Kâ nti biakuntuma meno nabâ Communiste, mu kota mu dibundu diberi bongelaka ntiana mbeni ya luyalu? Mpe bwe luzolo lwa Yehova na formasio yikakungana biakumbakisa mu tomesa timuntu tiani mu ntangu zo zazingi zi nayôkesa mu tisalu tia ngolo na ku bunzenza?

 Mu 1930 nabutuka ku Tabani, hata dimosi dia mputu ku nore ya Moldavie. Bibuti biani ngolo bieri salaka ku mpaka ya bangombe mu dikila bala bawu ba 6. Ka tabâ na bima biabingi ko. Nguri’ani mu dibundu dia orthodoxe dia russe kabâ, mpe tata’ani catholique kabâ. Disikita beri vulu disikitaka mu bungu dia ndiatulu ya mbi ya mipelo.

 Bu namanisa lukolo lwani mu mvula 18, nayizi kota mu Komsomol, organizasio yimosi ya batwenia yeri yangasa ndongosolo ya ba-Communiste. Kani dia organizasio yo ni mu kubika bantu bakwizi kota mu timvuka tia Communiste. Bayizi kulu ku nsola mu bâ sekretere ya timvuka tia tizunga. Misamu mi beri longesaka ntiana, beto bansoni bampangi twena, mpila yimosi twena, mpe bafweti tu bongela mpila yimosi miatomo kunsimba; kâ bu ndieri monaka titantu na mbwivi bieri ku nzungirilaka, nayizi nôka.

 Mu bungu ti muntu wa Komsomol ndieri, misiku mia guvernema ya Union sovietique * ndieri tumamaka mieri tarilaka kanga kwa mabandu na bimvuka biakaka. Mbangi za Yehova zabâ kô ku hata dieto. Nayizi mona ti mu tidzunu beri mpe bunsungu bweri nawu, kâ ntiana bafanatike ndieri babongelaka. Kâ ka nazaba ko ti ntamana wumosi mu bawu waketi ku ngana mvutu mu biyuvu biani biabingi.

 Ngwa-nkazi’ani Dimitriy, weri bâka ku hata dimosi na meno, Mbangi ya Yehova kabâ. Tilumbu timosi mu 1952, yandi wakundiyula: “Georgiy, ngano nti sa na luzingu lwaku?” Ni yandi kwa weri tomo kunkipaka mu ku ndiyula tiyuvu tia mpila yo. Diangana, biyuvu biabingi bia bâ nani bi nalembo bêla na mvutu. Mu tifwani, mbo ndieri vulu tiyulaka: ‘Tala ti Nzambi kô kena, mu bungu dia nti kata bikila mpasi?’ Mu bilumbu 8 bialanda, Dimitriy wasarila Bibila mu ku ngana mvutu mu biyuvu biani. Ntangu zakaka tii 3 heures ya pari tweri tulaka mu zonzela misamu mia Nzambi!

 Ha manima ma bimoko bio, nayizi bonga nzengolo ya tomo longoka Bibila. Nayizi bakula ti Tata die nani ku zulu ditomo ku nzoloko. (Mikunga 27:10) Ni bu sa ti luzabu lwa Bibila lwa fiioti kwa lwabâ nani, luzolo lwani mu Yehova lwakumbakisa mu zaba nti naketi sa. Nayizi duka mu timvuka tia Communiste ntono nkwamusu za mfumu za hata. Mu septembre 1952, ha manima ma ngonda yà za ndongokolo ya Bibila, nayizi tihana kwe Yehova mpe nayizi batusu!

