1. Adieyi tufwete vanga muna siamisa lukwikilu lweto muna Nzambi?

WANTU ayingi bevovanga vo bekwikilanga kaka muna lekwa ina balenda mona. Aweyi tulende sadisila wantu a mpila yayi mu kwikila muna Yave? Nkand’a Nzambi uvovanga vo: “O Nzambi, ke vena nkutu ona wakumona ko.” (Yoa. 1:18) Wau vo ke tulendi kumona ko, adieyi tulenda vanga muna siamisa lukwikilu lweto muna Yave wa “Nzambi walembi monakana”? (Kol. 1:15) Diantete tufwete zaya malongi mefukanga e ludi mu kuma kia Nzambi. I bosi, tufwete longoka toma sadila Nkand’a Nzambi muna vunisa malongi mawonso ‘metelamenanga zayi wa Nzambi.’—2 Kor. 10:4, 5.

2, 3. Nkia malongi mole mekakidilanga wantu mu zaya e ludi mu kuma kia Nzambi?

² Dimosi muna malongi mefukanga meso ma wantu yo kubakakidila mu lembi zaya e ludi mu kuma kia Nzambi i longi dia lunungunuku. Elongi diadi ke dina ngwizani ko yo Nkand’a Nzambi ye ke disadisanga wantu ko mu kala ye vuvu kia kusentu. Elongi dia lunungunuku divovanga vo wantu mu kinsalukisa bayantikila. Kele vo elongi diadi dikala dialudi, ke twadi zaya ko ekuma twinina ova ntoto.

³ Ayingi muna Kikristu kia Kimpangila ke bebakulanga Nkand’a Nzambi ko. Belonganga vo yawonso ina mu nsema, kumosi yo ntoto ye lekwa yawonso yamoyo, tezo kia mafunda kumi ma mvu kaka miavioka tuka yasemenwa. Bevovanga vo Nzambi mu lumbu sambanu ya ola 24 kavanga e lekwa yawonso. Elongi diadi diyikilwanga vo criacionismo. Awana bekwikilanga mun’elongi diadi bebembolanga ziku yawonso besololanga akwa ngangu za nza ivunisanga ngindu zau. Wantu awaya nanga bezitisanga Nkand’a Nzambi, kansi elongi diau dikakidilanga wantu mu bund’e vuvu muna Diambu dia Nzambi. Ekuma? E kuma kadi elongi dia criacionismo divavanga kwikidisa wantu vo mana masonama muna Nkand’a Nzambi ke maludi ko. Awana beyikamanga elongi diadi bekutusungamesanga wantu akaka muna tandu kiantete ana bakala y’etima dia sadila Nzambi, “kansi ke mun’owu wa visa kia zaya ko.” (Roma 10:2) Aweyi tulenda sadila Diambu dia Nzambi muna bangula ‘tumbu twatu twangolo,’ i sia vo, elongi dia lunungunuku ye dia criacionismo? * Tulenda wo vanga kaka kele vo tusidi e ngolo za toma zaya dina Nkand’a Nzambi ulonganga.

4. Lukwikilu lweto mu nki lufwete tuka?

⁴ Nkand’a Nzambi ukutuzayisanga vo twalundanga yovo twazola o zayi. (Nga. 10:14) Yave ozolanga vo lukwikilu lweto muna yandi lwatuka muna ziku yasikididi yo umbakuzi, ke mu malongi ye tusansu twa wantu ko. (Tanga Ayibere 11:1.) Muna kala yo lukwikilu lwasikila muna Nzambi, entete tufwete kwikila vo Nzambi una. (Tanga Ayibere 11:6.) O lukwikilu tuna lwau muna Nzambi, ke mpasi kwikila kaka ko, kansi twatoma fimpa e ziku kia diambu yo sadila umbakuzi weto.—Roma 12:1.

5. Adieyi dikutukwikidisanga vo Nzambi una?

⁵ Paulu wa ntumwa wayika e kuma tufwete kadila ye ziku vo Nzambi una, kana una vo ke tulendi kumona ko. Paulu wasoneka vo: “Oma ma yandi malembi monakana, matomene moneka tuka kun’esemo dia nza, wau mazayakenene muna lekwa yavangwa, i nkum’andi a mvu ya mvu, yo unzambi.” (Roma 1:20) Aweyi olenda sadisila muntu okatikisanga vo Nzambi una mu kwikila muna mvovo mia Paulu? Olenda sadila nona ilende ya lekwa yasemwa isonganga o nkuma ye ngangu za Nsemi eto.

