3-سۇراق
دنق-داعى نۇسقاۋلار قايدان پايدا بولدى؟
سەنىڭ سىرت كەلبەتىڭ نەگە ٴدال وسىلاي قالىپتاسقان؟ كوز، شاش پەن تەرىڭنىڭ ٴتۇسىن نە نارسە انىقتايدى؟ بويىڭ، دەنە ٴبىتىمىڭ مەن اتا-اناڭا ۇقساستىعىڭ جايلى نە دەۋگە بولادى؟ نەگە ساۋساقتارىڭنىڭ ٴبىر بەتىنە عانا تىرناق وسەدى؟
چارلز ٴدارۆيننىڭ زامانىندا بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابى قۇپيا بولىپ قالا بەردى. ادامعا ٴتان ەرەكشەلىكتەردىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلەتىنى ٴدارۆيننىڭ ٶزىن دە تاڭعالدىرعان. ٴبىراق ول گەنەتيكا زاڭدىلىقتارىن جەتە تۇسىنبەگەن ەدى، ال جاسۋشاداعى تۇقىمقۋالاۋشىلىقتى قاداعالايتىن مەحانيزمدەر جايلى تىپتەن از بىلگەن. ٴبىزدىڭ كۇندەرىمىزدە بيولوگيا سالاسىنىڭ عالىمدارى ادام گەنەتيكاسى مەن تاڭعاجايىپ دنق (دەزوكسيريبونۋكلەين قىشقىلى) مولەكۋلاسىنا سالىنعان ەگجەي-تەگجەيلى اقپاراتتى ونداعان جىلدار بويى زەرتتەپ كەلەدى. وسى ورايدا مىناداي ماڭىزدى سۇراق تۋىندايدى: دنق-داعى اقپارات قايدان پايدا بولدى؟
كوپتەگەن عالىمدار نە دەيدى؟ كوپتەگەن بيولوگتار مەن عالىمدار دنق مەن ونداعى اقپارات ميلليونداعان جىلدار بويى كەزدەيسوق جايتتاردىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولدى دەپ سەنەدى. ولاردىڭ ويىنشا، دنق-نىڭ ارنايى ويلاستىرىلىپ جاسالعانى ونىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتىنەن دە، سوندا ساقتالىپ، تاسىمالداناتىن اقپاراتتان دا ەش بايقالمايدى17.
كيەلى كىتاپتا نە دەلىنگەن؟ كيەلى كىتاپتا دەنە مۇشەلەرىمىزدىڭ قالاي جانە قانشا ۋاقىتتا قالىپتاساتىنى قۇدايدىڭ بەينەلى كىتابىندا جازىلاتىنى ايتىلعان. ٴداۋىت پاتشا قۇداي رۋحىنىڭ جەتەلەۋىمەن مۇنى بىلاي سيپاتتاعان: «سەن ماعان ۇرىق كۇيىمدە كوز تاستادىڭ، ونىڭ بولىكتەرىنىڭ ٴبارى كىتابىڭدا جازۋلى تۇردى. بىردە-بىرەۋى ٵلى پايدا بولماس بۇرىن، ولاردىڭ قالىپتاساتىن كۇندەرىن جازىپ قويدىڭ» (زابۋر 139:16 جد).
ايعاقتار نە دەيدى؟ ەۆوليۋسيا تەورياسى راس بولسا، دنق-نىڭ بىرقاتار كەزدەيسوق جايتتاردىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعانى ايتارلىقتاي كورىنۋى ٴتيىس. ال كيەلى كىتاپتاعى سوزدەر راس بولسا، دنق-نىڭ وزىنەن ونىڭ كەرەمەت اقىل-ويدىڭ جەمىسى ەكەندىگىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلدەرى تابىلۋ كەرەك.
دنق قۇرىلىسىن قاراپايىم تۇردە قاراستىرار بولساق، ونى ۇعۋ قيىنعا سوقپايتىنىن ٵرى ونىڭ ٸشى تاڭعاجايىپ قۇبىلىستارعا تولى ەكەنىن بايقايسىڭ. بۇل جولى ادام جاسۋشاسىن قاراستىرامىز. جاسۋشانىڭ ىشىندە جۇرەتىن پروسەستەردى كورنەكى تۇردە كورسەتىپ، ٴتۇسىندىرىپ بەرەتىن مۇراجايعا ساپار شەكتىك دەلىك. مۇراجاي ادام جاسۋشاسىنىڭ 13000000 عا ۇلعايتىلعان ۇلگىسى بويىنشا سوعىلعان. ونىڭ كولەمى 70000 عا جۋىق ادامدى سيدىراتىن ۇلكەن سپورت الاڭىنا تەڭ.
