩa 5:22, 24; 46:3; Gũc 4:39.

• Ngigĩ.

  Nĩ mĩthemba ya ndaahi ithiaga irĩ ikundi nene. Thĩinĩ wa Watho wa Musa cioonagwo irĩ theru cia kũrĩo. Ikundi nene iria irĩaga kĩndũ gĩothe harĩa irahĩtũkĩra, ikarehe mwanangĩko mũnene, cioonagwo irĩ ihũũra.—Tham 10:14; Mat 3:4.

• Ngĩo.

  Nĩ indo ciathondekagwo na thahabu, betha, kana gĩcango, na ciahũthagĩrũo thĩinĩ wa gĩikaro kĩrĩa kĩamũre na hekarũ-inĩ gũcinĩra ũbumba na kũruta makara kĩgongona-inĩ na ndambĩ iria hĩu mũtĩ-inĩ wa kũigĩrĩrũo matawa wa thahabu.—Tham 37:23; 2Ma 26:19; Ahi 9:4.

• Ngocorai (Lead).

  Nĩ cuma nditũ ya rangi mũirĩrĩru wa kĩbuu ĩringũkaga na ihenya na kaingĩ ĩhũthagĩrũo gwĩkĩra ũritũ rũrigi-inĩ rwa ndwano na neti-inĩ cia gũtega thamaki na gũthondeka ngunĩko nditũ.

• Ngomanio itagĩrĩire.

  Kuumana na kiugo gĩa Kĩngiriki por·neiʹa, kĩrĩa kĩrũgamagĩrĩra mĩthemba yothe ya ngomanio itetĩkĩrĩtio. Kĩhutĩtie ũtharia, ũmaraya, ngomanio gatagatĩ ka andũ matahikanĩtie, ngomanio cia arũme kwa arũme na atumia gwa atumia, na ngomanio na nyamũ. Ciugo icio nĩ ihũthĩrĩtwo na njĩra ya mũhaano thĩinĩ wa Kũguũrĩrio ũhoro-inĩ wĩgiĩ mũmaraya wa ndini ũrĩa wĩtagwo “Babuloni Ũrĩa Mũnene” kuonania ũrĩa anyitanagĩra na atongoria a gũkũ thĩ nĩguo agĩe ũnene na indo cia kĩĩmwĩrĩ. (Kũg 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Atũ 15:29; Ga 5:19)—Rora MŨMARAYA.

• Nguo ya ikũnia.

  Nĩ ngora nyũmũ yahũthagĩrũo gũthondeka makũnia, kana mĩhuko, ta ĩrĩa ĩĩkĩragwo indo ta ngano. Kaingĩ yatumagwo na guoya mũirũ wa mbũri na nĩyo nguo ĩrĩa yehumbagwo hĩndĩ ya macakaya kũringana na mũtugo.—Kĩa 37:34; Lu 10:13.

• Nisani.

  Thutha wa ithamĩrio rĩa Babuloni, nĩrĩo rĩatuĩkire rĩĩtwa rĩerũ rĩa mweri wa Abibu, mweri wa mbere wa karenda nyamũre ya Kĩyahudi na mweri wa mũgwanja wa karenda ĩrĩa yahũthagĩrũo maũndũ-inĩ mangĩ. Waambagĩrĩria Machi gatagatĩ ũgakinya Ĩpuro gatagatĩ. (Ne 2:1)—Rora Ũhoro Muongerere B15.

• Nja.

  Nĩ handũ harĩa haarĩ hairigĩre gũthiũrũrũka gĩikaro kĩrĩa kĩamũre, na thutha ũcio harĩa haairigĩirũo na thingo gũthiũrũrũka hekarũ. Kĩgongona gĩa kũrutĩra igongona rĩa njino gĩakoragwo nja ya gĩikaro kĩrĩa kĩamũre, na nja ĩrĩa nini ya hekarũ. (Rora Ũhoro Muongerere B5, B8, B11.) Ningĩ Bibilia nĩ ĩgwetaga nja ĩkĩaria ũhoro wa nyũmba cia athamaki na nyũmba ingĩ.—Tham 8:13; 27:9; 1Ath 7:12; Es 4:11; Mat 26:3.

• Njata ya mũthenya.

  Yugĩte o ũndũ ũmwe na ‘njata ya rũcinĩ.’ Nĩyo njata ya mũthia kũratha mwena wa irathĩro riũa rĩtanoimĩra, ĩkĩonania rũcinĩ rwa mũthenya ũngĩ.—Kũg 22:16; 2Pe 1:19.

• Njata ya rũcinĩ.—

  Rora NJATA YA MŨTHENYA.

• Njĩra; Njĩra Ĩrĩa.

  Kiugo njĩra kĩhũthĩrĩtwo na njĩra ya mũhaano thĩinĩ wa Maandĩko kuonania ciĩko kana mĩthiĩre ĩtĩkĩrĩkĩte kana ĩtetĩkĩrĩkĩte nĩ Jehova. Arĩa maatuĩkaga arũmĩrĩri a Jesu Kristo meeragwo atĩ nĩ a “Njĩra Ĩrĩa,” kuuga atĩ maatũũraga ũtũũro ũronania wĩtĩkio harĩ Jesu Kristo, makarũmagĩrĩra kĩonereria gĩake.—Atũ 19:9.

O

• Omeri.

  Nĩ gĩthimi kĩa indo nyũmũ kĩiganaine na lita 2.2, kana gĩcunjĩ kĩmwe harĩ ikũmi kĩa eba. (Tham 16:16, 18)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Onigithi.

  Nĩ ihiga rĩa goro rĩkoragwo rĩrĩ rĩa marangi matiganĩte (rangi mũirũ, wa gĩĩtĩri, mũtune, kĩbuu, kana wa ngirini) na mĩcoora ya rangi mwerũ. Rĩekĩragwo nguo-inĩ cia mwanya cia mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene.—Tham 28:9, 12; 1Ma 29:2; Ayu 28:16.

P

• Paradiso.

