Щьнәт! Гәләк брошуред сәва һесабуна мәрьва, ӧса бәдәԝ у рʹәнгани чекьринә, ԝәки дина мәрийа бькʹьшиньн бәрбь щийед пʹьрʹ бәдәԝ, кӧ ԝәк «щьнәте нә». Бь ве йәке әԝана мәрийа һелан дькьн һәрʹьнә ԝан щийа хԝәрʹа һеса бьн у һʹәму хәм у чәтьнайед хԝә бир бькьн. Ле ча әм заньн, чахе мәри жь һесабуне пашда ԝәдьгәрʹә мал, һʹәму тьшт диса ӧса нә, чаԝа кӧ һʹәбу.

Бь рʹасти жи хԝәстьна мәрийа кӧ щьнәтеда бьн, пʹьрʹ ԛәԝи йә. Ләма жи пьрсед ӧса пешда тен: «Гәло ‹щьнәт› әв тʹәне чʹирок ә? У һәрге ӧса нә, чьма мәрьв һьзрәт ьн бькʹәвьнә щьнәте? У әв дькарә тьштәкә реали бә?»

Һʹәта ньһа, тʹема дәрһәԛа щьнәте мәрьварʹа гәләк һʹәԝас ә. Гәләка жь ԝан дәстпекьрьн дәрһәԛа ве йәке бьфькьрьн, паши ԝе йәке ча жь Кʹьтеба Пироз пеһʹәсийан дәрһәԛа бахче Едене йа «ль алийе рʹоһьлате». Ле чьма әв бахчәки мәхсус бу? Сәрһатийеда ньвисар ә: «Хӧдан Хԝәде жь әʹрде һәр дар шин кьрьн, дитьнерʹа һʹәԝаскʹар у хԝарьнерʹа хԝәш». Әв бь рʹасти жи щики хԝәш у баш бу. У тьште мәхсус ви бахчәйида әԝ бу, кӧ ль ԝьр «нава бахчәда . . . дара жийине» һәбу (Дәстпебун 2:8, 9).

Хенщи ԝе йәке, дь кʹьтеба Дәстпебунеда те готьне дәрһәԛа чар чʹәма, йед кӧ жь ви бахчәйи дәрдькʹәтьн. Жь ԝан чʹәма дӧ һʹәв, һʹәта рʹожа иройин әʹйан ьн: Дищлә у Фьрат (Дәстпебун 2:10-14, бьньһерʹә спартьна ДТʹ). Әв дӧ чʹәм жь Кәндава Фарсе дькʹьшьн бәрбь Ираԛе, чь кӧ бәре пʹара Фарса кәвьн бу.

Ча те кʹьфше щьнәта сәр әʹрде дькʹәтә пʹара култура Фарса. Дь Филадәлфийайеда йәк жь бажаред Пәнсилванийайе йа Дәԝләтед Йәкбуйи, һәйә музейәк, кʹидәре кӧ те хԝәйкьрьне халича Фарси йа ԛьрна 16. Ль сәр ве халиче нәԛьшкьри йә бахчәки суркьри бь баха у кӧлирка. Хәбәра Фарьси «бахче суркьри», ӧса жи те һʹәсабе «щьнәт». У ләма жи әв шькьле нәԛьшкьри ль сәр ве халиче, рʹьнд дьдә кʹьфше шьроԝәкьрьна Кʹьтеба Пироз дәрһәԛа бахче Еденейи хԝәшьк.

Бь рʹасти, дь гәләк зьманада у културада нав тʹәмамийа дьнйайеда, сәрһатийед дәрһәԛа щьнәте гәләк щар тенә гьликьрьне. Чахе мәрьв жь щики дәрбази щийе дьн дьбун, әԝана тʹәви хԝә әв сәрһатийед орижинале жи дьбьрьн, йед кӧ пәй ԝәʹдәрʹа ль гора култура мәрийа һатьнә тʹәвхьстьне тʹәви чʹирока у һʹәкийата. Һәла һе иро жи, чахе мәрьв щийед бәдәԝ дьвиньн, әԝана дәрбера нав дькьн ча щьнәт.

Һьнә рʹеви дьхәбьтин кӧ щьнәта ӧндакьри бьвиньн. Мәсәлә, чахе Чарлз Гордон, сәрәскәре ордийа Британи дь сала 1881-да чубу гьрава Сәйшәле, әԝ пʹьрʹ әʹщебмайи ма жь бо бәдәԝийа Валлә де Маи у әԝи дьгот кӧ әв һәйә бахче Едене. Әв щи ньһа жь алийе Йунеско те парастьне. Дь ԛьрна 15-да, сәфәре Итали Кристофор Коломбӧс, незики гьрава Һьспаньолайе бу, ньһа Кʹомара Доминикийә Һаити йә. Чахе әԝи әв щи дит, әԝи тʹьре кӧ әԝи бахче Едене дит.

