Kũũgitwo gũtiagĩrĩire kuoywo na itherũ. Ũthuthuria ũmwe wekirũo Britain wonanirie atĩ makĩria ma gĩcunjĩ kĩa 40 harĩ igana kĩa ũhoro ũrĩa ũribotagwo wa andũ ethĩ arĩa meyũragaga, umanaga na kũũgitwo.

 Kũũgitwo nĩ makĩria ma kũhũũrũo. O na ningĩ nĩ kũhutĩtie maũndũ maya:

•   Kũrumwo kana gũcinũrũo. Celine ũrĩa ũrĩ na mĩaka 20 oigire ũũ: “Airĩtu no makwĩre ciugo njũru mũno. Ndikariganĩrũo nĩ ciugo iria maanjĩtire kana maũndũ marĩa maanjĩrire. Maatũmire njigue itarĩ kĩene na ndĩ kĩndũ hatarĩ. O na nĩ kaba mangĩahũũrire.”

•   Gwĩthemwo. Haley ũrĩa ũrĩ na mĩaka 18 oigire ũũ: “Arĩa twathomaga nao maambĩrĩirie kũnjĩthema. Maatigagĩrĩra atĩ hatirĩ handũ ingĩikara metha-inĩ twathiĩ ranji nĩguo tũtigaikaranie nao. Ndaarĩrire na ngĩikara ndĩ wiki mwaka mũgima.”

•   Kũũgitwo intaneti-inĩ. Daniel ũrĩa ũrĩ na mĩaka 14 oigire ũũ: “Kũhihinya kompiuta o hanini tu no gũtũme ũthũkĩrie mũndũ rĩĩtwa o na kana ũtũũro wake wothe. Mũndũ no one ta ndĩrongerera cumbĩ, no no gũthiĩ ũguo!” Kũũgitwo intaneti-inĩ nĩ hamwe na gũtũma mbica kana ndũmĩrĩri itarĩ njega kũgerera thimũ.

 Maya nĩ mamwe ma maũndũ marĩa monekaga wega.

•   O nao nĩ marĩ mogitwo. Antonio oigire ũũ: “Ndaiguaga ndĩ mũrũaru na nogete mũno nĩ ũndũ wa kũũgitwo nĩ andũ a riika rĩakwa nginya ngĩambĩrĩria kũũgita arĩa angĩ nĩguo o na niĩ njĩtĩkĩrĩke. Ndacokire ngĩĩcokera na ngĩona atĩ nĩ ndahĩtagia mũno!”

•   Matirĩ cionereria njega cia kũrũmĩrĩra. Jay McGraw aandĩkire ũũ thĩinĩ wa ibuku rĩake rĩa Life Strategies for Dealing With Bullies: “Kaingĩ andũ ethĩ arĩa mogitanaga mekaga andũ . . . maũndũ marĩa monaga aciari ao, aarĩ na ariũ a nyina, kana andũ angĩ a famĩlĩ makĩũgita arĩa angĩ.”

•   Mekaga maũndũ ta arĩ o anene​—ĩndĩ makoragwo na guoya. Barbara Coloroso aandĩkire ũũ thĩinĩ wa ibuku rĩake rĩĩtagwo The Bully, the Bullied, and the Bystander: “Ciana iria ciũgitaga iria ingĩ ciĩiguaga ta irĩ cia bata na kaingĩ ũndũ ũcio ũkoragwo ũrĩ wa kũhumbĩra ngũraro cia ngoro na kwĩigua matarĩ na ũhoti wa maũndũ mamwe.”

•   Arĩa meyamũranagia na arĩa angĩ. Andũ amwe ethĩ arĩa matahotaga kwĩingĩrania na arĩa angĩ, meikaragia na kwoguo kaingĩ nĩo mogitagwo.

•   Arĩa monekaga ta marĩ ngũrani. Andũ aingĩ mogitagwo nĩ ũndũ wa ũrĩa mahaana, kũrĩa moimĩte, ndini yao, o na kana tondũ wa gũkorũo marĩ na wathe​—kaũndũ o gothe karĩa ũrĩa ũrogitana angĩona.

•   Arĩa mateĩtĩkĩtie. Arĩa mogitanaga nĩ mahotaga kũmenya mũndũ wĩyonaga atagĩrĩire. Mũndũ ta ũcio kaingĩ nĩ ogitagwo, tondũ ti raithi erĩhĩrie.

•   Ndũkonanie marakara. Mũirĩtu wĩtagwo Kylie oigire ũũ: “Arĩa marakũũgita mendaga gũtigĩrĩra atĩ nĩ wenyarara. Ũngĩaga kũmonia marakara, matitindanagĩra nawe.” Bibilia yugaga ũũ: ‘Mũndũ mũũgĩ, nĩagiragĩrĩria marakara agakĩmahoreria.’—Thimo 29:11.

•   Ndũkerĩhĩrie. Kwĩrĩhĩria gũthũkagia maũndũ handũ ha kũmaagĩria. Bibilia yugaga ũũ: “Menyai gũgathukĩra mũndũ o na ũrĩkũ ũũru nĩ ũndũ wa ũũru ũrĩa amwĩkĩte.”—Aroma 12:17; Thimo 24:19.

•   Ndũkeingĩrie thĩna-inĩ. Geria o ũrĩa wothe ũngĩhota gwĩthema andũ kana handũ harĩa ũngĩũgitĩrũo.—Thimo 22:3.

•   Geria gũcokeria mũndũ ũrĩa aterĩgĩrĩire. Bibilia yugaga ũũ: “Icokia ihoreri nĩ gũthengia rĩthengagia marũrũ.”—Thimo 15:1.

•   Ndũkoe na ũritũ ũndũ ũrĩa wothe mũndũ akwĩra. Kwa ngerekano, ũrĩa ũrakũũgita angiuga ũnorete ta ngũrũwe, rĩngĩ no ũinie ciande na ũmwĩre, “Na arĩ korũo no ngũithie kilo hanini!”

•   Wĩthiĩre. Mũirĩtu wĩtagwo Nora ũrĩ na mĩaka 19, oigire ũũ: “Gũkira kuonanagia atĩ ũrĩ mũgima gũkĩra ũrĩa ũrakũũgita. Kuonanagia atĩ nĩ ũĩ kwĩgirĩrĩria​— ngumo ĩrĩa ũrĩa ũrakũũgita atarĩ.”

•   Wĩmenyerie kwĩĩtĩkia. Rita oigire ũũ: “Andũ arĩa mogitanaga nĩ mamenyaga hĩndĩ ĩrĩa ũrĩ na guoya na no mahũthĩre mweke ũcio gũgwĩkĩra guoya biũ.”

•   Hoya ũteithio. Kũringana na ũthuthuria ũmwe, makĩria ma nuthu ya andũ arĩa mogitagwo intaneti-inĩ matiugaga ũrĩa mekĩtwo, rĩngĩ nĩ ũndũ wa gũconoka (na makĩria anake) kana gwĩtigĩra matikehĩtĩrũo. Ĩndĩ ririkana atĩ, kũũgitana gũthiaga na mbere rĩrĩa wakira. Kuumbũra no gũkorũo kũrĩ ikinya rĩa mbere rĩa kũnina thĩna ũcio.