 Muna ntangu yîna, bisalu bia Mbangi za Yehova yimina bayimina zo. Kâ, wabâ nani nasongela luzolo lwani mu Yehova mu nsalulu, mpe ni natihana mu kwe hana mikanda mia Bibila kwe Mbangi za Yehova za mahata makaka. Musamu wa mpasi weri mu bungu ti bantu bahata mbo bakeri watâ kwe bamfumu. Diangana Mbangi za Yehova zakaka meno zeri tinâka mu bungu ti beri banzaka ti meno polisie yeri yayizi kota mu timvuka mu zaba misamu, mu bungu ti bantu babingi beri saka bo. Kâ bayizi kulu bakula ti ka ndieri muntu wa mpila yo ko. Ngonda zole kwa ha manima ma bateme’ani, bayizi ku nkanga mpe bakunzenga mambu ti mikanda mibayimina ndieri yôkesaka.

 Bu bakuntûla ku boloko dia ntangu fioti, yazingila kampe mvula mosi, biyuvu biabingi bakundiyula mu bwisa kwikama kwani. Kâ luzolo lwani mu Yehova lwatibêla ngolo. Ha manima, mfundusu’ani ha meso ma bantu yayôkela, ku hata dia Odessa, ku Ukraine. Bibuti biani na mpangi zani zalembo bâ Mbangi za Yehova mu ntangu yina, babatâ mbila mu kwizi zonza.

 Bakumfundisa mu bungu ti mu dibundu dia mbi naye kota. Bamfumu bayela mu wisa bibuti biani na mpangi zani ti mutu’ani ka weri vutu salaka bubote. Bibuti biani bunkuta bwabâ nawu. Mu bidilu bakundomba mu lembo vutu bâ Mbangi ya Yehova. Kâ nabâ wa dzuna. Natâ kwe nguri’ani: “Kubândi na lwaka. Ka bakungunini’â ko. Tima tindieri dingaka tûka ntama na dzukuri, mpe kani kabwe ka ndedi’â na bika ko.” (Bingana 23:23) Ka ndieri’â na luzabu lwalwingi ko mu Bibila, kâ mio mi nazaba mu Yehova miakumbakisa mu bâ wa kangama kwe Yandi. Mvula 6 ha manima, bibuti biani biadinga mu tomo zaba kwikulu zani, bayizi bakula ti matieleka meri mpe bayizi bâ Mbangi za Yehova.

 Mvula 15 bakunzela za bisalu bia ngolo, ha manima bakuntambika mu masini ku tizunga tia Kolyma kweri maboloko ma bisalu bia ngolo ku Sibérie. Mu tomo tutuma, bapolisie na bantu beri tukêlaka bisikoti beri sarilaka mpe bidia beri tu yiminaka. Ku mbatukulu natiyula tala ti mbo naketi mvuka.

 Ntangu fioti ha manima, Mbangi za Yehova 34 za tibêla ku boloko, bakundiyula mu mayela: “Ngano Bayonadabe bê mu tikunku ti wena?” Mbala mosi nabakula ti Mbangi za Yehova zeri. Ni bawu kwa beri sarilaka ntêlo ya Bibila ntiana yawu yo! Mpangi zo zazaba misamu miamingi ka zakundongesa kwa mu sarila mitieno mia Bibila ko mu ntangu za mpasi, kâ mpe na mu kurisa bifu bia mbote ntiana lenda dia swasikisa.

 Ku camp, kô kweri masini ndieri sarilaka. Tilumbu timosi, Matphey mpwana’ani ya tisalu, weri tisîkaka ti nkumbu 50 za basantu kazaba mu mutu. Bu namufinga mu bungu dia bantu bakeri tâka basantu, Matphey wayêla mu ku ntwa, kâ na dioka. Ha manima, namona mpangi zeri kunsehaka. Ni nabatêla: “Mu bungu dia nti luta sehela? Samuna keti samuna!” Na nsayi yayansoni bakumbabula ti kani dieto ni mu mwangasa nsagu za mbote ka mu tâ misamu’â ko milwekesa bantu. (1 Piere 3:15) Ni bu sa ti Matphey keri’â tambulaka misamu mia guvernema ko, wayituku mu mpila Mbangi za Yehova zeri zitisaka bapolisie na luyalu. Ha manima wayizi tambula mu longoka Bibila. Kani kabwe, ka nizimbakana mpimpa yo ko, mu mansweki yi kayizi batusu mu tidunda tieri na mamba ma tiozi.