مۇراجايعا كىرگەندە قۇرىلىسى مەن ٴپىشىنى ٵرتۇرلى تاڭعاجايىپ ەكسپوناتتاردى كورەسىڭ. جاسۋشانىڭ ورتاسىنا تامان بيىكتىگى 20 قابات ۇيمەن بىردەي يادرو ورنالاسقان. ەندى سوعان قاراي بەت الايىق.
«ينجەنەريانىڭ ۇزدىك تۋىندىسى». دنق-نىڭ ورنالاسۋى: دنق-نىڭ يادروعا وپ-وڭاي سيىپ تۇرعانى — تاڭعالارلىق جايت. بۇل تەننيس دوبىنا 40 شاقىرىم جىڭىشكە ٴجىپتى سيعىزعانمەن بىردەي. «ينجەنەريانىڭ ۇزدىك تۋىندىسى» دەپ وسىنى ايت!
يادرونىڭ سىرتقى قاباتى بولىپ تابىلاتىن جارعاقشاداعى قاقپاعا جاقىنداپ، ىشىنە كىردىڭ دە، جان-جاعىڭا كوز تاستادىڭ. بۇل بولمەنىڭ باسىم بولىگىن 46 حروموسوما الىپ تۇر. جۇپتاسقان بۇل حروموسومالاردىڭ بيىكتىگى ٵرتۇرلى بولىپ كەلەدى. مىسالى، جانىڭداعى ٴبىر جۇپتىڭ بيىكتىگى 12 قاباتتى ۇيمەن تەڭ (1). ولاردىڭ ٴارقايسىسىنىڭ ورتا جاعى جىڭىشكەلەنگەن، سوندىقتان ٴپىشىنى ٴبىر-بىرىنە جالعانعان شۇجىقتارعا ۇقسايدى. قالىڭدىعى بولسا اعاش دىڭگەگىمەن بىردەي. حروموسومالارعا كولدەنەڭىنەن ارقان ورالعان. جاقىننان قاراساڭ، ورالعان ارقاندى تىگىنەن سىزىقتار ٴبولىپ تۇرعانىن كورەسىڭ. ولاردى كولدەنەڭىنەن تاعى دا قىسقا سىزىقتار (2) ٴبولىپ تۇر. بۇل نە، كىتاپ سورەلەرى مە؟ جوق، قاتارلارعا تىعىز جيناقتالعان ىلمەكتەردىڭ سىرتقى جاعى. ولاردىڭ ٴبىرىن تارتاتىن بولساڭ، تارقاتىلىپ كەتەدى. ىلمەككە مۇقيات قاراساڭ، ونىڭ قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي قاتار-قاتار تۇرعان كىشكەنە ورامداردان (3) قۇرالعانىن بايقايسىڭ. ال ورامداردى جازىپ جىبەرگەندە، بۇنىڭ ٴبىر ۇزىن باۋ ەكەنىن كورەسىڭ. بۇل نە قىلعان باۋ؟
عاجايىپ مولەكۋلانىڭ قۇرىلىسى
جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، حروموسومانىڭ بۇل بولىگىن باۋ دەپ اتايتىن بولامىز. ونىڭ قالىڭدىعى شامامەن 2،6 سم. بۇل باۋ سيليندرلەرگە (4) ورالىپ، ۇلكەن ورامداردىڭ ىشىندە كىشى ورامداردى قۇراۋعا كومەكتەسەدى. ورامداردى قانداي دا ٴبىر تىرەك ۇستاپ تۇرعاندىقتان، ولار ەش مىزعىمايدى. تۇسىندىرمە تاقتايشاسىندا بۇل باۋدىڭ وتە تىعىز ورالعانى جازىلعان. مىسالى، ٵربىر حروموسوماعا ورالعان باۋدى ٴبىر-بىرىنە جالعايتىن بولساق، ول جەر شارىنىڭ ٴبىر پوليۋسىنەن ەكىنشى پوليۋسىنە دەيىن جەتەر ەدى! a
كەرەمەت ويلاستىرىلعان بۇل وراۋ ٵدىسى ٴبىر عىلىمي كىتاپتا «ينجەنەريانىڭ ۇزدىك تۋىندىسى» دەپ اتالعان18. وسى ۇزدىك تۋىندىنىڭ قۇراستىرۋشىسى جوق دەۋ سەن ٷشىن قيسىندى ما؟ سەن تۇرعان مۇراجايدىڭ ىشىندە ميلليونداعان زاتى بار ۇلكەن دۇكەن بار دەلىك. ونداعى زاتتار رەت-رەتىمەن تۇرعاندىقتان، وزىڭە قاجەتتىسىن تەز-اق تابا الاسىڭ. مۇنداي ٴتارتىپ وزدىگىنەن پايدا بولدى دەگەنگە سەنەر مە ەدىڭ؟ سەنۋىڭ ەكىتالاي! ال جاسۋشا ودان الدەقايدا كۇردەلى ەمەس پە؟!