  Nĩ handũ kana mũgũnda mũthaka. Paradiso ya mbere yarĩ Edeni, ĩrĩa yathondekeirũo andũ a mbere nĩ Jehova. Hĩndĩ ĩrĩa Jesu aaragia na mwĩki-naĩ ũmwe wa arĩa maariganĩtie nake acuurĩtio mũtĩ-inĩ wa kũnyarirĩrũo, nĩ oonanirie atĩ thĩ nĩ ĩgaatuĩka paradiso. Thĩinĩ wa 2 Akorintho 12:4, no kũhoteke kiugo kĩu  kĩonanagia paradiso ya ihinda rĩũkĩte, na thĩinĩ wa Kũguũrĩrio 2:7, gĩkonania paradiso ya igũrũ.—Rwĩ 4:13; Lu 23:43.

• Pasaka.

  Nĩ gĩathĩ gĩekagwo o mwaka mũthenya wa 14 wa Abibu (mweri ũrĩa wacokire gwĩtwo Nisani) kũririkana gũkũũrũo kwa Aisiraeli kuuma Misiri. Wakũngũyagĩrũo na njĩra ya gũthĩnja na kũhĩhia kagondu (kana mbũri), karĩa gaacokaga gakarĩanĩrio na nyeni ndũrũ na mũgate ũtarĩ mwĩkĩre ndawa ya kũimbia.—Tham 12:27; Joh 6:4; 1Ko 5:7.

• Pentekoste.

  Nĩ gĩathĩ gĩa kerĩ harĩ iria ithatũ nene arũme othe Ayahudi maagĩrĩirũo gũkũngũĩra thĩinĩ wa Jerusalemu. Kiugo Pentekoste, kiugĩte “(Mũthenya) wa Mĩrongo Ĩtano,” na nĩ kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki harĩ Gĩathĩ kĩa Magetha kana Gĩathĩ gĩa Ciumia thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania. Yakũngũyagĩrũo mũthenya wa 50 kuuma Nisani 16.—Tham 23:16; 34:22; Atũ 2:1.

• Perisia; Aperisia.

  Nĩ bũrũri na andũ magwetagwo kaingĩ hamwe na Amedi, na no kũhoteke nĩ metainwo nao. Tene Aperisia maaikaraga mwena wa mũhuro werekeire ithũĩro wa gĩcigo kĩa Irani. Rungu rwa Kurusu Ũrĩa Mũnene (ũrĩa athomi amwe a historĩ a tene moigaga atĩ ithe aarĩ Mũperisia nake nyina aarĩ Mũmedia), Perisia nĩ yagĩire na hinya gũkĩra Media, o na gũtuĩka ũthamaki wao waikarire o ũnyitanĩte. Kurusu nĩ aatooririe Ũthamaki wa Babuloni mwaka wa 539 M.M.M. na agĩtĩkĩria Ayahudi arĩa maarĩ ithamĩrio macoke bũrũri-inĩ wao. Ũthamaki wa Perisia watambũrũkĩte kuuma Rũũĩ-inĩ rwa Indus mwena wa irathĩro ũgakinya Iria-inĩ rĩa Aegea mwena wa ithũĩro. Ayahudi maaikarire rungu rwa wathani wa Perisia nginya rĩrĩa Aleksanda ũrĩa Mũnene aahootire Aperisia mwaka wa 331 M.M.M. Ũthamaki wa Perisia nĩ woonetwo kabere kĩoneki-inĩ nĩ Danieli, na nĩ ũgwetagwo thĩinĩ wa mabuku ma Bibilia ma Ezara, Nehemia, na Esiteri. (Eza 1:1; Da 5:28)—Rora Ũhoro Muongerere B9.

• Pimu.

  Nĩ gĩthimi kĩa ũritũ o hamwe na thogora ũrĩa Afilisti maarĩhagia nĩ ũndũ wa kũnoora indo itiganĩte cia cuma. Ithimi itiganĩte cia mahiga iria ithikũrĩtio thĩinĩ wa Isiraeli ikoragwo na ndemwa cia Kĩhibirania gĩa tene cia “pimu”; ũritũ wacio warĩ ta ngiramu 7.8, ũrĩa hihi waiganaine na icunjĩ igĩrĩ harĩ ithatũ cia cekeri.—1Sa 13:20, 21.

• Porneia.—

  Rora NGOMANIO ITAGĨRĨIRE.

• Psykhe.—

  Rora MUOYO.

• Purimu.

  Nĩ gĩathĩ kĩa o mwaka kĩrĩa gĩkũngũyagĩrũo mũthenya wa 14 na wa 15 wa mweri wa Adari. Nĩ gĩa kũririkana rĩrĩa Ayahudi maahonokire makĩaga kũniinwo hĩndĩ ya Esiteri ũrĩa warĩ mũtumia wa mũthamaki. Kiugo pu·rimʹ kĩrĩa gĩtarĩ gĩa Kĩhibirania kiugĩte “mĩtĩ.” Gĩathĩ gĩa Purimu, kana Gĩathĩ kĩa Mĩtĩ, gĩetirũo ũguo kuumana na gĩĩko kĩa Hamani gĩa gũcuka Puri (mĩtĩ) nĩguo amenye mũthenya wa kũhingia njama yake ya kũniina Ayahudi.—Es 3:7; 9:26.

R

• Rahabu.

  Nĩ kiugo kĩhũthĩrĩtwo na njĩra ya ngerekano thĩinĩ wa ibuku rĩa Ayubu, Thaburi, na Isaia (ti ũndũ ũmwe na mũtumia ũrĩa wĩtagwo Rahabu thĩinĩ wa ibuku rĩa Joshua). Thĩinĩ wa ibuku rĩa Ayubu, ũhoro ũrĩa ũthiũrũrũkĩirie nĩ ũteithagia kuonania atĩ Rahabu yarĩ nyamũ nene ya iria-inĩ; thĩinĩ wa maandĩko mangĩ nyamũ ĩyo nene ya iria-inĩ ĩhũthĩrĩtwo kũrũgamĩrĩra Misiri.—Ayu 9:13; Thb 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

• Riiko.

