Outumbulilo oulingilingi womapangelo owa yelifwa kutya okulongifa nai eenghonopangelo omolwokuliholamwene. Okulongifa nai eenghonopangelo kwa tya ngaho, okwa kala ko nale mondjokonona yovanhu. Pashihopaenenwa, Ombibeli oya popya omhango oyo ya kelela okutambula ombubo momhangu, osho tashi ulike kutya oulingilingi owa kala u shiivike nawa omido di dulife po 3 500 lwaapo da pita. (Exodus 23:8) Oulingilingi owa kwatela mo shihapu shihe fi ashike okutambula ombubo. Ovanambelewa vomapangelo ovo va nyonauka omafimbo amwe ohava vake po oinima mwa kwatelwa oimaliwa nokulongifa nai omayakulo oo inava pitikilwa. Omolweendodo davo, ohava ningile yo oukombuda ookaume novapambele vavo ouwa.

Nonande momahangano opanhu na mo omu na oulingilingi, momapangelo omo unene wa duka. Olaporta yomo 2013 yedina Global Corruption Barometer ya nyanyangidwa kehangano ledina Transparency International oya popya kutya ovanhu mounyuni aushe ova dimina kutya omahangano oo haa ningi unene oulingilingi eengudu dopapolitika, ovapolifi, ovanambelewa vepangelo, ovatotimhango novapanguli. Natu ka taleni keelaporta dimwe odo da divilika oupyakadi oo.

• AFRIKA: Mo 2013, ovanambelewa vepangelo 22 000 moSouth Africa ova li va pangulwa shi na sha noulingilingi.

• AMERIKA LOKOLUKADI: Mo 2012, ovanhu 25 moBrazil ova li va monika ondjo omolwokulongifa nai oimaliwa yepangelo va fute ovanhu opo ve va yambidide papolotika. Mwaavo va monika ondjo omwa li omulumenhu oo a fimanenena oo a li pondodo onhivali moshilongo, omunambelewa waao a li nale omupangeli woshilongo.

• ASIA: MoSeoul osho shi li muKorea wOkolukadi, ovanhu 502 ova li va fila metungo leefitola (mefilitsa) olo la li la wa po mo 1995. Ovakonakoni ova mona kutya ovanambelewa vodoolopa ova li va pewa ombubo opo va pitike oovene veetendela va longife okaungulita kehe na ongushu nova teye po eemhango di na sha neameno.

• EUROPA: Omunambelewa wEhangano lOikwameni yomOshilongo, Cecilia Malmström okwa ti: “Okuhapupala kwoulingilingi muEuropa oshinima shikumwifa.” Okwa ti yo, “Epangelo inali tokola toko okukufa po odjo youlingilingi.”

Oshidjuu neenghono kovanhu okukufa mo oulingilingi oo u li momapangelo. Omuprofesa Susan Rose-Ackerman, omunawino moinima i na sha nokukondjifa oulingilingi okwa ti kutya opo onghalo i xwepopale, ope na okuningwa ‘omalunduluko manene monghedi oyo epangelo hali ungaunga noinima.’ Nonande onghalo otai monika ya fa ihe na eteelelo lasha, Ombibeli otai ulike kutya omalunduluko manene otaa dulu notaa ka ningwa shili.