Bwe lendi sa mu lembo yôkesa ndilu bu nwaka malavu?
Bantu babingi banwaka malavu mamingi bu babâka na lwaka mu mabanza, bu babâka bawu kaka, peleko bu balembo bâka na tima ti basa. Ngano tifu tie naku tia nwaka malavu mamingi? Tala ti ni buna, bwe lendi zabila ti kunwaka malavu mamingi ko peleko kuta bâ ngamba ya malavu ko? Tataluzula misamu milendi ku bakisa mu lembo yôkesa ndilu bu nwaka malavu.
Nwa malavu mu ndilu yifwanakane bwe wuta zolo tâ?
Mio mi tâka Bibila: “Kubandi ha kati dia bô banwaka vinu diadingi.”—Bingana 23:20.
Banza’eti musamu ewu: Bibila ka diyiminaka ko mu nwa malavu mu ndilu yifwanakane. (Ekleziaste 9:7) Kâ, luswaswanu disaka ha kati dia nwa mu ndilu yifwanakane, nwa malavu mamingi, na kolo malavu. (Like 21:34; Bisi-Efeze 5:18; Tite 2:3) Ni bu sa ti wayukunu mu nwaka malavu mamingi, mpe ka makubakaka ko, malendi sa ti wabonga nzengolo za mbi, wabebesa tikolela tiaku, peleko tiwisa tiaku na bantu bakaka.—Bingana 23:29, 30.
Mfumu zazingi zisaka luswaswanu ha kati dia nwa kwa malavu kulembo tu natina mpasi na nwa kutunatina mpasi, mpe mbo basongelaka wo mu lutangu lwa makopa mafweti nwa muntu mu tilumbu na mu lutangu lwa bilumbu bifweti nwa muntu mu lumingu. a Kâ, bantu babansoni ka bayirikilaka misamu mpila mosi bu bamana nwaka malavu, mpe ntangu zakaka zibâka ko muntu ka fweti’â kanwa ko. Mu mabanza ma Organisation mondiale de la santé:
“Kopa dimosi peleko makopa mole, malendi bâ mamingi—mu tifwani:
Buta nata kaminio peleko buta sarila masini.
Mukento bu ke na zimi peleko bu kata yemeka.
Buta nwa bilongo.
Tala ti doktere bina kakuheni mu bilongo bita nwa.
Tala ti kukoreleka malavu ko.”
Bidimbu bisongelaka ti muntu ndilu kata yôkesa mu wo wutariri nwa kwa malavu
Mio mi tâka Bibila: “Tataluzuleno mpe tafimpeno ndiatulu’eto.”—Bidilu 3:40.
Banza’eti musamu ewu: Lendi tikengerela mu mpasi zitulumunaka maluvu mamingi tala ti ntangu zazansoni taluzuri mpila yi nwinaka mpe siri nsobolo tala ti zidingane. Bidimbu bita landa bilendi ku bakisa mu zaba tala ti muntu weka yôkesa ndilu mu nwa malavu.
Fweti nwa malavu ngatu wabâ mu nsayi. Lendi banza ti fweti nwa malavu mu mona bubote, mu wisana na bantu, peleko mu sa nsaka. Malavu nwaka mu manisa mpasi zaku.
Kwakwingi ta nwa yôka mu ntama. Nwa vulu nwaka. Malavu ma ngolo nwaka, mpe mamingi ngatu wamona bubote bu toko monaka.
Malavu ma nwaka mpasi makunatinaka ku nzo. Mu tifwani, mbongo zazingi hombesaka mu malavu.
Nzengolo za mbi bongaka bu mana nwaka malavu, ntiana nata kaminio, yebela mu maba, peleko sarila masini.
Bantu bakaka lwaka bakubelokelaka mu mpila’aku ya nwina. Mu ntangu yi bakuzonzelaka wo kalukuta kalukutaka. Mbo yêlaka mu nwa mu manseki peleko bungungu tâka mu lutangu lwa makopa ma nwini.
Kulendaka ko mu bika malavu. Wayêlele mu dimina peleko mu bika malavu, kâ ka walendele’â ko.