  Nĩ handũ ha gũcina mahiga makĩrutwo cuma kana ha gũtwekeria cuma; ningĩ nĩ haahũthagĩrũo gũcina nyũngũ na indo ingĩ cia rĩũmba. Mahinda-inĩ ma Bibilia, mariiko maathondekagwo na maturubarĩ kana mahiga.—Kĩa 15:17; Da 3:17; Kũg 9:2.

• Roho.

  Kiugo gĩa Kĩhibirania ruʹach na gĩa Kĩngiriki pneuʹma, iria kaingĩ itaũragwo “roho,” ikoragwo ikĩaria ũhoro wa maũndũ matiganĩte. Ciothe ciaragia ũhoro wa kĩndũ gĩtangĩoneka nĩ andũ na cionanagia hinya ũraruta wĩra. Ciugo icio cia Kĩhibirania na Kĩngiriki ihũthagĩrũo kwaria ũhoro wa (1) rũhuho, (2) hinya wa muoyo ũrĩa ũkoragwo thĩinĩ wa ciũmbe iria irĩ gũkũ thĩ, (3) hinya ũrĩa ũtindĩkaga mũndũ kuuma ngoro-inĩ yake ya mũhaano eke na oige maũndũ na njĩra na, (4) ciugo itongoretio nĩ roho ciumanĩte na kĩhumo gĩtangĩoneka, (5) ciũmbe cia kĩĩroho, na (6) hinya wa Ngai wa gwĩka maũndũ, kana roho mũtheru.—Tham 35:21; Thb 104:29; Mat 12:43; Lu 11:13.

• Roho mũtheru.

  Nĩ hinya ũtonekaga ũrĩa Ngai ahũthagĩra nĩguo ahingie wendi wake. Nĩ mũtheru tondũ uumaga kũrĩ Jehova, o we mũtheru na mũthingu biũ, na ningĩ tondũ nĩ hinya wa Ngai wa kũhingia maũndũ matheru.—Lu 1:35; Atũ 1:8.

• Rũhĩa.

  Nĩ hĩa cia nyamũ, iria ciahũthagĩrũo ta indo cia kũnyuĩra, indo cia gwĩkĩra maguta, indo cia gwĩkĩra rangi na indo cia kwĩgemia, na nĩ ciahũthagĩrũo irĩ coro na irĩ cia kũmenyithania maũndũ. (1Sa 16:1, 13; 1Ath 1:39; Ezk 9:2) Kaingĩ “rũhĩa” nĩ rũhũthagĩrũo na njĩra ya ngerekano kuonania hinya, gũtoorania, na ũhootani.—Gũc 33:17; Mik 4:13; Zek 1:19.

• Rũũri rũrĩa rũtheru rwa kwamũrũo.

  Nĩ kabaati karahenia ga thahabu therie gaacongetwo  ciugo cia Kĩhibirania cioigĩte “Ũtheru nĩ wa Jehova.” Geekĩragwo mwena wa mbere wa kĩremba kĩa mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene. (Tham 39:30)—Rora Ũhoro Muongerere B5.

• Rwĩmbo rwa Arĩa Marambata.

  Nĩ kohoro ga gũtaarĩria ga Thaburi 120-134. O na gũtuĩka gũkoragwo na mawoni matiganĩte megiĩ ũrĩa ciugo icio ciugĩte, andũ aingĩ metĩkĩtie atĩ mĩrango ĩyo 15 ya thaburi yainagwo nĩ athathaiya Aisiraeli makenete ‘makĩambata’ Jerusalemu, ĩrĩa yakoragwo kũndũ igũrũ irĩma-inĩ cia Juda, magĩthiĩ ciathĩ-inĩ iria ithatũ nene cia o mwaka kuo.

• Rwĩmbo rwa macakaya.

  Nĩ ciugo kana rwĩmbo rwa gũtungwo rũronania ruo rũnene, ta kĩeha kĩrĩa mũndũ aiguaga nĩ ũndũ wa gĩkuũ kĩa mũrata kana mũndũ endete.—2Sa 1:17; Thb 7:Kgg.

S

• Samaria.

  Nĩrĩo rĩarĩ itũũra rĩrĩa inene rĩa ũthamaki wa rũgongo wa mĩhĩrĩga ĩrĩa ikũmi ya Isiraeli kwa ihinda rĩa mĩaka ta 200, na norĩo rĩarĩ rĩĩtwa rĩa gĩcigo kĩu gĩothe. Itũũra rĩu rĩakĩtwo kĩrĩma-inĩ gĩetagwo Samaria. Mahinda-inĩ ma Jesu, Samaria rĩarĩ rĩĩtwa rĩa gĩcigo kĩrĩa kĩarĩ gatagatĩ ka Galili mwena wa rũgongo na Judea mwena wa mũhuro. Kaingĩ Jesu eethemaga kũhunjia gĩcigo-inĩ kĩu arĩ ng’endo-inĩ ciake, no rĩmwe na rĩmwe nĩ aahĩtũkagĩra kuo na akaria na aikari a kuo. Petero aahũthĩrire cabi ya kerĩ ya Ũthamaki ya mũhaano hĩndĩ ĩrĩa Asamaria maaheirũo roho mũtheru. (1Ath 16:24; Joh 4:7; Atũ 8:14)—Rora Ũhoro Muongerere B10.

• Sanhedrini.

  Rĩarĩ igooti rĩrĩa inene rĩa Ayahudi thĩinĩ wa Jerusalemu. Mahinda-inĩ ma Jesu, rĩarĩ na andũ 71, na nĩ hamwe na mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene na arĩa maatuĩkĩte athĩnjĩri-Ngai anene mbere ĩyo, andũ a famĩlĩ cia athĩnjĩri-Ngai anene, athuri, atongoria a mĩhĩrĩga na a famĩlĩ, na andĩki-watho.—Mar 15:1; Atũ 5:34; 23:1, 6.

• Sea.

  Nĩ gĩthimi kĩa indo nyũmũ. Kũringana na mũigana wa gĩthimi kĩa indo ta maĩ kĩa mbathi kĩrĩa kĩringaine nakĩo, yaiganaine na lita 7.33. (2Ath 7:1)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Sela.

