KAUHANYO 11

Mu Buluke Kozo mwa Lapa la Mina

1. Ki lika lifi ze ñwi ze ne li kana za tisa ku ikaba mwa mabasi?

 BA BA li mwa mabasi mo ku na ni lilato, kutwisiso, ni kozo ki ba ba tabile luli. Lu sepa kuli ni lwa mina ki lubasi lo lu cwalo. Ka bumai, mabasi a mañata hahulu h’a konwi ku taluswa cwalo mi ki a aluhani ka libaka le liñwi. Ki sifi se si aluhanyanga malapa? Mwa kauhanyo ye lu ka buhisana lika z’e talu. Mwa mabasi a mañwi, haki lilama kaufela ba ba mwa bulapeli bo bu swana. Ku a mañwi, bana ne ba kana ba sa pepwi ki bashemi ba ba swana. Ku a mañwi hape, ku satalala ku fumana sa ku pila ka sona kamba takazo ya ku ba ni lika za kwa mubili ze ekezehile i bonahala ku aba lilama za lubasi. Niteñi, miinelo ye aluhanya lapa le liñwi neikana ya sa ama le liñwi. Ki kabakalañi ha ku na ni fapahano yeo?

2. Ba bañwi ba bata kai ketelelo mwa bupilo bwa lubasi, kono ki sifi se si li simbule se sinde ka ku fitisisa sa ketelelo ye cwalo?

² Muinelo o muñwi ki mubonelo. Haiba mu lika ka buniti ku utwisisa mubonelo wa mutu yo muñwi, mu kona ku lemuha ka mwa ku bela ni lapa le li swalisani. Muinelo wa bubeli ki simbule sa ketelelo ya mina. Batu ba bañata ba latelela ketelelo ya ba ba beleka ni bona, bomuyahwa ni bona, bañoli ba litaba za kamita mwa mapampili a makande, kamba batu ba bañwi ba ba fa ketelelo. Nihakulicwalo, ba bañwi se ba zibile seo Linzwi la Mulimu li bulela ka za muinelo wa bona, mi kihona ba sebelisa se ba itutile. Ku eza seo ku kona ku tusa cwañi lubasi ku ­buluka kozo mwa lapa?—2 Timotea 3:16, 17.

 HAIBA BOMUNN’A MINA KI BA TUMELO I SILI

3. (a) Kelezo ya Bibele ki ifi ha ku amiwa kwa ku kena mwa linyalo ni mutu wa tumelo i sili? (b) Ki likuka lifi ze ñwi ze mutomo ze sebeza haiba sinyalana ni yena yo muñwi ki mulumeli mi yo ­muñwi haki mulumeli?

³ Bibele i lu eleza ka ku tiya ka za ku tokolomoha ku kena mwa linyalo ni mutu wa tumelo ya bulapeli busili. (Deuteronoma 7:3, 4; 1 Makorinte 7:39) Nihakulicwalo, ne ku kana kwa ba kuli ne mu itutile niti ku zwelela mwa Bibele hamulaho wa ku kena mwa linyalo kono bomunn’a mina ne ba si ka ituta yona. Cwale ne mu ka eza cwañi? Ka buniti fela, buitamo bwa linyalo bu sa sebeza. (1 Makorinte 7:10) Bibele i koñomeka ku inelela kwa tamo ya ­linyalo mi i susueza batu ba ba mwa linyalo ku tatulula lifapahano za bona mwa sibaka sa ku li mata. (Maefese 5:28-31; Tite 2:4, 5) Ku cwañi, cwalehe, haiba bomunn’a mina ba hanisa ka ku tiya ku sebelisa kwa mina bulapeli bwa mwa Bibele? Ne ba kana ba lika ku mi tibela ku ya kwa mikopano ya puteho, kamba ne ba kana ba bulela kuli ha ba lati kuli musal’a bona a yange fa ndu ni ndu, a nze a bulela ka za bulapeli. Ki sifi se mu ka eza?

