تىرشىلىككە قولايلى پلانەتا
جەر پلانەتاسىنىڭ تىرشىلىككە قولايلى بولۋى بىرقاتار «ٴساتتى كەزدەيسوقتىقتاردىڭ» ارقاسىندا مۇمكىن بولىپ وتىر. وسى «كەزدەيسوقتىقتاردىڭ» كەيبىرى حح عاسىردا عانا اشىلىپ، زەرتتەلە باستادى. ولاردىڭ كەيبىرى مىنالار:
جەردىڭ قۇسجولى گالاكتيكاسى مەن كۇن جۇيەسىندەگى ورنى، وربيتاسى، ٶسىنىڭ قيعاشتىعى، اينالۋ جىلدامدىعى جانە كەرەمەت سەرىگى اي
جەردى قوس قالقان ىسپەتتى قورعاپ تۇراتىن ماگنيت ٶرىسى مەن اتموسفەرا قاباتى
اۋا مەن سۋ قورىن تولتىرىپ ٵرى تازارتىپ تۇراتىن تابيعاتتاعى اينالىمدار
اتالمىش جايتتار تۋرالى وقي وتىرىپ، مىنا جايلى ويلانىپ كورىڭىزشى: «ولار، شىنىمەن دە، سوقىر كەزدەيسوقتىقتىڭ ناتيجەسى مە، الدە ارنايى ويلاستىرىلعان با؟»
جەردىڭ «مەكەنجايى»
باسقا ايماقتا ورنالاسقاندا جەر تىرشىلىككە جارامدى بولا الار ما ەدى؟
بىرەۋگە ٶز مەكەنجايىڭىزدى بەرگەندە ادەتتە نە جازاسىز؟ ٶزىڭىز تۇراتىن مەملەكەتتى، قالانى جانە كوشەنى جازاتىنىڭىز ٴسوزسىز. جەردىڭ دە ٶز «مەكەنجايى» بار. ونىڭ «مەملەكەتى» — قۇسجولى گالاكتيكاسى، «قالاسى» — كۇن جۇيەسى، ال وربيتاسىن «كوشەسى» دەۋگە بولادى. استرونوميا مەن فيزيكا سالاسىنداعى جەتىستىكتەردىڭ ارقاسىندا عالىمدار وسى ٴبىر عاجاپ تۇراعىمىزدى جان-جاقتى زەرتتەي الدى.
الدىمەن، «قالانىڭ»، ياعني كۇن جۇيەسىنىڭ، ورنىنا نازار اۋدارايىق. ول قۇسجولى گالاكتيكاسىنىڭ ەڭ قولايلى اۋماعىندا ورنالاسقان: گالاكتيكا سەنترىنەن تىم الىس نە وعان تىم جاقىن دا ەمەس. وسى اۋماقتاعى حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ مولشەرى ٴدال تىرشىلىككە قاجەتتى شامادا. سەنتردەن الىسىراقتا بۇل ەلەمەنتتەردىڭ مولشەرى جەتكىلىكسىز، ال جاقىنىراقتا ومىرگە قاۋىپتى رادياسيانىڭ كوپتىگى مەن باسقا دا جايتتاردىڭ سالدارىنان تىرشىلىك ەتۋ مۇمكىن ەمەس. «سايەنتيفيك امەريكەن» جۋرنالىندا ايتىلعانداي، «ٴبىز ەڭ جايلى ايماقتا تۇرامىز»1.
كەرەمەت «كوشە». جەردىڭ «كوشەسى»، ياعني كۇن جۇيەسىندەگى وربيتاسى دا، كوڭىل قويۋعا تۇرارلىق. جەردىڭ وربيتاسى كۇننەن شامامەن 150000000 شاقىرىم قاشىقتىقتا، تىرشىلىك ەتۋگە ەڭ قولايلى ايماقتا ورنالاسقان. وسىنىڭ ارقاسىندا جەر بەتى نە سۋىپ، نە ىسىپ كەتپەيدى. وربيتاسى شەڭبەر تارىزدەس بولعاندىقتان ول كۇندى ٴبىر جىلدا شامامەن بىردەي قاشىقتىقتا اينالادى.
ال كۇن، ٶز كەزەگىندە، كەرەمەت قۋات كوزى بولىپ تابىلادى. ول تۇراقتى، كولەمى دە ٴدال، سونداي-اق تىرشىلىككە قاجەتتى شامادا جارىق پەن جىلۋ بەرەدى. ونىڭ «بىرەگەي جۇلدىز» دەپ اتالعانى ورىندى-اق2.