باسقا ٴبىر تاقتايشاداعى جازۋ باۋدى قولىڭا الىپ، مۇقيات قاراۋعا شاقىرادى (5). سوندا سەن ونىڭ شيراتىلعان قوس جىپتەن، ياعني تىزبەكتەن، تۇراتىنىن كورەسىڭ. ٴبىر-بىرىنەن تەڭدەي قاشىقتىقتا ورنالاسقان بۇل قوس ٴجىپتى كىشكەنتاي تاياقشالار بىرىكتىرىپ تۇرادى. باۋدىڭ سپيرال ٴتارىزدى ساتىعا ۇقسايتىنىن كورىپ (6)، دۇنيەدەگى تاڭعاجايىپ قۇپيالاردىڭ ٴبىرى — دنق مولەكۋلاسىنىڭ ۇلگىسىن ۇستاپ تۇرعانىڭدى تۇسىنەسىڭ.
سيليندرلەر مەن تىرەكتىڭ كومەگىمەن بىرىككەن دنق مولەكۋلاسى حروموسومانى قۇرايدى. ال دنق ساتىسىنداعى ٵربىر باسپالداق ەكى نەگىزدەن تۇرادى (7). بۇل نەگىزدەر قانداي قىزمەت اتقارادى؟ مۇنىڭ بارلىعى نە ٷشىن قاجەت؟ تاقتايشاداعى جازۋ مۇنى قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرەدى.
ەڭ ۇزدىك اقپارات ساقتاۋ جۇيەسى
دنق-نىڭ سىرى ساتىنىڭ ەكى تىزبەگىن بىرىكتىرىپ تۇرعان باسپالداقتارىندا جاتىر. ساتىنىڭ ەكىگە اجىراپ كەتكەنىن ەلەستەتشى. ٵر تىزبەكتە جارتى باسپالداقتان قالىپ كەتتى. جارتى باسپالداقتاردىڭ ٴتورت ٴتۇرى بولادى. عالىمدار ولاردى ا، ت، گ جانە س دەپ بەلگىلەيدى. وسى ارىپتەردىڭ ورنالاسۋ رەتى كودتاۋلى اقپاراتتى قۇرايتىنىن ٴتۇسىنىپ، عالىمدار قايران قالىستى.
ٴحىح عاسىردا ويلاپ تابىلعان مورزە الىپپەسى جايلى ەستىگەنسىڭ بە؟ ادامدار بۇل كودتى تەلەگراف ارقىلى ٴبىر-بىرىمەن بايلانىسۋ ٷشىن قولدانعان. بۇل كود ەكى «ارىپتەن» — نۇكتە مەن سىزىقشادان — عانا تۇرعانمەن، ولاردىڭ كومەگىمەن سانسىز سوزدەر مەن سويلەمدەر جازۋعا بولاتىن. سول سياقتى دنق-نىڭ دا ٶز كودى بار. ول ا، ت، گ، س دەگەن ٴتورت ارىپتەن تۇرادى. بۇل ارىپتەردىڭ ورنالاسۋ رەتى كودوندار دەپ اتالاتىن «سوزدەردى» قۇرايدى. كودوندار بىرىگىپ، گەن دەپ اتالاتىن «اڭگىمەلەردى» تۇزەدى. ٵربىر گەن ورتا ەسەپپەن 27000 ارىپتەن تۇرادى. وسى گەندەر مەن ولاردىڭ ارالىعىنداعى ۇزىن بولىكتەر بىرىگىپ، «تاراۋلاردى»، ياعني حروموسومالاردى قۇرايدى. ال 23 حروموسوما گەنوم دەپ اتالاتىن ٴبىر «كىتاپتى»، ياعني اعزا تۋرالى تولىق گەنەتيكالىق اقپاراتتى قۇرايدى b.