4. Musali u kona ku bonisa cwañi ku utwela yo muñwi butuku haiba munn’a hae ha na tumelo ye swana ni ya hae?

⁴ Mu ipuze kuli, ‘Ki kabakalañi bomunn’a ka ha ba ikutwa cwalo?’ (Liproverbia 16:20, 23) Haiba ha ba utwisisi luli se mu eza, ne ba kana ba bilaela ka za mina. Kamba ne ba kana ba ba mwatas’a sineneketo ye zwelela ku bahabo bona bakeñisa kuli ha mu sa abana mwa lizo ze ñwi ze li za butokwa ku bona. “Ha ne ni banga ni nosi mwa ndu, ne ni ikutwa ku yubekwa,” ki mwa n’a bulelezi munna yo muñwi ya mwa linyalo. Munna y’o n’a ikutwile kuli n’a yangiwa ki bulapeli. Niteñi buikuhumuso ne bu mu tibela ku itumelela kuli n’a ikutwa bulutu. Bomunn’a mina ne ba kana ba tokwa buikolwiso bwa kuli lilato la mina ku Jehova ha li talusi kuli cwale ha mu sa lata hahulu bomunn’a mina sina mo ne mu ba latela kale. Mu bone teñi kuli mwa ba ni bona ka nako ye ñwi.

5. Ki buitikanelelo bufi bo bu lukelwa ku bulukiwa ki musali y’o munn’a hae a li wa tumelo i sili?

 ⁵ Nihakulicwalo, nto ye ñwi ya butokwa ni ku fita i lukelwa ku nyakisiswa kuli mu kone ku sebelisana ni muinelo ka butali. Linzwi la Mulimu li susueza basali kuli: “Mu ipeye kwatas’a banna ba mina, kakuli ki mo ku swaneleha ku Mulena.” (Makolose 3:18) Kacwalo, li fa temuso ka ku hanisa moya wa buipanguli. Fahalimu a seo, ka ku bulela kuli “kakuli ki mo ku swaneleha ku Mulena,” liñolo leo li bonisa kuli ku ipeya kwatas’a munn’a mutu hape ku swanela ku nyakisisa ku ipeya kwatas’a Mulena. Ku na ni ku ba ni buitikanelelo.

6. Ki likuka lifi ze swanelwa ku hupulwa ki musali wa Sikreste?

⁶ Ku Mukreste, ku fumaneha kwa mikopano ya puteho ni ku fa bupaki ku ba bañwi ka za tumelo ya hae ye tomile fa Bibele ki miinelo ya butokwa ya bulapeli bwa niti ili ye sa swanelwi ku keshebiswa. (Maroma 10:9, 10, 14; ­Maheberu 10:24, 25) Kacwalo he ne mu ka eza cwañi, mutu ha n’a ka mi laela ka ku nonga fa taba kuli mu si ke  mwa latelela taelo ye ñwi ya Mulimu? Baapositola ba Jesu ne ba zibahalize kuli: “Ki swanelo kuli lu utwe Mulimu ku fita batu.” (Likezo 5:29) Mutala wa bona u fa sikuka se si sebeza mwa miinelo ye miñata mwa bupilo. Kana lilato la ku lata Jehova li ka mi susueza ku mu fa buipeyo b’o ka tukelo bu lukelwa ku fiwa ku yena? Ka nako ye swana, kana lilato ni likute la mina ku bomunn’a mina li ka mi tahiseza ku lika ku eza seo ka nzila ye amuheleha ku bona?—Mateu 4:10; 1 Joani 5:3.

7. Ki tundamo ifi yeo musali wa Sikreste a lukela ku ba ni yona?

⁷ Jesu n’a bonisize kuli seo ne si si ke sa konahala ­kamita. N’a lemusize kuli bakeñisa ku lwaniswa kwa bulapeli bwa niti, lilama ba ba li balumeli ba mwa mabasi a mañwi ne ba ka ikutwa ku silokiwa, inge kuli ne ku fitile mukwale mwahal’a bona ni lilama ba bañwi mwa lubasi. (Mateu 10:34-36) Musali yo muñwi mwa Japan n’a ipumani ku seo. N’a lwanisizwe ki munn’a hae ka lilimo ze 11. Munna y’o n’a nyandisa musal’a hae ka buhali mi n’a mu kwalela kwande a’ ndu hañata. Kono musali y’o a itiisa. Balikani mwa puteho ya Sikreste ne ba mu tusize. N’a ­lapezi ka ku swalelela mi n’a fumani susuezo ye tuna kwa 1 Pitrosi 2:20. Yena musali y’o wa Mukreste n’a ikolwisize hahulu kuli ha n’a ka zwelapili a nze a tiile, ka zazi le liñwi munn’a hae n’a ka swalisana ni yena mwa ku sebeleza Jehova. Mi munna n’a fitile fa ku eza cwalo.

8, 9. Musali u swanela k’u nga cwañi muhato ili ku tokolomoha ku beya mikwalelo ye sa tokwahali fapil’a munn’a hae?