لايىقتى «كورشى». جەر ٷشىن ايدان ارتىق «كورشى» تابىلماس. ول ديامەترى جاعىنان جەردەن ٴتورت ەسە كىشى. باسقا پلانەتا سەرىكتەرىنەن ەرەكشەلىگى، اي جەردەن تىم كىشكەنتاي ەمەس. اي كولەمىنىڭ وسىنداي بولىپ كەلۋى جاي كەزدەيسوقتىق پا؟ ولاي ەمەس كورىنەدى.
بىرىنشىدەن، اي جەردىڭ ەكولوگياسىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتەتىن مۇحيت سۋلارىنىڭ تاسۋى مەن قايتۋىن تۋعىزادى. سونداي-اق ول جەر ٶسىنىڭ كولبەۋ قالپىنان اۋىتقىماۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. وسىنداي لايىقتى سەرىگى بولماعاندا، ٴبىزدىڭ كوگىلدىر پلانەتامىز زىرىلداۋىق سياقتى تەڭسەلىپ نە اۋدارىلىپ كەتىپ، جەردىڭ استان-كەستەنى شىعار ەدى.
جەر ٶسىنىڭ قيعاشتىعى مەن اينالۋ جىلدامدىعى. جەر ٶسىنىڭ 23،4 گرادۋسقا قيعاش ورنالاسۋى جىل مەزگىلدەرىنىڭ الماسىپ تۇرۋىنا، تەمپەراتۋرانىڭ قالىپتى كۇيدە ساقتالۋىنا جانە الۋان ٴتۇرلى كليماتتىق بەلدەۋلەردىڭ بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. ٴبىر عىلىمي ەڭبەكتە: «جەر ٶسى تىرشىلىك ٷشىن ەڭ قولايلى قالىپتا ورنالاسقان كورىنەدى»،— دەلىنگەن («Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe»3).
كۇن مەن ٴتۇننىڭ ۇزاقتىعىنا اسەر ەتەتىن جەردىڭ اينالۋ جىلدامدىعى جايلى دا سولاي دەۋگە بولادى. ەگەر ونىڭ جىلدامدىعى باياۋلاسا، كۇن مەن ٴتۇن ۇزارىپ، جەردىڭ كۇنگە قاراعان بەتى كۇيىپ، باسقا بەتىن مۇز باسىپ قالار ەدى. ال جەر جىلدام اينالسا، كۇن مەن ٴتۇن قىسقارىپ، داۋىل تولاسسىز سوعىپ، باسقا دا اپاتتار ورىن الار ەدى.
جەردىڭ قورعانىس كۇشى
عارىشتاعى زياندى رادياسيا مەن وقشا بوراعان مەتەورلىق دەنەلەر كوپ قاۋىپ توندىرەدى. ٴبىراق ٴبىزدىڭ كوگىلدىر پلانەتامىز بۇل «مايداننان جارالانباي»، امان-ەسەن وتەدى. ويتكەنى جەردى قۋاتتى ماگنيت ٶرىسى مەن عاجايىپ اتموسفەرا قاباتى قالقان ىسپەتتى قورعايدى.
جەردىڭ قالقان ىسپەتتى ماگنيت ٶرىسى
جەردىڭ ماگنيت ٶرىسى. جەردىڭ سەنترىندەگى يادرو بالقىتىلعان تەمىر سۇيىقتىقتان تۇرادى. ول عارىشتىڭ ٴبىراز جەرىنە دەيىن جەتەتىن وراسان زور، قۋاتتى ماگنيت ٶرىسىن تۋدىرادى. جەردىڭ وسىنداي قورعانىس كۇشى ٴبىزدى عارىش رادياسياسىنىڭ باسىم بولىگىنەن جانە كۇننىڭ زياندى اسەرىنەن ساقتايدى. كۇننىڭ زياندى اسەرىنە زاريادتالعان بولشەكتەردىڭ ۇزدىكسىز اعىنىنان تۇراتىن كۇن جەلى، ساناۋلى مينۋتتاردا ميللياردتاعان سۋتەگىلىك بومبانىڭ جارىلىسىنا تەڭ ەنەرگيا ٴبولىپ شىعاراتىن جالىن شۋدالارى جانە عارىشقا ميللياردتاعان توننا ماتەريا شاشاتىن كۇن تاجىندەگى وتالىستار جاتادى. جەردىڭ قورعانىس كۇشىنىڭ كەرەمەت كورىنىسىن كوزبەن كورىپ تاماشالاۋعا بولادى: جالىن شۋدالارى مەن وتالىستار اتموسفەرانىڭ جوعارعى قاباتىندا، جەر پوليۋستەرىنە جاقىن ماڭدا كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ٴتۇرلى ٴتۇستى ساۋلەلەر — پوليار شۇعىلاسىن تۋدىرادى.