6, 7. Nkia lekwa yole isonganga nkum’a Yave?

⁶ Tumonanga e ziku kia nkum’a Yave muna lekwa yole ikututaninanga. E ngambwil’a ntoto (atmosfera) ye fukwa kiyikilwanga vo campo magnético. Kasikil’owu, muna ngambwila i mutukanga e tembwa kikutusadisanga mu fulumuna. Ikututaninanga mpe muna lekwa yampondi ikiyanga kun’ezulu. Lekwa yayi yampwena ina nze matadi, ilenda vonda wantu kele vo isotokele ova ntoto. Kansi ediadi ke divangamanga ko kadi vava ilwakanga muna ngambwila, e lekwa yayi izinanga. Vava izinanga, ivaikisanga nsemo mikiyanga kuna zulu muna fuku.

⁷ E campo magnético mpe ikututaninanga muna vonza. Muna kati kwa ntoto muna ye lekwa kiavindumuka kina yo mbodi wazelomoka uvaikisanga fukwa kizunganga o ntoto yo yalumuka muna ngambwila. E fukwa kiaki kikututaninanga muna mbangazi a ntangwa ye lekwa yakaka yampondi itukanga kuna zulu. Muna kuma kia fukwa kiaki, e mbangazi a ntangwa ke izinisanga lekwa yamoyo ko ina ova ntoto. Kansi, kikakidilanga e mbangazi yayi yo vutula yo diaka muna ngambwila. Tulenda mona e ziku kia fukwa kiaki muna nsemo mia se yayingi mimonekanga kuna zulu muna fuku lukufi ye zunga iyikilwanga vo pólo norte ye pólo sul. Kieleka, Yave wazala yo nkuma.—Tanga Yesaya 40:26.

8, 9. Nki kisadisanga vangwa yamoyo mu kwamanana zinga? Ediadi adieyi dikutulonganga mu kuma kia ngangu za Yave?

⁸ Tulenda mona ngangu za Yave muna nkubika kavanga kimana e zingu kiakwamanana ova ntoto. Muna bong’e nona: Yindula e mbanza yazungwa kwa yaka izingilwanga kwa ulolo wa wantu. Mu mbanza yayi ke mukotanga maza ko ngatu vaikisa lekwa yawonso ya mvindu ina mo. O zingila muna mbanza ya mpila yayi yazala ye mvindu diampasi kikilu dikala. O ntoto ulenda tezaneswa ye mbanza yayi. Ke una ye maza mafwana ko ma nwa ye diampasi dia katula e mvindu yawonso. Kansi, e mpila yakubikilwa o ntoto isadisanga vangwa yawonso yamoyo mu kwamanana zinga. Ekuma? E kuma kadi o ntoto una yo nkuma wa vangulula e lekwa yawonso ina o mfunu muna zinga.

⁹ Badika una ntoto uvaikisilanga oxigênio isadisanga vangwa ya moyo mu fulumuna. Mafunda ye mafunda ma vangwa yamoyo ituntanga oxigênio yo vaikisa dióxido de carbono. Kana una vo ediadi divangamanga ntangwa zawonso, e oxigênio ke ifokokanga ko. Ekuma? E kuma kadi e nti mitambulanga dióxido de carbono, maza, ntemo a ntangwa ye mbole, i bosi mivaikisanga e carboidrato ye oxigênio. Vava tufulumunanga, tukotesanga e oxigênio yo vaikisa e dióxido de carbono. E nkubika yayi iyikilwanga vo fotossíntese. Yave osadilanga e nti kavanga mu vana ‘moyo ye fulumwinu’ kwa wantu awonso. (Mav. 17:25) Kieleka, Yave ngangu zayingi kena zau!

10, 11. Aweyi tulenda mwena e ngangu za Yave muna lumbemba-mbemba ye vengelele?