⁸ Ku na ni lika ze ñata ze sebeza zeo mu kona ku eza mwa ku ama mubonelo wa sinyalana ni mina. Sina ka mutala, haiba bomunn’a mina ba hanisa bulapeli bwa mina, mu si ke mwa ba bilaezisa ka mukwa o buniti mwa likalulo ze ñwi. Mu buluke ndu inze i kenile. Mu babalele ponahalo ya mina ya ka butu. Mu be ni bufani ha ku amiwa kwa lipulelo za lilato ni buitebuho. Mwa sibaka sa ku nyaza, mu fe kemelo. Mu bonise kuli mu libelela ku bona kwa neku la butoho. Mu si ke mwa lifisa misuha haiba mu ikutwa kuli mu foselizwe. (1 Pitrosi 2:21, 23) Mu ­utwisise  miinelo ya ku sa petahala kwa mufuta wa mutu, mi haiba komano i zuha, ka buikokobezo mu be ba pili ku kupa swalelo.—Maefese 4:26.

⁹ Mu si ke mwa tuhelela ku fumaneha kwa mikopano kwa mina kuli ku be libaka la ku liyeha kwa lico za bomunn’a mina. Hape ne mu kana mwa keta ku abana mwa bukombwa bwa Sikreste ka linako zeo bomunn’a mina ba siyo fa lapa. Ki nto ye butali ku musali wa Sikreste ku ­tokolomoha ku kutaza ku munn’a hae haiba seo si sa ­tabelwi. Ka ku fapahana, musali u latelela kelezo ya muapositola Pitrosi ye li: “Mina basali, mu ipeye kwatas’a ­banna ba mina, kuli ba bañwi ha ba ka ba teñi ba sa lumeli, ba koliswe ki mizamao ya basali ba bona, ku si na manzwi a’ bulelwa; ha ba nze ba lemuha mizamao ya mina ye kenile, ye na ni sabo.” (1 Pitrosi 3:1, 2) Basali ba Sikreste ba ­sebeleza fa ku bonisa muselo wa moya wa Mulimu ka ku tala ni ku fita.—Magalata 5:22, 23.

MUSALI H’A SI MUKRESTE WA NITI

10. Munna ya li mulumeli u swanela k’u nga cwañi muhato ku musal’a hae haiba ki wa bulapeli busili?

¹⁰ Ku cwañi haiba munna ki Mukreste wa niti mi musal’a hae yena ki wa tumelo i sili? Bibele i fa ketelelo ya mwa miinelo ye cwalo. I bulela kuli: “Mulumeli h’a na ni musali ya sa lumeli, mi ili ya lata ku ina ni yena, a si ke a mu leleka.” (1 Makorinte 7:12) I eleza banna kuli: “Mu late ­basali ba mina.”—Makolose 3:19.

11. Munna u kona ku bonisa cwañi ku lemuha lika ni ku sebelisa butoho ka maseme fahalimu a musal’a hae haiba haki Mukreste wa niti?

¹¹ Haiba mu banna ba ba na ni musali wa tumelo ye sa swani ni ya mina, mu tokomele hahulu ka za ku bonisa likute ku bomusal’a mina ni nahanisiso kwa maikuto a bona. Ka ku ba ba bahulu, ba swanelwa ku fiwa sipimo se siñwi sa tukuluho ya ku eza litumelo za bulapeli bwa bona, niha mu sa lumelelani ni zona. Ha mu ka bulela ku bona lwa pili ka za tumelo ya mina, mu si ke mwa ­libelela  kuli ba ka tuhela litumelo ze se ba bile ni zona ka nako ye telele ka ku tutumela ze nca. Mwa sibaka sa ku matukela ku bulela kuli lizo zeo bona ni lubasi lwa habobona se b’a ngile ka butuna ka nako ye telele ki za buhata, mu like ka pilu-telele ku buhisana ni bona ku zwelela mwa Mañolo. Ne ku kana kwa ba kuli ba ikutwa ku yubekwa haiba mu neela nako ye tuna hahulu kwa misebezi ya puteho. Ne ba kana ba lwanisa buikatazo bwa mina bwa ku sebeleza Jehova, kono niteñi lushango lo lu mutomo ka bunolo fela ne lu kana lu li lwa kuli: “Ni tokwa nako ya mina ye ekezehile!” Mu be ni pilu-telele. Ka nyakisiso ya mina ye lilato, nako ha i nze i ya ne ba kana ba tusiwa ku amuhela bulapeli bwa niti.—Makolose 3:12-14; 1 Pitrosi 3:8, 9.

KU LUTA BANA

12. Nihaike kuli munna ni musali ki ba litumelo ze fapahana, ­likuka za mwa Mañolo li swanelwa ku sebeliswa cwañi mwa ku hulisa bana ba bona?