سونىمەن، گەنومدى ٴبىر ۇلكەن كىتاپپەن سالىستىرۋعا بولادى. وعان قانشا مالىمەت سيادى؟ جالپى العاندا، ادام گەنومى دنق ساتىسىن قۇرايتىن ٷش ميللياردقا جۋىق باسپالداقتاردان، ياعني جۇپ نەگىزدەردەن تۇرادى19. كوز الدىڭا ٴارقايسىسى مىڭنان اسا بەتتەن تۇراتىن بىرنەشە تومدىق ەنسيكلوپەديانى ەلەستەتشى. گەنومداعى اقپارات وسىنداي ەنسيكلوپەديانىڭ 428 تومىن قامتيدى. ال جاسۋشادا گەنومنىڭ كوشىرمەسى بولاتىنىن ەسكەرسەك، تومداردىڭ سانى 856 عا جەتەدى. گەنومداعى اقپاراتتى كومپيۋتەرگە ٶزىڭ تەرىپ ەندىرەتىن بولساڭ، شامامەن 80 جىل بويى ەش دەمالىسسىز تولىق ۋاقىتتى جۇمىس ىستەۋىڭە تۋرا كەلەر ەدى.
الايدا قىرۋار ەڭبەگىمىز زايا كەتەر ەدى، ويتكەنى جۇزدەگەن الپامسا كىتاپتاردى دەنەمىزدەگى كوزگە كورىنبەيتىن 100 تريلليون جاسۋشانىڭ ٴارقايسىسىنا سيدىرا المايتىنىمىز انىق.
مولەكۋلالىق بيولوگيا مەن كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيا سالاسىنىڭ ٴبىر عالىمى بىلاي دەيدى: «كولەمى ٴبىر كۋب سانتيمەتردى قامتيتىن ٴبىر گرامم ۇنتاقتالعان دنق مولەكۋلالارى تريلليونعا جۋىق كومپاكت-ديسكىدەگى مالىمەتتى سيدىرا الادى»20. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ دنق-دا ادام اعزاسىنىڭ دامۋىن قاداعالايتىن گەندەر بار ەكەنى ەسىڭدە بولار. دەمەك، ٵربىر جاسۋشادا قاجەتتى نۇسقاۋلاردىڭ بارلىعى ساقتالادى. دنق-نىڭ اقپاراتقا لىق تولى بولعانى سونشالىق، ونىڭ ٴبىر شاي قاسىققا سياتىن مولشەرى بۇگىندە ٶمىر ٴسۇرىپ جاتقان بارلىق ادامنىڭ سانىنان 350 ەسە كوپ ادامنىڭ ٶسىپ-جەتىلۋىنە جەتەدى. ال قازىرگى جەتى ميلليارد ادامنىڭ اعزاسىنداعى دنق-نىڭ مولشەرى وسى قاسىقتىڭ تۇبىنە قونعان شاڭ سياقتى عانا بولىپ قالادى21.
اۆتورى جوق كىتاپ بولا ما؟
ٴبىر گرامم دنق مولەكۋلاسى تريلليونعا جۋىق كومپاكت-ديسكىدەگى مالىمەتتى سيدىرا الادى
بۇگىندە تەحنولوگيا جاقسى دامىعانمەن، دنق-نىڭ اقپارات ساقتاۋ قابىلەتىنە ەشقانداي قۇرىلعى تەڭ كەلمەيدى. سويتسە دە ونى قانداي دا ٴبىر شامادا كومپاكت-ديسكىمەن سالىستىرۋعا بولادى. مىنا جايلى ويلانىپ كورشى: ديسكىنىڭ سيممەتريالى ٴپىشىنى، ايناداي جىلتىر بەتى جانە بىرەگەي قۇرىلىسى كىم-كىمدى دە تاڭعالدىرادى. ونى ٴبىلىمدار ادامنىڭ جاساپ شىعارعانىندا ەش كۇمان جوق. ال ديسك پايداسىز، كەزدەيسوق جازىلعان مالىمەتتەن ەمەس، قايتا، كۇردەلى قۇرىلعىلاردى قۇراستىرۋ، كۇتىپ ۇستاۋ جانە جوندەۋگە قاتىستى ناقتى نۇسقاۋلاردان تۇرسا شە؟ مۇنداي مالىمەتتەن ديسك اۋىرلامايدى، ال قۇندى مالىمەت قۇندى بولىپ قالا بەرەدى. ديسكىدەگى مالىمەت ونى اقىل-ويى بار بىرەۋدىڭ جازعانىنا نۇسقايدى ەمەس پە؟ اۆتورى جوق جازبا بولا ما؟
دنق-نى كومپاكت-ديسكىگە نە كىتاپقا تەڭەۋ ورىندى-اق. ٴبىر ەڭبەكتە گەنوم جايلى بىلاي دەلىنگەن: «گەنومنىڭ كىتاپقا تەڭەلگەنى ٴتىپتى مەتافورا دا ەمەس. بۇل تۋرا ماعىنادا سولاي. كەز كەلگەن كىتاپ مالىمەت كوزى بولىپ تابىلادى... گەنوم دا اقپاراتقا تولى. الايدا ونىڭ ٴبىر ەرەكشەلىگى بار. ول قالىپتى جاعدايدا ٶزىنىڭ كوشىرمەسىن جاساپ، ٶزىن-ٶزى وقي الادى»22. ولاي بولسا، دنق-نىڭ وسى ٴبىر ماڭىزدى قىرىنا نازار اۋدارايىق.