پوليار شۇعىلاسى
جەردىڭ اتموسفەراسى. گازداردان تۇراتىن بۇل «جامىلعى» ٴبىزدى اۋامەن قامتاماسىز ەتۋمەن قاتار، سىرتتان كەلەتىن زياندى اسەردەن قورعايدى. اتموسفەرانىڭ جوعارعى قاباتى ستراتوسفەرادا وزون دەپ اتالاتىن وتتەگىنىڭ ەرەكشە ٴتۇرى بار. ول ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەرىنىڭ 99 پايىزىنا دەيىنگى مولشەرىن جەرگە جەتكىزبەي قارماپ وتىرادى. وسىلايشا وزون قاباتى ادامداردى جانە وتتەگىنىڭ كوپ مولشەرىن شىعاراتىن پلانكتوندى قوسا العاندا، تىرشىلىك يەلەرىنىڭ سان-الۋان ٴتۇرىن زياندى رادياسيادان قورعايدى. وزوننىڭ مولشەرى تۇراقتى ەمەس: ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەرىنىڭ ىقپالى ارتقان سايىن، ونىڭ دا مولشەرى كوبەيە تۇسەدى. راسىندا دا، وزون قاباتى — جەر ٷشىن قالقان ىسپەتتى ناعىز قورعانىش.
اتموسفەرا ٴبىزدى مەتەورلاردان قورعايدى
سونىمەن قاتار اتموسفەرا جەردى جاڭبىرشا جاۋىپ تۇراتىن ٸرىلى-ۇساقتى دەنەلەردەن قورعايدى. بۇل كەسەك دەنەلەردىڭ كوبىسى اتموسفەرادا ىدىراپ، ٴبىزدىڭ كوزىمىزگە «اقپا جۇلدىز» بولىپ كورىنەدى. الايدا اتموسفەرا تىرشىلىك ٷشىن قاجەت كۇننىڭ جىلۋى مەن جارىعىن بوگەمەيدى. ول ٴتىپتى جىلۋدىڭ بۇكىل جەر بەتىنە بىرقالىپتى تارالۋىنا سەپتىگىن تيگىزىپ، تۇندە جامىلعى سياقتى جىلۋدى ساقتاپ تۇرادى.
ٴيا، جەردىڭ اتموسفەراسى مەن ماگنيت ٶرىسىن ٵلى دە زەرتتەلەتىن اسقان شەبەرلىكتىڭ بىردەن ٴبىر كورىنىسى دەۋگە بولادى. تىرشىلىك ٷشىن قاجەت تابيعاتتاعى اينالىمدار دا — وزىنشە جاتقان ٴبىر دۇنيە.
كوگىلدىر پلانەتامىزدىڭ مىقتى قوس قالقانمەن قورعالعانى جاي كەزدەيسوقتىق پا؟
تابيعاتتاعى اينالىمدار
قانداي دا ٴبىر ۇيگە تازا اۋا كىرمەي، سۋ مەن كاناليزاسيا قۇبىرلارى بەكىتىلىپ، قوقىس شىعارىلماسا، ول جەردە تۇرۋ مۇمكىن بولماي كەتەر ەدى. ٴبىزدىڭ جەرىمىز سىرتقى ورتادان وقشاۋلانعان وسىنداي ۇيگە ۇقسايدى: تىرشىلىككە قاجەتتى اۋا مەن سۋ سىرتتان، ياعني عارىشتان كەلمەيدى، قالدىقتار دا سوندا اكەتىلمەيدى. الايدا جەر وزدىگىنەن جاڭارىپ، تىرشىلىككە قولايلى بولىپ قالا بەرەدى. قالايشا؟ بۇل سۋ، كومىرتەگى، وتتەگى جانە ازوت اينالىمدارىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن. تومەندە وسى اينالىمداردىڭ ٴارقايسىسى تۇسىندىرىلەدى.