¹⁰ Tulenda mpe mona e ngangu za Yave muna mpila kavangila ulolo wa vangwa izingilanga ova ntoto. Akw’a ngangu bevovanga vo vena ye tezo kia mafuku 100 ma má yamoyo ya mpila mu mpila ova ntoto. (Tanga Nkunga 104:24.) Tulongoka mu kuma kia ngangu zandi muna mpila kasemena eyaka lekwa yayi.

¹¹ Kasikil’owu, lumbemba-mbemba luvwidi tomfo twakete tuna ye vonga nze ntu a lapi. Kana una vo tomfo twandi twakete-kete, lumbemba-mbemba lulenda kangala tezo kia 3.000 za kilometa tuka kuna Canadá yakuna México. Ntangwa ikunsadisa mu zaya e nzila kafwete landa. Aweyi kelendelanga wo vanga wau vo e ntangwa mu nswalu iviokelanga kuna zulu? E mpila ina Yave kavangila tomfo twa lumbemba-mbemba ikunsadisanga mu lembi vila nzila. Badika diaka meso ma vengelele yovo lupungu-mpungu. Konso disu divwidi tezo kia 30.000 ma ngingidi zakete-kete. O tomfo twa vengelele tukunsadisanga mu bakula mawonso memonanga konso ngingidi.

12, 13. Adieyi dikusivikisanga mu mpila ina Yave kavangila célula zeto?

¹² E mpila ina Yave kavangila e célula zina muna vangwa yawonso yamoyo yasivi kikilu. Kasikil’owu, e nitu aku ivwidi tezo kia mazunda ye mazunda ma célula. Muna kati kwa konso célula, muna ye má kiyikilwanga vo DNA (ácido desoxirribonucléico) eyi ilundanga mambu mawonso mavangilwa e nitu a muntu.

¹³ Nkia tezo kia mambu mena muna DNA? Tulenda tezanesa ngengele mosi ya DNA ye disco yovo CD. E CD ilenda kala ye mambu mawonso mena muna dicionário. Nanga olenda sivika kadi e CD lekwa kiakete kwandi. Kansi, e ngengele mosi ya DNA ivwidi mambu mayingi malenda lundilwa muna mafunda ye mafunda ma CD. Yovo tulenda vova vo e nzalu mosi yakete ya DNA ivwidi mambu mawonso mavwilu o mfunu muna vanga nitu za wantu awonso ben’o moyo o unu. Ilenda wo vanga nkumbu 350.

14. Aweyi obadikilanga Yave vava omonanga e lekwa besololanga akwa ngangu?

¹⁴ Davidi wa Ntinu wayikila mana mavuwa o mfunu muna vanga nitu a muntu nze mau masonama mu nkanda. Davidi wavova vo: “O meso maku mambona una kiavangamena ko, e yikwa yame yawonso yasonama muna nkand’aku, e lumbu ina ke yabumbwa ko: Ke vakala kimosi ko vana ina.” (Nku. 139:16) Tulenda bakula e kuma Davidi kakembelela Yave vava kayindula e mpila yavangilwa e nitu andi. Akwa ngangu besololanga lekwa yayingi muna nitu a muntu ina ikutusivikisanga. E lekwa yayi besololanga ikutufilanga mu kwikila mana ntozi a nkunga kasoneka mu kuma kia Yave. Wavova vo: “Ikuvana matondo; kadi e mpanga yavangwa yambubu, yesivi: Masivi o mavangu maku, o moyo ame utomene wo zaya.” (Nku. 139:14) O nsema utuzungidi i ziku kisonganga vo Nzambi una kikilu.

15, 16. (a) Aweyi nkanda mieto misadisilanga wantu mu longoka oma ma nsem’a Yave? (b) Nkia longi watoma yangalela muna malongi mena yo ntu a diambu “Existe um criador?”