  Nĩ kiugo kĩhũthagĩrũo harĩ nyĩmbo kana marebeta thĩinĩ wa Thaburi na ibuku rĩa Habakuku. Kiugo kĩu no gĩkorũo gĩkĩaria ũhoro wa ihinda rĩa kũhurũka harĩ rwĩmbo kana mũndũ akĩina, kana maũndũ-inĩ macio merĩ, nĩgetha mũndũ ecũranie ahooreire kana nĩgetha ũndũ ũrĩa wagwetwo wonekane wega. Kiugo kĩrĩa kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Septuagint ya Kĩngiriki nĩ di·aʹpsal·ma, kĩrĩa kiugĩte “kahinda ka rwĩmbo gũtithia.”—Thb 3:4; Hab 3:3.

• Shaitani.

  Nĩ kiugo gĩa Kĩhibirania kiugĩte “Mũregani.” Ta ũrĩa kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Bibilia, kĩaragia ũhoro wa Shaitani ũrĩa Mũcukani, thũ ĩrĩa nene ya Ngai.—Ayu 1:6; Mat 4:10; Kũg 12:9.

• Shebati.

  Thutha wa ithamĩrio rĩa Babuloni, nĩguo warĩ mweri wa 11 wa karenda nyamũre ya Kĩyahudi na mweri wa 5 wa karenda ĩrĩa yahũthagĩrũo maũndũ-inĩ mangĩ. Waambagĩrĩria Janũarĩ gatagatĩ ũgakinya Februarĩ gatagatĩ. (Zek 1:7)—Rora Ũhoro Muongerere B15.

• Sheminithu.

  Nĩ kiugo kĩhũthagĩrũo ũini-inĩ kiugĩte “wa kanana” hihi gĩkĩaria ũhoro wa mũgambo kana mũinĩre wa thĩ. Ũhoro-inĩ wĩgiĩ indo cia ũini, kiugo kĩu no kũhoteke kĩaragia ũhoro wĩgiĩ indo iria ciarutaga mĩgambo ĩraruruma ya ũini. Ha ũhoro wĩgiĩ nyĩmbo, no kũhoteke kĩaragia ũhoro wĩgiĩ nyĩmbo iria ciahũũragwo na mũgambo wa thĩ na ikainwo na mũgambo ũcio.—1Ma 15:21; Thb 6:Kgg; 12:Kgg.

• Sheoli.

  Nĩ kiugo gĩa Kĩhibirania kiugĩte ũndũ ũmwe na kiugo gĩa Kĩngiriki “Hadesi.” Gĩtaũrĩtwo “Mbĩrĩra” (ndemwa nene), kuonania mbĩrĩra ya mũhaano kũrĩa akuũ makomete no ti mbĩrĩra ĩmwe ĩmwe kũrĩa andũ mathikagwo.—Kĩa 37:35; Thb 16:10; Atũ 2:31 (tũũhoro twa magũrũ-inĩ).

• Siria; Asiria.—Rora ARAMU; AARAMU.

• Sivani.

  Thutha wa ithamĩrio rĩa Babuloni, nĩguo warĩ mweri wa gatatũ wa karenda nyamũre ya Kĩyahudi na mweri wa kenda wa karenda ĩrĩa yahũthagĩrũo maũndũ-inĩ mangĩ. Waambagĩrĩria Mĩĩ gatagatĩ ũgakinya Juni gatagatĩ. (Es 8:9)—Rora Ũhoro Muongerere B15.

• Siritisi.

  Ciarĩ icigo igĩrĩ nene itarĩ ndiku cia iria gĩcũa-inĩ kĩa Libia Afrika ya Rũgongo, na nĩ cietigĩrĩtwo nĩ atwarithia a meri a tene nĩ ũndũ wa mũthanga wa hũgũrũrũ-inĩ ũrĩa waikaraga ũgĩthamaga nĩ ũndũ wa makũmbĩ ma iria. (Atũ 27:17)—Rora Ũhoro Muongerere B13.

T

• Tamuzu.

  (1) Nĩ rĩĩtwa rĩa ngai ya maheeni ĩrĩa yarĩragĩrũo nĩ atumia aregenyũki a Kĩhibirania thĩinĩ wa Jerusalemu. Kwĩrĩkanaga atĩ mbere-inĩ Tamuzu aarĩ mũthamaki agĩcoka agĩtuwo ngai thutha wa gĩkuũ gĩake. Thĩinĩ wa maandĩko ma Sumeri, Tamuzu ĩtĩtwo Dumuzi na gũtuĩkaga nĩyo yarĩ mũthuri kana mwendwa wa ngai ya mũtumia ya ũciari yetagwo Inanna (Ishtar ya Babuloni). (Ezk 8:14) (2) Thutha wa ithamĩrio rĩa Babuloni, nĩrĩo rĩarĩ rĩĩtwa rĩa mweri wa kana wa Ayahudi wa karenda nyamũre na mweri wa ikũmi wa karenda ĩrĩa yahũthagĩrũo maũndũ-inĩ mangĩ. Waambagĩrĩria Juni gatagatĩ ũgakinya Julaĩ gatagatĩ.—Rora Ũhoro Muongerere B15.

•  Taranda.

  Nĩyo yarĩ gĩthimi kĩrĩa kĩnene mũno gĩa Kĩhibirania kĩa ũritũ na kĩa mbeca. Yakoragwo na ũritũ wa kilo 34.2. Taranda ya Kĩngiriki yarĩ ninanini, yakoragwo na ũritũ wa kilo ta 20.4. (1Ma 22:14; Mat 18:24)—Rora Ũhoro Muongerere B14.