Дь Кʹьтеба тʹәрихийейә модернда йа бь наве Mapping Paradisе, («Хәритәйә Щьнәте») 190 зедәтьр хәритәйед кәвьн һәнә, у сәр һʹәчʹи зәʹф жь ԝана Адәм у Һеԝанә дь бахчәда. Дь ве кʹьтебеда ӧса жи һәйә хәритәк мӧһим йа ԛьрна 13, копийа манускрипта Беатус Лейебана. Жоре ль сәр ве манускрипте кʹьфшкьри йә чаргошә, йа кӧ щьнәте дьдә кʹьфше. Жь ве щьнәте чар чʹәм дәрдькʹәвьн, «Дищлә», «Фьрат», «Писон» у «Щеон», йед кӧ дькʹьшьн бәрбь чар ԛӧлбед хԝә, у бь ве йәке дьдьнә кʹьфше бәлакьрьна Мәсиһтийе ль сәр чар ԛӧлбед дьнйайе. Жь ве йәке рʹьнд те кʹьфше, кӧ рʹаст ә тʹӧ кәс сәд сәләфи ньзанә щийе щьнәта әʹсли, ле диса жи мәрьв чирок у сәрһатийед хԝәда дәрһәԛа щьнәте гьли дькьн у жь ньсьләке һʹәта ньсьла дьн әв бәла дьбә. Бь ве йәкә әԝана дьдьнә кʹьфше һʹьзрәта дьле хԝә.

 Ньвискʹаре Инглизийә ԛьрна 17, Щон Милтон әʹйан ә бь һәлбәста хԝә, наве кʹижани йә Paradisе Lost («Щьнәта Ӧндакьри»). Әв һәлбәст ль сәр һʹиме кʹьтеба Дәстпебун ә, демәк ль сәр һʹиме сәрһатийа дәрһәԛа гӧне Адәм у дәркʹәтьна ԝи жь Едене. Дь ве кʹьтебеда Милтон дина хԝә дьдә созе дәрһәԛа жийина һәр-һәйи ль сәр әʹрде, у әԝи ньвиси: «Тʹәмамийа әʹрде ԝе бьбә щьнәт». Паши ԝе йәке, Милтон ньвиси кʹьтеба бь наве Paradisе Rеgainеd («Щьнәта Дити»).

Әʹшкәрә йә, кӧ нава тʹәрихийеда тʹема дәрһәԛа щьнәте гәләк мәрьварʹа һʹәԝас бу у әԝана дьхәбьтин кӧ щьнәте бьвиньн. Ле чьма ньһа нагәрʹьн? Бәре пешьн, чаԝа кӧ леколинкʹаред «Хәрита Щьнәте» готьн, ԝәки «леколинкʹаред религийа . . . хԝә гьртьн жь ԝе йәке, кӧ бәрдәԝам кьн щийе щьнәте бьгәрʹьн».

Дереда мәрийа һин дькьн, кӧ ахьрийа-ахьрийе мәрьв дьчьнә әʹзмен, нә кӧ ԝе ль сәр әʹрде щьнәте бьжин. Ле дь Кʹьтеба Пирозда Зәбур 37:29-да те готьне: «Рʹасте ль әʹрде ԝар бьн у һәр-һәйе ԝе сәр бьжин». Һәмьки иро нькари бежи кӧ әʹрд щьнәт ә. Ле гәло әм жь кʹӧ заньн кӧ әв созе жь Кʹьтеба Пироз ԝә бе сери? *

Йаһоԝа Хԝәде, йе кӧ Щьнәта әʹсли әʹфьрандьбу, соз дайә кӧ ԝе диса әʹрде бькә щьнәт. Чь щурʹәйи? Те бира ԝә Иса әм һин кьрьн дӧа бькьн: «Пʹадшатийа тә бе, әʹмьре тә бә, чаԝа ль әʹзмен, ӧса жи ль сәр әʹрде» (Мәтта 6:10). Әв Пʹадшати, йа кӧ дәсте Исада нә, зутьрәке ԝе дәԝса һʹәму сәрԝеред дьнйайе бә (Данийел 2:44). Бьн сәрԝертийа ве Пʹадшатийе, ԛьрара Хԝәде дәрһәԛа әʹрде щьнәте, ԝе әʹсәйи бе сери.

Ишайа пʹехәмбәр жь бина бәр Хԝәде ньвиси, кӧ Щьнәта создайи ԝе чь щурʹәйи бә. Демәк кӧ һʹәму хәм, чәтьнайи у шәрʹ-дәԝен кӧ иро инсанәте дьдьнә чәрчьрандьне, ԝе бенә һьлдане (Ишайа 11:6-9; 35:5-7; 65:21-23). Жь кʹәрәма хԝә ԝәʹдә бьвиньн, сәва кӧ әван рʹезед жь Ишайа бьхуньн. Бь ве йәке баԝәрийа ԝә һьндава созед Хԝәде, ԝе бьшьдә. Ӧса әме ԛәбулкьрьна Хԝәде бьстиньн у щьнәтеда жи ләзәте бьвиньн, чь кӧ Адәм у Һеԝайе ӧнда кьрьн (Әʹйанти 21:3).

Чьма әм дькарьн баԝәр кьн кӧ һевийа мә дәрһәԛа Щьнәте әв нә чʹирок у һәкийәт ә, ле тьштәкә реали йә? Чьмки Кʹьтеба Пироз дьбежә: «Әʹзман әʹзманед Хӧдан ьн, ле әʹрд Ԝи да мәрьвайе». Щьнәта ль сәр әʹрде ԝе әʹсәйи һәбә, чьмки Хԝәде «хԝәйе готьна хԝә» йә у Әԝи әве йәке соз дайә (Зәбур 115:16; Тито 1:2). Ԝаа, Кʹьтеба Пироз созәки чьԛас хԝәш дьдә: Щьнәта һʹәта-һʹәтайе!