قىزۋ جۇمىس اتقاراتىن مەحانيزمدەر
ٶلى تىنىشتىق ورناعان مۇراجايدا تۇرىپ: «ٴتىرى جاسۋشا يادروسىنىڭ ٸشى دە ٴدال وسىلاي تىنىش پا؟»— دەپ ويعا شومىپ تۇرعانىڭدا، كەنەتتەن دنق تىزبەگىنىڭ ۇلگىسى ورناتىلعان كورمەنى بايقايسىڭ. ونى جاۋىپ تۇرعان اينەكتىڭ ۇستىندە «قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن كورگىڭىز كەلسە، مىنا پەرنەنى باسىڭىز» دەگەن جازۋ بار ەكەن. پەرنەنى باسقان كەزىڭدە، بايانداۋشىنىڭ داۋسى ەستىلەدى: «دنق، كەم دەگەندە، ەكى ماڭىزدى قىزمەت اتقارادى. بىرىنشىسىنە رەپليكاسيا، ياعني ەكى ەسەلەنۋ، جاتادى. گەندەگى بارلىق اقپارات ٵربىر جاڭا جاسۋشاعا بەرىلۋ ٷشىن، دنق ٶز كوشىرمەسىن جاساۋ كەرەك. قازىر مۇنىڭ قالاي جۇزەگە اساتىنىن تاماشالايىق».
كورمەنىڭ ٴبىر شەتىنەن كۇردەلى قۇرىلعى شىعادى. شىن مانىسىندە، ول ٴبىر-بىرىنە جالعانعان بىرنەشە مەحانيزمنەن تۇرادى. قۇرىلعى دنق-عا جاقىندايدى دا، وعان تىركەسىپ الىپ، تەمىرجولمەن جۇرگەن پويىز سياقتى، دنق-نىڭ بويىمەن جىلجي باستايدى. ول جىلدام قوزعالاتىندىقتان، ناقتى نە ىستەپ جاتقانىن كورۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا ونىڭ ارتىندا دنق-نىڭ ٴبىر ەمەس، تولىق ەكى تىزبەگى پايدا بولىپ جاتقانى انىق بايقالادى.
بايانداۋشى بىلاي دەيدى: «دنق ەكى ەسەلەنگەندە قانداي ارەكەتتەر ورىن الاتىنىن وتە قاراپايىم جولمەن ٴتۇسىندىرىپ كورەيىك. فەرمەنت دەپ اتالاتىن ٴبىر توپ مەحانيزم دنق-نىڭ بويىمەن جىلجي وتىرىپ، ونى ەكىگە بولەدى. سوسىن، ۇزىلگەن ٵر تىزبەكتى ۇلگى رەتىندە قولدانىپ، وعان ەكىنشى سىڭار جاساپ شىعارادى. ٴبىز بۇل پروسەستىڭ بارلىق قىرلارىن كورسەتە المايمىز. قىسقاشا ايتىپ كەتەر بولساق، كوشىرمە جاسايتىن قۇرىلعىنىڭ الدىندا ٴجۇرىپ وتىراتىن ٴبىر كىشكەنتاي مەحانيزم بولادى. ول دنق جىپتەرىنىڭ ٴبىرىن كەسىپ وتىرادى. وسىنىڭ ارقاسىندا قوس سپيرال شيەلەنىسىپ كەتپەي، ەركىن اجىرايدى. وكىنىشكە قاراي، دنق-نىڭ قالاي بىرنەشە رەت «تەكسەرۋدەن» وتەتىنىن دە كورسەتە المايمىز. وسى پروسەسس بارىسىندا انىقتالعان قاتەلەر اسقان دالدىكپەن تۇزەتىلەدى» ( 16، 17-بەتتەردەگى دياگراممانى قارا).