• Tarataro.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki nĩ kũndũ kwa mũhaano gũtariĩ ta njera kũrĩa araika arĩa maaremire matukũ-inĩ ma Nuhu maaikirio. Thĩinĩ wa 2 Petero 2:4 kiugo tar·ta·roʹo (“gũikia Tarataro”) gĩtionanagia atĩ “araika arĩa meehirie” maikirio thĩinĩ wa Tarataro ĩrĩa ĩrutanagwo nĩ ndini cia maheeni (njera ĩrĩ na gũkũ rungu kũndũ kwa nduma kũrĩa gũtũũragwo nĩ ngai cia gĩkĩro gĩa thĩ). Handũ ha ũguo, kĩonanagia atĩ nĩ meeheririo nĩ Ngai kuuma ciikaro ciao kũrĩa igũrũ na magĩtunywo mĩeke ĩrĩa maarĩ nayo magĩikio nduma-inĩ ndumanu ya kĩĩmeciria ũhoro-inĩ ũkoniĩ ũtheri wa mĩoroto ya Ngai. Ningĩ nduma nĩ yonanagia ũrĩa mũthia wao ũgaakorũo ũtariĩ, tondũ Maandĩko monanagia atĩ makaaniinwo tene na tene marĩ hamwe na mũnene wao, Shaitani ũrĩa Mũcukani. Kwoguo-rĩ, Tarataro yonanagia kũndũ kũriku biũ kwa mũhaano kũrĩa araika acio aremi maaikirio. Gĩtiugĩte ũndũ ũmwe na “irima rĩrĩa rĩtarĩ gĩturi” rĩgwetetwo thĩinĩ wa Kũguũrĩrio 20:1-3.

• Tebethu.

  Thutha wa ithamĩrio rĩa Babuloni, nĩrĩo rĩarĩ rĩĩtwa rĩa mweri wa ikũmi wa karenda nyamũre ya Kĩyahudi na mweri wa kana wa karenda ĩrĩa yahũthagĩrũo maũndũ-inĩ mangĩ. Waambagĩrĩria Dicemba gatagatĩ ũgakinya Janũarĩ gatagatĩ. Kaingĩ wĩtagwo o “mweri wa ikũmi.” (Es 2:16)—Rora Ũhoro Muongerere B15.

• Terafimu.

  Ciarĩ ngai kana mĩhianano ya famĩlĩ, ĩrĩa yahũthagĩrũo rĩmwe na rĩmwe gũtuĩria imenyithia cia ũragũri. (Eze 21:21) Ĩmwe yakoragwo ĩiganaine na ĩkahaanana na mũndũ, no ĩmwe yarĩ mĩninanini. (Kĩa 31:34; 1Sa 19:13, 16) Indo iria ithikũrĩtio thĩinĩ wa Mesopotamia cionanagia atĩ gũkorũo na mĩhianano ĩyo ya terafimu nĩ kwahutanĩtie na nũũ ũngĩamũkĩrire igai rĩa famĩlĩ. (Ũndũ ũcio no ũtaarĩrie kĩrĩa gĩatũmĩte Rakeli oe terafimu cia ithe.) Kuonekaga ta gũtaathiaga ũguo thĩinĩ wa Isiraeli, o na gũtuĩka ũhũthĩri wa terafimu harĩ ũhoi mĩhianano warĩ kuo matukũ-inĩ ma atiirĩrĩri bũrũri na ma athamaki, na yarĩ imwe cia indo iria ciaanangirũo nĩ Mũthamaki Josia ũrĩa warĩ mwĩhokeku.—Ati 17:5; 2Ath 23:24; Ho 3:4.

• Thabatũ.

  Kiumanĩte na kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa kiugĩte “kũhurũka; gũtiga.” Nĩ mũthenya wa mũgwanja wa kiumia kĩa Ayahudi (kuuma Njumaa riũa rĩathũa nginya Njuuma riũa rĩathũa). Ningĩ mĩthenya ĩmwe ya ciathĩ thĩinĩ wa mwaka, o hamwe na mwaka o wothe wa 7 na wa 50, nĩ yetagwo thabatũ. Gũtirĩ wĩra warutagwo mũthenya wa Thabatũ, o tiga ũtungata wa athĩnjĩri-Ngai thĩinĩ wa hekarũ. Mĩaka ya Thabatũ, mĩgũnda yaagĩrĩirũo gũtigwo ĩtekũrĩmwo na Mũhibirania ndangĩatindĩkĩrĩirie ũrĩa ũngĩ kũrĩha mathiirĩ. Thĩinĩ wa Watho wa Musa, mawatho ma mũthenya wa Thabatũ matiarĩ maritũ, no kahora kahora atongoria a ndini makĩongerera mawatho, ũũ atĩ gũkinyĩria hĩndĩ ya Jesu andũ nĩ maaritũhagĩrũo kũmarũmĩrĩra.—Tham 20:8; Ala 25:4; Lu 13:14-16; Kol 2:16.

• Thaburi.

  Nĩ rwĩmbo rwa kũgooca Ngai. Thaburi nĩ ciainagwo nĩ athathaiya, nginya hĩndĩ ya gũthathaiya Jehova Ngai mũingĩ-inĩ thĩinĩ wa hekarũ yake Jerusalemu.—Lu 20:42; Atũ 13:33; Jak 5:13.

• Thahu; Kwaga gũthera.

  Nĩ kĩonanagia gũkorũo na gĩko mwĩrĩ kana kuuna mawatho megiĩ mĩtugo. No thĩinĩ wa Bibilia, kiugo kĩu kaingĩ kĩaragia ũhoro wa kĩndũ gĩtarĩ gĩtĩkĩrĩku, kana gĩtarĩ gĩtheru, kũringana na Watho wa Musa. (Ala 5:2; 13:45; Atũ 10:14; Ef 5:5)—Rora GŨTHERA.

• Thimo.

  Nĩ ciugo cia ũũgĩ kana rũgano rũkuhĩ rwa kũrutana ũndũ mũna kana gũtaarĩria ũndũ wa ma na ciugo nini mũno. Thimo ya Bibilia no ĩkorũo ĩrĩ ciugo nditũ kana ĩrĩ ndaĩ. Thimo nĩ ĩtaaragĩria ũhoro wa ma na njĩra ũgũtaũkĩka, kaingĩ na njĩra ya ngerekano. Ciugo imwe nĩ ciatuĩkire ta thimo cia kũnyũrũria kana kũmenereria andũ amwe.—Koh 12:9; 2Pe 2:22.