¹² Mwa lapa le li si ka swalisana hamoho mwa bulapeli, taelo ya bulapeli kwa bana ka linako ze ñwi i ba taba ya kananisano. Likuka za mwa Mañolo li swanelwa ku sebeliswa cwañi? Bibele i fa ndate buikalabelo bo bu mutomo bwa ku luta bana, kono me ni yena u na ni kalulo ya butokwa yeo a swanela ku peta. (Liproverbia 1:8; mu bapanye Genese 18:19; Deuteronoma 11:18, 19.) Nihaike kuli h’a amuheli butoho bwa Kreste, ndate u sa li toho ya ­lubasi.

13, 14. Haiba munna a kwalela musal’a hae ku ya ni bana kwa mikopano ya Sikreste kamba ku ituta ni bona, ki sifi seo musali a kona ku eza?

¹³ Bondate ba bañwi ba ba sa lumeli ha ba hanisi haiba me a laela bana mwa litaba za bulapeli. Ba bañwi ba hanisa. Ku cwañi haiba bomunn’a mina ba hana ku mi lumeleza ku ya ni bana kwa mikopano ya puteho kamba nihaiba ku mi kwalela ku ituta ni bona Bibele fa lapa? Cwale mu na ni ku beya buikalabelo bo bu sikai mwa buitikanelelo—buikalabelo bwa mina ku Jehova Mulimu, ku bomunn’a mina ba ba li toho ya mina, ni kwa bana ba  mina bao mu lata hahulu. Mu kona ku utwanisa cwañi zeo kaufela?

¹⁴ Ka buniti fela mu ka lapela ka za taba yeo. (Mafilipi 4:6, 7; 1 Joani 5:14) Kono kwa mafelelezo, ki mina ba ba swanela ku atula sa ku eza. Haiba mu eza ka maseme, ili ku utwahaza hande ku bomunn’a mina kuli ha mu lwanisi butoho bwa bona, twaniso ya bona kwa nalulelule neikana ya fukuzeha. Bomunn’a mina niha ne ba ka mi kwalela ku ya ni bana ba mina kwa mikopano kamba ku ba ni tuto ya Bibele ye tomahanyizwe ni bona, mu sa kona ku luta bana. Ka ku ambolisana kwa mina kwa ka zazi ni ka mutala wa mina o munde, mu like ku ba luta sipimo se siñwi sa lilato la ku lata Jehova, tumelo mwa Linzwi la hae, likute kwa bashemi—ku kopanyeleza cwalo ni ku bondat’a bona—nahanisiso ye lilato kwa batu ba bañwi, ni buitebuho kwa neku la miswalo ya ka tokomelo. Nako ha i nze i ya, ndate n’a kana a lemuha ze nde ze zwa mwateñi mi n’a kana a itebuha butokwa bwa buikatazo bwa mina.—Liproverbia 23:24.

15. Ki bufi buikalabelo bwa ndate wa mulumeli mwa ku lutiwa kwa bana?

¹⁵ Haiba mu banna ba ba li balumeli mi bomusal’a mina haki balumeli, mu lukela ku lwala buikalabelo bwa ku hulisa bana ba mina “ka ku ba lemusa, ni ka tuto ya Mulena.” (Maefese 6:4) Ha mu nze mu eza cwalo, ka buniti fela, mu swanela ku ba ni sishemo, lilato, ni musa mwa ku ­sebelisana ni bomusal’a mina.

HAIBA BULAPELI BWA MINA HAKI BONA BULAPELI BWA BASHEMI BA MINA

16, 17. Ki likuka za Bibele lifi zeo bana ba lukela ku hupula haiba ba amuhela tumelo ye sa swani ni ya bashemi ba bona?

¹⁶ Se ku li ko ku atile nihaiba kwa banana ba banyinyani ku ba ni mibonelo ya bulapeli bo bu fapahana ku bwa bashemi ba bona. Kana se mu bile mwa muinelo o cwalo? Haiba ku cwalo, Bibele i na ni kelezo ku mina.

¹⁷ Linzwi la Mulimu li bulela kuli: “Mu utwe bashemi ba  mina ku Mulena, kakuli ki tukelo. Kuteka ndat’aho ni m’aho.” (Maefese 6:1, 2) Seo si ama ku kuteka hande bashemi. Nihakulicwalo, hailif’o ku utwa bashemi ki kwa butokwa, ha ku swanelwi ku fiwa ka ku sa beya Mulimu wa niti mwa munahano. Mwana ha sa hulile ku fita fa ku kona ku eza likatulo, u fita fa ku ba ni sipimo se si ekezehile sa buikalabelo kwa neku la likezo za hae. Seo si cwalo isiñi fela ka ku ama kwa mulao wa silifasi kono sihulu ka ku ama kwa mulao wa bumulimu. “Mutu kaufela ku luna u ka ba ni ku ikalabela ku Mulimu, ka za hae,” ki mo i bulelela Bibele.—Maroma 14:12.