Misamu mitanu mikubakisa mu lembo yôkesa ndilu bu nwaka malavu
1. Yirika programe.
Mio mi tâka Bibila: “Makani ma muntu we na manzangu ku lusakumunu manataka.”—Bingana 21:5.
Yêla mu sila ebu: Sola bilumbu mu lumingu bi nwa malavu. Bâ na lutangu lwa makopa ma nwa mu bilumbu bio. Mpe sola bilumbu biole mu lumingu bilembo nwa malavu.
Timvuka timosi tibakisaka bantu bamonaka mpasi na malavu titêle ti: “Sola bilumbu mu lumingu bi tulembo nwaka malavu ni mpila yi yôkele bubote mu lembo bâ ngamba ya malavu”.
2. Landa programe yi yirikiri.
Mio mi tâka Bibila: “Maniseno mio mi lwabatikiri.”—2 Bisi-Korente 8:11.
Yêla mu sila ebu: Dinga mu zaba bunene bwa kopa dia malavu disarilaka ngatu wazaba lutangu lwa makopa lufwanakane mpe wazaba ndilu zaku. Dinga malavu malembolo bakaka mazoloko, mpe sa ti ka makondoandi.
Timvuka timosi ku États-Unis (L’Institut américain de prévention de l’abus d’alcool et de l’alcoolisme) titêle ti: “Nsobolo za fioti fioti zilendi sa ti wa dimina mpasi zitulumukaka mu ntangu muntu wunwaka malavu mamingi”.
3. Zitisa nzengolo zaku.
Mio mi tâka Bibila: ‘Kâ, nzonzoloeno ya be yee, tala ni yee; kâni, tala ni kâni.’—Zaki 5:12, NZK.
Yêla mu sila ebu: Na buzitu bwabwansoni tâka “kâni” kwe muntu wuta zolo ku hana malavu, tala ti kuweyi’â ko mu nwa malavu.
Timvuka timosi ku États-Unis (L’Institut américain de prévention de l’abus d’alcool et de l’alcoolisme) titêle ti: “Bu vulu kwe kari ti bakuhana malavu, musamu wa mpasi wubâ mu bwa mu mutambu wo”.
4. Tûla mabanza maku mu ndandu zikunatina nzengolo zaku.
Mio mi tâka Bibila: “Nsuka ya tima yi yôkele mbatukulu’andi.”—Ekleziaste 7:8.
Yêla mu sila ebu: Tsoneka liste yamisamu mita ku tuma mu lembo yôkesa ndilu bu nwaka malavu. Mu tifwani, bwa tolo twa tubote, tikolela tiaku, mu lunda mbongo, na tiwisa na bantu bakaka. Wamana zonzela makani maku kwe bantu bakaka, kuvuluandi zonzela mpasi zi telama, kâ, zonzela ndandu zi baka.
5. Lomba lubakusu lwa Nzambi.
Mio mi tâka Bibila: “Mu misamu miamiansoni, lenda die nani mu lubakusu lwa Yandi kunganaka ngolo.”—Bisi-Filipe 4:13.
Yêla mu sila ebu: Tala ti mpila yi nwinaka malavu ta belokela lwaka, sambila Nzambi ngatu kakubakisa. Mu lomba kakuhana ngolo na tifu tia tiyimina. b Mpe bonga ntangu ya dzukula ndwenga ze mu Zu diandi, Bibila. Na lubakusu lwa Nzambi, lendi lenda mu lembo yôkesa ndili bu nwaka malavu.
a Mu tifwani, ministère américain de la Santé et des Services sociaux mbo yitâka ti kwe bawu nwa kwa malavu kwa mbi wuzolo tâ: “nwa makopa 4 peleko yôka 4 ya malavu mu tilumbu, nwa makopa 8 peleko yôka 8 mu lumingu kwe bakento; mpe nwa makopa 5 peleko yôka 5 mu tilumbu, na nwa makopa 15 peleko yôka 15 mu lumingu kwe babakala.” Mitieno mitariri malavu mia swaswana miena mu nsi ni nsi, mu bungu dio yula kwe doktere’aku ngantu kakutêla ntia lutangu lwa makopa fweti nwa.
b Tala ti kutalenda ko mu lembo yôkesa ndili bu nwaka malavu, lendi lomba mpe lubakusu lwa badoktere.