• Thĩna mũnene.

  Kiugo gĩa Kĩngiriki gĩa “thĩna” kĩonanagia mĩtangĩko kana mĩnyamaro ĩroimana na hatĩka cia maũndũ. Jesu nĩ aaririe ũhoro wa “thĩna mũnene” ũtarĩ wonwo ũrĩa ũngĩgaakora Jerusalemu na makĩria ũrĩa ũgaakora andũ thutha-inĩ rĩrĩa ‘agooka arĩ na riri.’ (Mat 24:21, 29-31) Paulo oonanirie atĩ thĩna ũcio nĩ gĩĩko kĩa ũthingu kĩa Ngai kwerekera “andũ arĩa matoĩ Ngai na arĩa matathĩkagĩra ũhoro ũrĩa mwega” wĩgiĩ Jesu Kristo. Kũguũrĩrio mũrango wa 19 yonanagia Jesu arĩ we ũratongoria mbũtũ ya igũrũ kũrũa na “nyamũ ĩrĩa ya gĩthaka na athamaki a thĩ na mbũtũ ciao.” (2The 1:6-8; Kũg 19:11-21) “Kĩrĩndĩ kĩnene” nĩ kĩonanĩtio gĩkĩhonoka thĩna ũcio. (Kũg 7:9, 14)—Rora HARI-MAGEDONI.

• Thunagogi.

  Nĩ kiugo kiugĩte “gũcokanĩrĩria hamwe; kĩgomano,” no maandĩko-inĩ maingĩ, kĩaragia ũhoro wa nyũmba kana harĩa Ayahudi maacemanagia gũthoma Maandĩko, kũheo ũtongoria, kũhunjia, na kũhoya. Matukũ-inĩ  ma Jesu taũni ciothe nene thĩinĩ wa Isiraeli nĩ ciarĩ na thunagogi, namo matũũra marĩa manene maakoragwo na makĩria ma thunagogi ĩmwe.—Lu 4:16; Atũ 13:14, 15.

• Thuriya.

  Nĩ mũtumia wa kerĩ ũrĩa kaingĩ wakoragwo arĩ ngombo ya mũirĩtu.—Tham 21:8; 2Sa 5:13; 1Ath 11:3.

• Tishri.—

  Rora ETHANIMU na Ũhoro Muongerere B15.

U

• Urimu na Thumimu.

  Nĩ indo ciahũthagĩrũo ta ũrĩa mĩtĩ yahũthagĩrũo gũkũũrana wendi wa Ngai rĩrĩa ciũria cia bata ciĩgiĩ bũrũri ciabatara macokio kuuma kũrĩ Jehova. Urimu na Thumimu ciekĩragwo thĩinĩ wa gakuo ga gĩthũri ka mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene rĩrĩa araingĩra gĩikaro-inĩ kĩrĩa kĩamũre. Kuonekaga ta ciatigire kũhũthĩrũo rĩrĩa Ababuloni maanangire Jerusalemu.—Tham 28:30; Ne 7:65.

Ũ

• Ũbani.

  Nĩ ngamu nyũmũ ĩrutagwo mĩtĩ-inĩ ĩmwe ya mũthemba wĩtagwo Boswellia. Rĩrĩa wacinwo warutaga mũtararĩko ũranunga wega. Nĩ wahũthagĩrũo gũthondeka ũbumba mũtheru ũrĩa wahũthagĩrũo thĩinĩ wa gĩikaro kĩamũre na hekarũ-inĩ. Ningĩ nĩ warutanagĩrio hamwe na magongona ma mũtu na waigagwo harĩ o mũhari wa mĩgate ya magongona thĩinĩ wa Harĩa Hatheru.—Tham 30:34-36; Ala 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Ũbatithio; Kũbatithia.

  Kiugo kũbatithia kiugĩte “kũrinda,” kana kũrikia thĩinĩ wa maĩ. Jesu ooigire no mũhaka arũmĩrĩri ake mabatithagio. Maandĩko ningĩ nĩ maragia ũhoro wa ũbatithio wa Johana, kũbatithio na roho mũtheru, kũbatithio na mwaki, na kũbatithio kwa mĩthemba ĩngĩ.—Mat 3:11, 16; 28:19; Joh 3:23; 1Pe 3:21.

• Ũbumba.

  Nĩ kĩndũ gĩthondekagwo na ngamu na balisamu iranunga wega kĩrĩa kĩhĩaga o kahora gĩacinwo, gĩkaruta mũtararĩko mwega. Ũbumba wa mwanya ũrĩa wahũthagĩrũo thĩinĩ wa gĩikaro kĩrĩa kĩamũre na hekarũ-inĩ wathondekagwo na indo mĩthemba ĩna. Wacinagwo rũcinĩ na ũtukũ thĩinĩ wa Harĩa Hatheru kĩgongona-inĩ kĩa ũbumba, na Mũthenya wa Kũhumbĩra Mehia ũgacinĩrũo Harĩa Hatheru Mũno. Warũgamagĩrĩra mahoya maretĩkĩrĩka ma ndungata njĩhokeku cia Ngai. Akristiano matiaathĩtwo macinage ũbumba.—Tham 30:34, 35; Ala 16:13; Kũg 5:8.

• Ũhoro ũrĩa mwega.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, nĩ ũhoro mwega wa Ũthamaki wa Ngai na ũhonokio kũgerera wĩtĩkio harĩ Jesu Kristo.—Lu 4:18, 43; Atũ 5:42; Kũg 14:6.

• Ũiguano.—

  Rora KŨHUMBĨRA MEHIA.

• Ũira.

  Kaingĩ kiugo “Ũira” gĩkoragwo gĩkĩaria ũhoro wa Maathani Marĩa Ikũmi ta ũrĩa maandĩkĩtwo ihengere-inĩ iria igĩrĩ cia mahiga ciaheirũo Musa.—Tham 31:18.

• Ũkũũri.