بايانداۋشى ٵرى قاراي بىلاي دەيدى: «تەك ٴبىر نارسەنى انىق كورسەتە الامىز. بۇل — قۇرىلعىنىڭ جىلدامدىعى. ونىڭ قالاي تەز قوزعالاتىنىن بايقاعان بولارسىڭ. فەرمەنتتىك قۇرىلعى دنق «جولىنىڭ» بويىمەن سەكۋندىنا 100 باسپالداق، ياعني جۇپ نەگىزدەردى، ٴجۇرىپ وتەدى23. دنق-نىڭ «جولىن» تەمىرجولدىڭ كولەمىنە دەيىن ۇلكەيتەتىن بولساق، بۇل «پويىز» ساعاتىنا 80 شاقىرىم جىلدامدىقپەن جۇرەر ەدى. ال باكتەريادا مۇنداي قۇرىلعىلار بۇدان ون ەسە تەز جۇرەدى. ادام جاسۋشاسىنداعى جۇزدەگەن كوشىرمە قۇرىلعىلارى دنق «جولىنىڭ» ٵر جەرىندە ٶز قىزمەتتەرىن اتقارىپ جاتادى. ولار نەبارى سەگىز ساعاتتىڭ ىشىندە گەنومدى تولىعىمەن ەكى ەسەلەپ شىعادى»24 («وقىلاتىن جانە ەكى ەسەلەنەتىن مولەكۋلا» دەپ اتالاتىن 20-بەتتەگى قورشاۋدى قارا).
دنق مولەكۋلاسىنىڭ «وقىلۋى»
كوشىرمە قۇرىلعىلارى كەتىپ قالادى دا، ورنىنا وزگەسى كەلەدى. ول دا دنق-نىڭ بويىمەن جىلجيدى، ٴبىراق الدەقايدا جاي جۇرەدى. سەن دنق تىزبەگىنىڭ قۇرىلعىنىڭ ٴبىر شەتىنەن كىرىپ، ەكىنشى شەتىنەن ەش وزگەرىسسىز شىعىپ جاتقانىن كورەسىڭ. بۇعان قوسا، قۇرىلعىنىڭ باسقا شەتىنەن شۇباتىلعان جالعىز ٴجىپتىڭ شىعىپ جاتقانىن دا بايقايسىڭ. مۇنى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
تاعى دا بايانداۋشىنىڭ داۋىسى ەستىلەدى: «دنق-نىڭ ەكىنشى قىزمەتى — ترانسكريپسيالاۋ. دنق ٶزىنىڭ جىلى پاناسى — يادرودان ەشقاشان شىقپايدى. ولاي بولسا، ادام اعزاسىن قۇرايتىن بارلىق اقۋىزدارعا نۇسقاۋ بەرەتىن دنق-داعى گەندەر قالاي وقىلىپ، قولدانىلادى؟ كورمەدە جاڭا پايدا بولعان فەرمەنتتىك قۇرىلعى يادرونىڭ سىرتىنان كەلەتىن حيميالىق اسەرلەرگە سەزىمتال گەننىڭ دنق-داعى ورنىن تاۋىپ الادى. سوسىن، بۇل قۇرىلعى رنق دەپ اتالاتىن مولەكۋلانىڭ كومەگىمەن سول گەننىڭ كوشىرمەسىن جاسايدى. رنق مولەكۋلاسى دنق-نىڭ ٴبىر سىڭارىنا ۇقساس كەلەدى. ونىڭ قىزمەتى — گەندەردەگى كودتاۋلى اقپاراتتى وقۋ. رنق بۇل اقپاراتتى فەرمەنتتىك قۇرىلعىنىڭ ىشىندە بولعان كەزىندە الادى دا، يادرودان شىعىپ، ريبوسومالاردىڭ بىرىنە جەتكىزەدى. ال ريبوسوما، ٶز كەزەگىندە، ونى اقۋىز ٴتۇزۋ ٷشىن قولدانادى».
كورسەتىلىم سەنى تاڭ-تاماشا قالدىرعانى ٴشۇباسىز! مۇراجاي مەن ونداعى ەكسپوناتتاردى قۇراستىرعان ادامداردىڭ شەبەرلىگى سەنى بەيجاي قالدىرماسا كەرەك. ال وسى قۇرىلعىلار وزدىگىنەن قوزعالىپ، ادام جاسۋشاسىندا ٴبىر ۋاقىتتا اتقارىلاتىن سان مىڭداعان پروسەستەردى كورسەتىپ بەرسە شە؟ بۇل كەرەمەت كورىنىس بولار ەدى!
