KUNA kwa Aneyisaele ana bakota muna Nsi a Nsilu, o mvu wayantikanga muna ngonde ya Setemba yovo Okutoba, e nsungi ina bakubikanga o ntoto yo kuna e mbongo.

Muna zaya lumbu kwa ivanga ngonde imosi, o wantu nzangam’a ngonde basadilanga, e ngonde lumbu 29 yovo 30 yavanganga. Muna zaya lumbu kwa uvanga o mvu mosi, o wantu mpaik’a ntangwa basadilanga. Kansi, avo mvu utangilu landila e nzangama za ngonde, o mvu wowo wankufi ukala avo utezaneso ye una utangilu landila e mpaik’a ntangwa. Ozevo, diavavanga vo bawizanesa mpila zole zazi za tangila e mvu. Muna kuma kiaki, wantu bakudikilanga lumbu yovo ezak’e ntangwa nkutu kudikila ngonde mosi, nanga vitila o mvu wampa wayantika. Muna mpila yayi, e manaka mayendanga betela ye nsungi ya kuna yo kutika e mbongo.

Muna lumbu ya Mose, Nzambi wakanikina Aneyisaele vo, o mvu ufwete yantikila muna ngonde ya Abibi yovo Nisani, i sia vo, ngonde ya Malusu yovo Abidi omu lumbu yeto. (Luv. 12:2; 13:4) Muna ngonde yayi ya Nisani, Aneyisaele bavanganga nkinzi a nkutik’a bale. Muna nkinzi wowo, bavananga nkayilu kwa Yave wa mbongo yantete ya bale.—Luv. 23:15, 16.

O Emil Schürer wa nkwa ngangu mosi wasoneka vo: “Diasazu diakala mu zaya kana muna manaka mufwete kudikila diaka ngonde mosi yovo ve. Kadi o nkinzi a Nduta wakembelwanga kina kia 14 kia ngonde a Nisani, vava ngonde yalungilanga. Nkinzi wau wavangamanga kaka ku nim’a nsungi ina o mwini yo fuku ukalanga yo lutangu lwau lumosi lwa ola, i sia vo, ola 12 . . . Kansi, kuna mfoko a mvu, avo bamwene vo e lumbu kia Nkinzi a Nduta kia mvu ulanda kilwaka vitila bakota muna nsungi yoyo, Ayuda bakudikilanga ngonde mosi kuna mfoko a mvu.”

Mbangi za Yave besadilanga e ndekwa zazi muna sikidisa e lumbu kia Nlekelo a Mfumu uvangamanga muna ngonde a Malusu yovo Abidi. E lumbu kiokio betela kikwendanga ye lumbu kia 14 kia ngonde a Nisani, landila manaka ma Ayibere. E nkutakani zawonso omu nza zizayiswanga e lumbu kiaki, vitila ngonde zayingi. *

Kansi, aweyi Aneyisaele bazayilanga e mfoko ye lubantiku lwa ngonde? O unu, diasazu mu zaya e diambu diadi kadi tuvuidi manaka muna nkanda ye muna telefone. Kansi kuna nz’ankulu, diampasi kikilu diakalanga.

Muna lumbu ya Noa, e ngonde zawonso lumbu 30 zavanganga. (Tuku 7:11, 24; 8:3, 4) Kansi, muna lumbu ya Aneyisaele, ke ngonde zawonso ko zakalanga ye lumbu 30. Muna manaka ma Ayibere, e ngonde yayantikanga muna nzangam’a ngonde. Muna mpila yayi, e ngonde lumbu 29 yovo 30 yavanganga vitila ngonde yankaka yayantika.

Lumbu kimosi, Davidi yo Yonatane bayika lubantiku lwa ngonde vava bavova vo: “O mbazi e ngonde izangama.” (1 Sam. 20:5, 18) Nanga disongele vo muna lumbu ya Davidi, wantu bakizayilanga lubantiku lwa konso ngonde. Kansi, aweyi Aneyisaele bazayilanga lubantiku lwa konso ngonde? Tulenda baka e mvutu za kiuvu kiaki muna nkanda mia Mishná, miyikanga e nsiku ye fu ya kisi nsi ya Ayuda. Nkanda miami misonganga vo, vava Ayuda bavaika muna kinkole kuna Babele, e mbazi a nkanu anene ya Ayuda (Sanedina) yasikidisanga e lumbu kiayantikanga konso ngonde. Muna lumbu kia 30 kia ngonde ina ya nsambwadi tuka kiavangamena o nkinzi, e mbazi a nkanu yalungananga. Yau babakanga e nzengo za lumbu kiyantika e ngonde ilanda. Aweyi babakilanga e nzengo zazi?

Ayingidi a Yerusaleme ana bakalanga kuna kwavaikilanga e ngonde, basianga e sungididi kuna zulu mu mona e nzangam’a ngonde. Vava bamonanga e sinsu kia nzangam’a ngonde, vana vau bazayisanga dio kwa Mbazi a Nkanu. Vava mbazi a nkanu batambulanga umbangi wa wantu ayingi, yau mpe bavananga luzayisu vo e ngonde ampa iyantikidi. Kansi, adieyi bavanganga vava matuti mafukanga e zulu yo kakidila ayingidi mu lembi mona e nzangam’a ngonde? Basikidisanga vo e ngonde ina  bena lumbu 30 ivanga, i bosi yayantikanga e ngonde yampa.

E nkanda mia Mishná misonganga vo muna zayisa lubantiku lwa ngonde yampa, Mbazi a Nkanu yakwikanga o tiya vana mbat’a Mongo a Olive una wakala lukufi ye Yerusaleme. Muna Isaele yawonso, bakwikanga o tiya vana fulu yazangama muna mwanganesa e nsangu zazi. Muna mvu mialanda, basadilanga anati a nsangu muna mwanganesa e nsangu zazi. Muna mpila yayi, Ayuda awonso muna Yerusaleme ye muna zunga yankaka, bazayanga vo e ngonde yampa iyantikidi. Ediadi diabasadisanga mu kembelela e nkinzi miawonso muna kolo kiau kimosi.

Muna toma bakula manaka ma Ayibere mu kuma kia ngonde, nkinzi ye nsungi ye una zakadilanga e ngwizani, tala e babu kisilu mu longi diadi.