  Nĩ thogora ũrĩhagwo wa kuohora mũndũ kuuma ũkombo-inĩ, ihera-inĩ, mĩnyamaro-inĩ, mehia-inĩ, kana o na ũndũ-inĩ mũna agĩrĩirũo gwĩka. Ti hĩndĩ ciothe thogora ũcio ũngĩakorirũo ũrĩ wa mbeca. (Isa 43:3) Ũkũũri nĩ wabataranagia maũndũ-inĩ matiganĩte. Kwa ngerekano-rĩ, ciana ciothe cia tũhĩĩ cia irigithathi kana nyamũ cia njamba cia irigithathi thĩinĩ wa Isiraeli ciarĩ cia Jehova, na thogora wa ũkũũri nĩ wabataraga kũrĩhwo nĩguo ciana icio na nyamũ icio irekererio itikahũthĩrũo tu ũtungata-inĩ wa Jehova. (Nda 3:45, 46; 18:15, 16) Ndegwa njũru ĩngĩagire kuohwo na yũrage mũndũ, mwene nĩ aabataraga kũruta thogora wa ũkũũri nĩguo ohorũo kuumana na ituĩro rĩa gĩkuũ rĩrĩa rĩatuĩtwo. (Tham 21:29, 30) No rĩrĩ, gũtirĩ ũkũũri wetĩkagĩrũo mũndũ angĩoraganire akĩendaga. (Nda 35:31) Ningĩ Bibilia nĩ yonanagia ũhoro wĩgiĩ ũkũũri ũrĩa Kristo aarĩhire kũgerera igongona rĩa gĩkuũ gĩake nĩgetha ohore andũ athĩki kuumana na mehia na gĩkuũ.—Thb 49:7, 8; Mat 20:28; Ef 1:7.

• Ũmaraya.—

  Rora NGOMANIO ITAGĨRĨIRE.

• Ũrathi.

  Nĩ ndũmĩrĩri itongoretio nĩ roho, na no ĩkorũo ĩrĩ ya kũguũria wendi wa Ngai kana kũũmenyithania. Ũrathi no ũkorũo ũrĩ ũrutani ũtongoretio nĩ roho, rĩathani rĩa Ngai kana ituĩro, kana ũhoro wa kũmenyithania ũndũ ũgooka.—Ezk 37:9, 10; Da 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Ũregenyũki.

  Kiugo gĩkĩ na Kĩngiriki (a·po·sta·siʹa) kĩrutĩtwo harĩ kiugo kiugĩte “kũrũgama haraya na.” Kiugo kĩu gĩkoragwo na rĩciria rĩa “gũtiganĩria, kweherera, kana ũremi.” Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kiugo “ũregenyũki” mũno kĩhũthĩrĩtwo ũhoro-inĩ wa arĩa meherete harĩ ũthathaiya wa ma.—Thi 11:9; Atũ 21:21; 2The 2:3.

• Ũrĩa mũũru.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa Shaitani ũrĩa Mũcukani, ũrĩa ũkararagia Ngai o hamwe na ithimi ciake cia ũthingu.—Mat 6:13; 1Joh 5:19.

• Ũriũkio.

  Nĩ gũũkĩra kuuma gĩkuũ-inĩ. Kiugo gĩa Kĩngiriki a·naʹsta·sis kiugĩte “gũũkĩra; kũrũgama.” Bibilia nĩ ĩgwetete andũ kenda arĩa maariũkirio, hamwe na Jesu, ũrĩa wariũkirio nĩ Jehova Ngai. O na gũtuĩka andũ acio angĩ maariũkirio nĩ Elija, Elisha, Jesu, Petero, na Paulo-rĩ, ciama icio ciaringirũo na hinya wa Ngai. Kũriũkio kwa “andũ arĩa athingu na arĩa matarĩ athingu” gũkũ thĩ nĩ ũndũ  wa bata harĩ kũhinga kwa muoroto wa Ngai. (Atũ 24:15) Ningĩ Bibilia nĩ ĩgwetaga kũriũkio kwa andũ arĩa magaathiĩ igũrũ, kũrĩa gwĩtĩtwo ũriũkio ũrĩa “wa kĩambĩrĩria” kana “wa mbere” ũkoniĩ ariũ a Ithe na Jesu arĩa maitĩrĩirio maguta kũgerera roho.—Afi 3:11; Kũg 20:5, 6; Joh 5:28, 29; 11:25.

• Ũrogi.

  Nĩ kũhũthĩra hinya ũrĩa ũtuĩkaga uumanaga na maroho moru.—2Ma 33:6.

• Ũthamaki wa Ngai.

  Nĩ ciugo iria ihũthagĩrũo kuonania ũnene wa Ngai ũrĩa ũrũgamĩrĩirũo nĩ thirikari ya Mũrũ wake, Kristo Jesu.—Mat 12:28; Lu 4:43; 1Ko 15:50.

• Ũtharia.

  Nĩ gĩĩko kĩa mũthuri kana mũtumia ũrĩ thĩinĩ wa kĩhiko gũkomania na mũndũ ũngĩ eyendeire tiga ũrĩa mahikanĩtie nake.—Tham 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Ũtheru; Kwamũrũo.

  Ũtheru nĩ ngumo ĩkoragwo ĩrĩ ya Jehova we mwene; nĩ gũthera kĩĩmĩtugo na gĩkĩro kĩa igũrũ biũ. (Tham 28:36; 1Sa 2:2; Thi 9:10; Isa 6:3) Hĩndĩ ĩrĩa ciugo icio iroiga ũhoro wa andũ (Tham 19:6; 2Ath 4:9), nyamũ (Nda 18:17), indo (Tham 28:38; 30:25; Ala 27:14), kũndũ (Tham 3:5; Isa 27:13), mahinda (Tham 16:23; Ala 25:12), mawĩra (Tham 36:4), kiugo kĩrĩa gĩtaũragwo gĩa Kĩhibirania kiugaga kwamũrũo kana gũtherio nĩ ũndũ wa Ngai mũtheru; kwamũrũo nĩ ũndũ wa ũtungata wa Jehova. O na thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, ciugo iria itaũrĩtwo “ũtheru” na “kwamũrũo” cionanagia kwamũrĩrũo Ngai. Ciugo icio ningĩ nĩ ihũthagĩrũo kuonania ũtheru harĩ mĩthiĩre ya mũndũ we mwene.—Mar 6:20; 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Ũthingu.