ال ەندى ويلاپ كورشى، وسى كۇردەلى پروسەستەردىڭ بارلىعى ٴدال قازىر سەنىڭ اعزاڭداعى 100 تريلليون جاسۋشادا ٴجۇرىپ جاتىر! ونداعى دنق وقىلىپ، بۇكىل اعزاڭدى قۇرايتىن ٴجۇز مىڭداعان ٵرتۇرلى اقۋىزدىڭ تۇزىلۋىنە باسشىلىق بەرىلۋدە. ٴدال قازىر سەنىڭ اعزاڭداعى دنق ەكى ەسەلەنىپ، تەكسەرىلىپ جاتىر. پايدا بولعان جاڭا جاسۋشانىڭ ەندى ٶز نۇسقاۋلارى بار.
بۇل ايعاقتاردىڭ قانداي ٴمانى بار؟
مىنا جايلى تاعى دا ويلانىپ كورەيىكشى: «دنق-داعى نۇسقاۋلار قايدان پايدا بولدى؟» كيەلى جازبالاردا ايتىلعانداي، نۇسقاۋلار جازىلعان دنق «كىتابى» الەمدەگى ەڭ دانا تۇلعانىڭ ەڭبەگى بولىپ تابىلادى. ساعان بۇل تۇجىرىم ەسكىرگەن نە عىلىممەن ۇيلەسپەيتىندەي كورىنە مە؟
ويلاپ كورشى، ادامدار وسى ماقالادا سيپاتتالعان مۇراجايدى اينىتپاي سوعا الار ما ەدى؟ ٴسىرا، قولدارىنان كەلە قويماس. ويتكەنى ادامنىڭ گەنومى مەن ونىڭ اتقاراتىن قىزمەتى جايلى بۇگىندە كوپ نارسە بەيمالىم. عالىمدار ٵلى كۇنگە دەيىن گەندەردىڭ ورنالاسقان جەرى مەن اتقاراتىن قىزمەتىن انىقتاۋعا تىرىسۋدا. بۇعان قوسا، گەندەر دنق تىزبەگىنىڭ كىشكەنتاي بولىگىن عانا الىپ جاتىر. ال ونىڭ گەندەرى جوق ۇزىن بولىكتەرى جونىندە نە دەۋگە بولادى؟ عالىمدار ونى بۇگىنگە دەيىن ماڭىزسىز دەپ تاۋىپ كەلگەنمەن، قازىر پىكىرلەرىن وزگەرتۋدە. ولاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل بوس جاتقان بولىكتەر گەندەردىڭ قالاي جانە قانداي شامادا قولدانىلاتىنىن قاداعالاۋى مۇمكىن. ٴتىپتى عالىمدار دنق-نىڭ تولىققاندى ۇلگىسىن، ونىڭ ەكى ەسەلەيتىن جانە تەكسەرەتىن مەحانيزمدەرىن قۇراستىرا العان كۇننىڭ وزىندە، ولار ٴدال جاسۋشاداعىداي جۇمىس ىستەي الار ما ەدى؟
اتاقتى عالىم ريچارد فەينمان ولەرىنەن از ۋاقىت بۇرىن: «ٴبىر نارسەنى قۇراستىرا الماعانىم — ونى تۇسىنبەگەنىم»،— دەپ جازىپ كەتكەن ەدى25. ونىڭ كىشىپەيىلدىلىكپەن ايتقان وسى سوزدەرى دنق-نىڭ جاعدايىنا ٴدال كەلەدى ەمەس پە؟! عالىمدار دنق مەن ونىڭ ەكى ەسەلەۋ جانە ترانسكريپسيالاۋ مەحانيزمدەرىن تولىق تۇسىنە دە، جاساي دا المايدى. سوندا دا كەيبىرەۋلەر بۇلاردىڭ بارلىعى ٴساتتى كەزدەيسوقتىقتاردىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولدى دەپ سەنىمدىلىكپەن ايتادى. قالاي ويلايسىڭ، وسى بولىمدە قاراستىرىلعان ايعاقتار بۇل پىكىردى راستاي ما؟
كەيبىر بەدەلدى عالىمدار ايعاقتاردىڭ مۇلدەم باسقا نارسەنى كورسەتەتىنىن ايتادى. مىسالى، دنق-نىڭ قوس سپيرالدى قۇرىلىمىن اشۋعا ۇلەس قوسقان عالىم فرەنسيس كريك بۇل مولەكۋلانىڭ كۇردەلى بولعانى سونشالىق، ونىڭ وزدىگىنەن پايدا بولۋى ەكىتالاي دەگەن شەشىمگە كەلگەن. ونىڭ ويىنشا، تىلسىم كۇشكە يە سانالى الدەبىرەۋلەر دنق مولەكۋلاسىن جەر بەتىنە جىبەرىپ، تىرشىلىككە باستاۋ بەرگەن26.