¹⁵ Se vioka mvu miayingi, e finkanda Despertai! fisadisanga wantu ayingi mu longoka mu kuma kia Nzambi muna lekwa ina kasema. Kasikil’owu, e Despertai! ya Setemba 2006 yakala yo ntu a diambu vo “Existe um Criador?” Ekani diavaikisilwa Despertai! yayi i sadisa awana bekwikilanga mun’elongi dia lunungunuku yovo dia criacionismo. Muna kuma kia Despertai! yayi ya espesiale, mpangi mosi ankento wasonekena evula dia Estados Unidos vo: “E salu kia kaya Despertai! yayi kiambote kikilu kiakala. Nkento mosi walomba 20 ma finkanda fiafi.” Wau vo nkento ndioyo nlongi a biologia, wazola vo konso mwan’a kalasi katambula finkanda fimosi.” Mpangi mosi wasoneka vo: “Isalanga e salu kia umbangi yo vema kwawonso tuka muna mvu wa 1940. Owau se kimbuta kia mvu 75 ngina. Kansi, kiateka mona kiese kia mpila yayi ko muna salu kia umbangi nze kina yamwene mu ngonde twakayidi e Despertai! yayi ya espesiale.”

¹⁶ Tuka muna mvu wa 2008, elongi dina yo ntu a diambu “Existe um criador?” divaikiswanga nkumbu miayingi muna Des­pertai! Malongi mama mesonganga o nene wa lekwa ina mu nsema ye ngolo bevanganga o wantu mu tanginina e lekwa ina Mvangi eto kasema. Muna mvu wa 2010, twatambula mpe finkanda A Vida—Teve um Criador? E fwaniswa yambote-mbote ina mu finkanda fiafi yakubikwa y’ekani dia kutusadisa mu vutula matondo kwa Yave mu kuma kia lekwa kavanga. E yuvu ina kuna mfoko a konso kunku, isadisanga o ntangi mu badika mana katangidi. Nga oyangalelanga sadila finkanda fiafi vava osilanga umbangi.

17, 18. (a) Aweyi mase balenda sadisila wan’au mu kala bakubama mu tanina lukwikilu lwau? (b) Aweyi nusadilanga yinkanda isasilanga oma ma nsema muna nsambila ya esi nzo?

¹⁷ Mase, nga nutanganga finkanda fiafi yo wan’eno muna nsambila ya esi nzo? Avo nuvangidi wo, nukubasadisa mu kala yo lukwikilu lwasikila muna Yave. Nanga una yo wana betanganga sikola. Awana belonganga elongi dia lunungunuku bevanganga mawonso mu kwikidisa wan’aku vo Mvangi kena ko. Akwa ngangu za nza, alongi a sikola, mambu mesongwanga muna televizau, nkanda miyikanga oma ma nsema ye filme zisonganga vo elongi dia lunungunuku dialudi. Olenda sadisa wan’aku mu vunisa malongi mama muna sadila finkanda fiakaka fina yo ntu a diambu, A Origem da Vida—Cinco Perguntas Que Merecem Res­posta fiavaikiswa muna mvu wa 2010. Nze finkanda A Vida—Teve um Criador?, e finkanda fiafi mpe fisadisanga aleke mu wokesa “ndwenga” zau. (Nga. 2:10, 11) Fikubalonganga una balenda zayila kana vo mana belongwanga kuna sikola ngwizani mena ye ludi yovo ve.

¹⁸ Ezak’e ntangwa tuwanga nsangu ziyikanga vo akwa ngangu basolwele diaka lekwa yakaka isonganga vo elongi dia lunungunuku dialudi. Tuwanga mpe nsangu vo akwa ngangu balendele vanga muntu muna laboratório. E finkanda A Origem da Vida fiasonekwa mu mpila ina filenda sadisila wan’a sikola mu fimpa yau kibeni kana vo nsangu zazi zaludi. Mase, nusadila yinkanda yayi mu sadisa wan’eno kimana bakala bakubama mu sasila e kuma bekwikidilanga vo vena yo Mvangi.—Tanga 1 Petelo 3:15.

19. Nki’elau tuna diau yeto awonso?

¹⁹ Tulenda longoka mayingi mu kuma kia fu ya Yave vava tutanganga oma ma nsema muna nkanda tutambulanga muna nkubik’andi. E ziku yayi yawonso ikutufilanga mu kembelela Yave ye nsi a ntima wawonso. (Nku. 19:1, 2) Ekw’elau tuna diau dia vana Yave wa Mvangi a lekwa yawonso, o zitu yo nkembo kafwanukinu!—1 Tim. 1:17.