  Thĩinĩ wa Maandĩko, nĩ ũndũ ũrĩa wagĩrĩire kũringana na ithimi cia Ngai cia wega na ũũru.—Kĩa 15:6; Gũc 6:25; Thi 11:4; Zef 2:3; Mat 6:33.

• Ũtugi mũnene.

  Nĩ ciugo ciumanĩte na kiugo gĩa Kĩngiriki kiugĩte kĩndũ gĩtĩkĩrĩku na kĩragucĩrĩria. Ciugo icio kaingĩ nĩ ihũthagĩrũo kuonania kĩheo kĩa ũtugi kana kũheana na njĩra ya ũtugi. Ikĩaria ũhoro wa ũtugi mũnene wa Ngai, ciugo icio cionanagia kĩheo kĩheanĩtwo o ũguo tũhũ na ũtaana nĩ Ngai, atekwĩrĩgĩrĩra kũrĩhwo. Nĩ ũndũ ũcio, nĩ njĩra ya Ngai ya kuonania ũheani mũnene na wendo ũrĩ na ũtaana na ũtugi kwerekera andũ. Kiugo gĩa Kĩngiriki ningĩ nĩ gĩtaũragwo na ciugo ta “kĩheo kĩa ũtugi.” Gĩtiheagwo mũndũ nĩ ũndũ wa kwĩrutanĩria na gũkorũo agĩrĩire, ũtaana wa mũheani nĩguo ũmũtindĩkaga gũkĩheana.—2Ko 6:1; Ef 1:7.

• Ũtungata mũtheru.

  Nĩ wĩra mũtheru, na ũkonainie ĩmwe kwa ĩmwe na ũthathaiya wa mũndũ harĩ Ngai.—Ro 12:1; Kũg 7:15.

W

• Watho.

  Hĩndĩ ĩrĩa kĩandĩkwo na ndemwa nene, kiugo kĩu kĩonanagia Watho wa Musa kana mabuku matano ma mbere ma Bibilia. Hĩndĩ ĩrĩa kĩandĩkwo na ndemwa nini, no gĩkorũo gĩkĩonania watho mũna thĩinĩ wa Watho wa Musa kana ũrutani mũna wa watho.—Nda 15:16; Gũc 4:8; Mat 7:12; Ga 3:24.

• Watho wa Musa.

  Nĩ Watho ũrĩa Jehova aaheire Aisiraeli kũgerera harĩ Musa werũ-inĩ wa Sinai mwaka wa 1513 M.M.M. Mabuku marĩa matano ma mbere ma Bibilia kaingĩ metagwo Watho.—Jos 23:6; Lu 24:44.

• Wendo mwĩhokeku.

  Kaingĩ ciugo icio itaũragwo kuuma harĩ kiugo gĩa Kĩhibirania cheʹsedh, ikĩaria ũhoro wa wendo uumanĩte na kwĩrutĩra biũ, wĩkindĩru, wĩhokeku, na wendi mũnene harĩ kĩndũ. Kaingĩ ihũthagĩrũo ũhoro-inĩ wĩgiĩ wendo wa Ngai harĩ andũ, no ningĩ nĩ ihũthagĩrũo harĩ wendo ũrĩa andũ monanagia o ene.—Tham 34:6; Ru 3:10.

Z

• Zayuni; Kĩrĩma gĩa Zayuni.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa itũũra rĩarĩ rĩirigĩre rĩa Jebusi rĩrĩa rĩarĩ karĩma-inĩ ka irathĩro mwena wa mũhuro wa Jerusalemu. Rĩrĩa Daudi aarĩtooririe, aakire mũciĩ wake kuo, na rĩkĩambĩrĩria gwĩtwo “Itũũra rĩa Daudi.” (2Sa 5:7, 9) Zayuni yatuĩkire kĩrĩma kĩamũre harĩ Jehova rĩrĩa Daudi aathaamĩirie Ithandũkũ rĩa kĩrĩkanĩro kuo. Thutha-inĩ rĩĩtwa rĩu rĩahũthagĩrũo kuonania harĩa hekarũ yarĩ igũrũ rĩa Kĩrĩma kĩa Moria, na rĩmwe na rĩmwe kuonania itũũra rĩothe rĩa Jerusalemu. Nĩ rĩhũthagĩrũo kaingĩ na njĩra ya ngerekano thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki.—Thb 2:6; 1Pe 2:6; Kũg 14:1.

• Zeu.

  Yarĩ ngai ĩrĩa nene biũ ya Angiriki arĩa maahoyaga ngai nyingĩ. Thĩinĩ wa Listra, andũ meeciririe atĩ Baranaba nĩwe warĩ ngai ĩyo yetagwo Zeu. Ciugo cia gũcongwo mahiga-inĩ cia tene iria cioonekire hakuhĩ na Listra nĩ igwetete “athĩnjĩri-ngai a Zeu” na “Zeu, ngai wa riũa.” Meri ĩrĩa Paulo aahũthĩrire akiuma Malita yarĩ na mũcongo wa “Ariũ a Zeu,” arĩa maarĩ a mahatha, ũmwe eetagwo Castor na ũcio ũngĩ Pollux.—Atũ 14:12; 28:11.

• Zivu.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa tene rĩa mweri wa kerĩ wa karenda nyamũre ya Kĩyahudi na mweri wa kanana wa karenda ĩrĩa yahũthagĩrũo maũndũ-inĩ mangĩ. Waambagĩrĩria Ĩpuro gatagatĩ ũgakinya Mĩĩ gatagatĩ. Wĩtĩtwo Iyari thĩinĩ wa Talmudi ya Ayahudi na maũndũ-inĩ mangĩ marĩa maandĩkirũo thutha wa ithamĩrio rĩa Babuloni. (1Ath 6:37)—Rora Ũhoro Muongerere B15.