50 جىل بويى اتەيزمدى قولداپ كەلگەن بەلگىلى فيلوسوف ەنتوني فليۋ جۋىردا پىكىرىن وزگەرتتى. 81 جاستاعى بۇل عالىم تىرشىلىكتى ٴبىر سانالى تۇلعانىڭ جاراتقانىنا سەنەتىن بولدى. نەلىكتەن؟ وعان دنق-عا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر اسەر ەتتى. ٴفليۋدىڭ بۇل پىكىرىن وزگە عالىمدار قولداماسا شە؟ ول بىلاي دەيدى: «بۇلارى وكىنىشتى بولار ەدى. مەن ٶزىم ٶمىر بويى «ايعاقتار قايدا جەتەلەسە، سوندا ٴجۇرۋ كەرەك» دەگەن قاعيدانى ۇستانىپ كەلدىم»27.
سەن نە ويلايسىڭ؟ ايعاقتار قايدا جەتەلەيدى؟ زاۋىتتىڭ باسقارما بولىمىندە تۇرعان كومپيۋتەردى ەلەستەتىپ كورەيىك. وندا بۇكىل زاۋىتتاعى جۇمىستاردى باسقاراتىن كۇردەلى باعدارلاما ورناتىلعان. سونداي-اق بۇل باعدارلاما زاۋىتتاعى ٵربىر قۇرىلعىنى جاساپ، كۇتىپ ۇستاۋعا قاتىستى نۇسقاۋلاردى جۇيەلى تۇردە جىبەرىپ وتىرادى ٵرى ٶزىنىڭ كوشىرمەسىن جاساپ، قاتەلەرىن تەكسەرەدى. وسىنىڭ بارلىعىن كورىپ، قانداي تۇجىرىم جاسار ەدىڭ؟ كومپيۋتەر مەن ونداعى باعدارلاما ٶز بەتىنشە پايدا بولدى ما، الدە ول اقىل-ويدىڭ جەمىسى مە؟ جاۋابى ايقىن ەكەنى ٴشۇباسىز.
a «جاسۋشانىڭ مولەكۋلالىق بيولوگياسى» دەپ اتالاتىن ٴبىر كىتاپتا باسقا مىسال كەلتىرىلەدى. وندا جازىلعانداي، شۇباتىلعان وسى ۇزىن باۋدىڭ جاسۋشا يادروسىندا قالاي جيناقتالىپ تۇرعانىن ەلەستەتۋ ٷشىن، ۇزىندىعى 40 شاقىرىم جىڭىشكە ٴجىپتى تەننيس دوبىنا سيدىرۋىڭ قاجەت. ونىڭ ۇستىنە، ٴجىپ كەز كەلگەن جەرىنەن تارتىپ الۋعا بولاتىنداي ەتىپ جيناقتالۋ كەرەك.
b جاسۋشا گەنومنىڭ تولىق ەكى كوشىرمەسىنەن، ياعني 46 حروموسومادان تۇرادى.
قىزىقتى بولار مالىمەتتەر
«تىرشىلىك وزدىگىنەن پايدا بولدى ما؟»
ەۆوليۋسيا: بولجام با، الدە ايعاق پا؟
ەۆوليۋسيا ٸلىمى بويىنشا وسىمدىكتىڭ نە جانۋاردىڭ ٴبىر ٴتۇرى مۋتاسيانىڭ ارقاسىندا مۇلدەم جاڭا ٴبىر تۇرگە اينالا الادى. بۇل ايعاققا نەگىزدەلگەن بە، الدە بولجامعا ما؟
«تىرشىلىك وزدىگىنەن پايدا بولدى ما؟»
عىلىم جانە كيەلى كىتاپتاعى جاراتۋ ٸسى
عىلىم كيەلى كىتاپتاعى تىرشىلىكتىڭ جاراتىلۋى جايلى مالىمەتتى جوققا شىعارا الدى ما؟