 Ntangu fioti ha manima, bu tatûla ku camp, mpangi zole na meno batulomba mu kwe landa ndongosolo ya politike. Ho ntete wo takala mu kwenda. Tweri banzaka ti misamu mia politike taketi kota. (Za 17:16) Ha manima batukanga mu nzo yimosi ya mpimpa yi beri sembelaka bantu tumingu twole. Bu batudukisa, na mbote yayansoni, mpangi ze ko zatubangula ti, ka taketi’â kota misamu mia politike ko ni bu sa ti tayenda ku tukutakanu to. Mbo taketi bongela ntangu yo ntiana bweso bwa hana timbangi tia mbote. Na luzolo lwalwansoni, mpangi zo zatubakisa mu kula mu ndwenga na mu sarila mitieno mia Bibila bu tubongaka nzengolo.

 Luvivululu lwa songela bampangi bu beri kunkumbikaka, tidimbu tieri ti Yehova meno keri kipaka. Mu tifwani, mupelo wumosi wabâ ku boloko basola mu kipa misamu mia bongo. Ntangu zazansoni yi tweri bwabanaka mu kwe dia, mbote keri ku nganaka bu keri tâka: “Mbote mwana wa Diabulu!” Muntu wakaka wuta bâ ku boloko wakuntêla na mu vuturila ti: “Mbote papa!” Musamu wa tiari, malongi mandi nalanda, mpe nayizi bwa nkuba. Bampangi bu bawâ musamu wayôka, bakumbakisa mu bakula ti bubi nasarila. (Bingana 29:11) Ha manima naye lomba mulemvo kwe mupelo wo.

 Ntete bakuntambika ku camp yo ya bisalu bia ngolo, ku tukutakanu ndieri kwendaka mu mansweki mu mpima peleko mu nkatika pari. Kâ ku camp, ka kwabâ mbuka yi taketi swamina ko. Buna, bilumbu biabiansoni na mpangi zakaka, ha meso ma bapolisie tweri telamaka mu zonzela verse zita titsonekena mu mikanda mia fioti. Kani dieto dieri ni mu simba verse zazingi mu muntu na mu bambukilaka zo ntangu zazansoni. Tala ti polisie yeri pusanaka hana ha tatelama, mu ntinu tweri minaka mikanda mieto.

 Bu bakundukisa mu 1959, bakuntambika ku tizunga tia Karaganda ku Kazakhstan. Ni bu sa ti bakundukisa, meno kwa beri kwe landi, mpe kwe bamfumu nalomba bakungana bilumbu 20 ngatu die nakwela. Mu tizunga tia Tomsk , nayenda ku Russie ku nazaba mpangi yimosi ya yikento yeri ya toma kâ mpe yeri ya kwikama kwe Yehova weri na nkumbu Maria. Ntiana kwa bu ndieri saka, ka nazingisa misamu ko. Namutêla: “Maria, ka ndiena na ntangu ko ya vutu kwe zabasane. Kunkwela!” Watambula mpe tasa makwela ma fioti. Mu bungu ti natatamana mu bâ wa kangama ntono nkwamusu, musamu wo wasimba Maria, mpe wabâ nandi katatamana mu kumbakisa mu sarila Yehova.​—Bingana 19:14.

 Mu mivu mia 1960, ka tabâ na lenda ko dia kwe samunaka mu nzo na nzo, kâ bweso bwabwansoni tweri sarilaka mu samunina bantu. Bu beri tutumisaka ku mbuka mosi peleko bu tweri mu vaccances, tivuvu tia luzingu lwa mankululu ha mutoto tweri vulu zonzelaka. Ngolo mpe tweri sarilaka mu baka bweso bwa samuna. Mu tifwani, nzo zi beri tekaka tweri kwe talaka, mpe na mu kwa-nzo mbo tweri yêlaka mu zonzela misamu mia timpeve. Mpila yo ya sarila yatubakisa Maria na meno mu longesa Bibila kwe bantu 6 bayizi bâ Mbangi za Yehova.