سۋ اينالىمى. سۋ تىرشىلىك ٷشىن وتە قاجەت. ادام سۋسىز بىرنەشە كۇن عانا ٶمىر سۇرە الادى. سۋ اينالىمىنىڭ ارقاسىندا جەر سۋلارى جاڭارىپ، تازارىپ وتىرادى. بۇل اينالىم ٷش ساتىدان تۇرادى. 1. كۇن قىزۋىنىڭ اسەرىنەن سۋ بۋلانىپ، اتموسفەراعا كوتەرىلەدى. 2. وسى تازارتىلعان بۋ كوندەنساسيالانىپ، ياعني قويۋلانىپ، بۇلتتار تۇزەدى. 3. سوسىن، جاۋىن-شاشىن تۇرىندە قايتادان جەرگە تۇسەدى. جىل سايىن وسىنداي اينالىمنان وتەتىن سۋدىڭ مولشەرى قانداي؟ عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، ول جەر بەتىن شامامەن 1 مەتر بيىكتىككە دەيىن باسىپ قالۋعا جەتەدى4.
كومىرتەگى مەن وتتەگى اينالىمى. ٶمىر ٴسۇرۋ ٷشىن ٴبىز تىنىس الامىز، ياعني وتتەگىن جۇتىپ، كومىرقىشقىل گازىن شىعارامىز. الايدا بارلىق ادامدار مەن جانۋارلاردىڭ تىنىس الاتىنىن ەسكەرسەك، وتتەگى قالايشا تاۋسىلىپ قالمايدى؟ ماسەلە وتتەگى اينالىمىندا. 1. فوتوسينتەز پروسەسى كەزىندە وسىمدىكتەر ٴبىز شىعارعان كومىرقىشقىل گازىن ٴسىڭىرىپ، كۇن ساۋلەلەرىنىڭ كومەگىمەن كومىرسۋ مەن وتتەگىن ٴبولىپ شىعارادى. 2. ال ٴبىز سول وتتەگىمەن تىنىس الامىز. كومىرتەگى مەن وتتەگى اينالىمى زياندى قالدىقسىز، شۋسىز ٵرى زور ۇيلەسىمدىلىكپەن وتەدى.
ازوت اينالىمى. تىرشىلىك يەلەرى ٷشىن اقۋىز سياقتى ورگانيكالىق مولەكۋلالاردىڭ ماڭىزى زور. ا. مۇنداي مولەكۋلالار ازوتتىڭ ارقاسىندا تۇزىلەدى. اتموسفەرانىڭ 78 پايىزى ازوتتان تۇرادى. نايزاعاي جارقىلى ونى وسىمدىكتەر سىڭىرە الاتىن قوسىلىستارعا اينالدىرادى. ٵ. ال وسىمدىكتەر وسى قوسىلىستاردى قولدانىپ، ورگانيكالىق مولەكۋلالار تۇزەدى. جانۋارلار، ٶز كەزەگىندە، وسىنداي وسىمدىكتەرمەن قورەكتەنىپ، سونداعى ازوتتى سىڭىرەدى. ب. اقىرىندا، ٶلى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردەگى ازوت قوسىلىستارى باكتەريالاردىڭ اسەرىمەن ىدىرايدى دا، ٴبولىنىپ شىققان ازوت قايتادان توپىراققا جانە اتموسفەراعا تارايدى.
قالدىقسىز ٶندىرىس
بۇگىندە تەحنولوگيا سالاسى جاقسى دامىعانمەن، ادامدار جىل سايىن ميلليونداعان توننا قايتا وڭدەلمەيتىن زياندى قالدىقتار شىعارادى. ال جەر بولسا ٶز قالدىقتارىن عاجاپ حيميالىق پروسەستەردىڭ ارقاسىندا تولىعىمەن قايتا وڭدەپ وتىرادى.
جەردىڭ قايتا وڭدەۋ جۇيەسى قالاي پايدا بولدى؟ ٴدىن مەن عىلىم سالاسىنىڭ جازۋشىسى م. ا. كوري بىلاي دەيدى: «جەردىڭ ەكوجۇيەسى، راسىندا دا، سوقىر كەزدەيسوقتىقتىڭ ارقاسىندا عانا پايدا بولسا، ونداعى پروسەستەردىڭ بارلىعى، ٴسىرا، وسىنشالىقتى ۇيلەسىمدى بولا الماس ەدى»5. ٴسىز وسى سوزدەرمەن كەلىسەسىز بە؟