 Ntangu zakaka ni mu ntangu za vote tweri bakaka bweso bwa samuna. Tilumbu timosi bapolisie bayiza ku mbuka yindieri sarilaka na mpangi zakaka. Ha meso ma bampwana’eto 1 000 batweri salaka, batuyula mu bungu dia nti Mbangi za Yehova zilembo silaka politike. Mfumu ya tisalu na bantu bakaka batunwanina. Batâ kwe bapolisie ti beto bisari bia nsungu tweri mpe bubote tweri salaka. Mpila’awu ya sila yatuhana butindi mu nwanina kwikulu zeto na verse za Bibila zita sarila. Timbangi tieto tia butindi tia bakisa bantu bayà batweri salaka na bo mu tambula matieleka mpe bayizi batusu mu mvulu mosi.

 Ku mbatukulu ya mivu 1970 bantu babingi bayizi zolo matieleka mpe bayizi bâ Mbangi za Yehova ku Kazakhstan; buna tayizi sa lukutakanu lweto lwa ntete. Kâ bwe taketi sa ngatu bamfumu balembo wazaba? Tayizi bonga nzengolo ya sa lukutakanu lwa tilumbu ti mosi ku hata dia Almaty kwa bâ mpe bantu beri kwelanaka tilumbu tio. Lukutakanu lweto mbo lwaketi nkatika makwela kâ mpe na lukutakanu lwa Bakristo lwaketi kutakasa bantu 300! Mukento’ani na mpangi zakaka basarila ngolo mu kubika mbuka yi basola na mu lamba bidia. Bantu babâ kô batoko wâ ndongosolo ya Bibila ya mbote ya binzonzi kampe 12. Tilumbu tîna, mbala’ani ya ntete yabâ yasa tinzonzi ha meso ma bantu babingi.

 Mukento’ani Maria wundieri tomo zoloko watomo kumbakisa mu luzingu lwani. Wa lembama mpe wa lemvoka weri, mpe ntangu zazansoni tisalu tia Timfumu keri tûlaka ku matu. Ni bu sa ti nitu za ngolo za bâ nandi, mu mbala mosi wayizi bêla timbevo tia ostéoporose tia ngolo, tiasa ti kabâ kwa waseka ku mfulu mvula 16. Na tiari tia mutima, mwana’eto Lyudmila na meno yandi tweri kipaka tii ku lufwa lwandi mu 2014.

 Bu ndieri monaka Maria weri bêlaka, wa nôka ndieri bâka. Kâ tii mu tilumbu tiandi tia mansukina, ha timosi tweri tangaka Bibila na mikanda miakaka mieri tutindisaka. Nza ya môna tweri vulu zonzelaka. Ntangu zakaka ku nsi’â mutima ndieri dilaka. Kâ ntangu zazansoni yi tweri tangaka makani ma toma ma Yehova, lembeka meri tu lembekaka na ngolo za korela meri tu hanaka.​—Mikunga 37:18; 41:3.

 Tûka tilumbu tia ntete ti namona luzolo lwa Yehova, ntangu zazansoni mbo ndieri monaka ti meno keri bakisaka mpe kipa keri kunkipaka. (Mikunga 34:19) Bu ndieri ntwenia ya lembo zaba misamu, namona luzolo lwandi mu nzila ya babakala bakumbakisa na luvivululu lwalwansoni mu tomesa timuntu tiani. Bu ndieri salaka bisalu bia ngolo ku camp, namona ti Yehova meno keri bakisaka mu nzila ya Zu diandi. Mpe wakungana ngolo zeri nani nsatu mu kipaka mukento’ani Maria, tii ku lufwa lwandi. Lumbu ti, ndendi tâ na lukwikulu ti luzolo lwani mu Yehova lwakumbakisa mu luzingu lwani lwalwansoni.​—Mikunga 31:19.