18, 19. Haiba bana ba na ni bulapeli bo bu sa swani ni bwa bashemi ba bona, ba kona ku tusa cwañi bashemi ba bona ku utwisisa tumelo ya bona hande ni ku fita?

¹⁸ Haiba tumelo ya mina i mi tahiseza ku eza licinceho mwa bupilo bwa mina, mu like ku utwisisa mubonelo wa bashemi ba mina. Mwendi ne ba ka taba haiba, kabakala ku ituta ni ku sebelisa lituto za Bibele kwa mina, ne mu ka ba kuteka ni ku fita, ku ba utwa ni ku fita, ku sebeza ka t’ata hahulu mwa lika ze ba mi tokwa ku eza. Nihakulicwalo, haiba tumelo ya mina ye nca hape i mi tahiseza ku hana litumelo ni lizo zeo bona ka butu ba nga ka butuna, ne ba kana ba ikutwa kuli mu nyefula sanda se ne ba bata ku mi fa. Hape ne ba ka ikalelwa ka za buiketo bwa mina haiba se mu eza ki se si sa tabelwi fa silalanda kamba haiba si zwisa mamelelo ya mina kwa lindongwamo ze ba nahana kuli ne li ka mi tusa ku ba mbombo. Buikuhumuso hape ne bu ka ba mukwalelo o muñwi. Ne ba kana ba nahana kuli, ka kezo ya mina, mu bulela kuli mu nepile mi bona ba mwa mafosisa.

¹⁹ Kacwalo he, ka bubebe ka mo ku konahalela kaufela, mu like ku lukisa kuli bashemi ba mina ba kopane ni ba bañwi ba maeluda kamba Lipaki ba bañwi ba ba hulile ba mwa puteho ya fa silalanda. Mu susueze bashemi ba mina ku potela Ndu ya Mubuso ili ku yo ikutwela se si buhisanwa ni ku iponela batu bao Lipaki za Jehova ba li bona. Nako ha i nze i ya, mubonelo wa bashemi ba mina ne u  kana wa cinala. Mane ni muta bashemi ba lwanisa ka ku sa hakuluha, ku sinya lihatiso za Bibele, ni ku kwalela bana ku fumaneha kwa mikopano ya Sikreste, hañata ku na ni sibaka sa ku bala ko kuñwi ku sili, ku ambola ni Bakreste ba bañwi, ni ku fa bupaki ku ba bañwi ni ku ba tusa ka ku tandalelwa. Hape mwa kona ku lapela ku Jehova. Ba banca ba bañwi ba na ni ku litela ku fitela ba hula ili ku kona ku pila kwande a lapa la lubasi lwa habo bona kuli ba kone ku eza ze ekezehile. Nihakulicwalo, muinelo wa fa ndu u be cwañi kamba cwañi, mu si ke mwa libala ku ‘kuteka bondat’a mina ni bom’a mina.’ Mu pete kalulo ya mina mwa ku tisa kozo mwa lapa. (Maroma 12:17, 18) Fahalimu a zeo kaufela, mu ndongwame kozo ni Mulimu.

LIKULUTENDANO LA KU BA MUSHEMI YA SI WA KA TAHO

20. Ki maikuto afi ao bana ne ba kana ba ba ni ona haiba bondat’a bona kamba bom’a bona haki bona bashemi ba ba ba pepa luli?

²⁰ Mwa malapa a mañata muinelo o tahisa likulutendano le lituna ka ku fitisisa haki wa bulapeli kono ki wa sipepo. Malapa a mañata kacenu a na ni bana ba ba zwa kwa manyalo a sili a mushemi a li muñwi kamba bubeli bwa bashemi. Mwa lubasi lo lu cwalo, bana ne ba kana ba ba ni lifufa ni bunyemi kamba mwendi silikwalikwani sa busepahali. Ka seo, ne ba kana ba hana buikatazo bo bu buniti bwa ya mwa linyalo ni mushemi ya ba pepa bwa ku ba ndate kamba me yo munde. Ki sifi se si kona ku tusa ku kondisa lubasi lwa bana ba mwendakumongo?

21. Ku si na taba ni miinelo ya bona ye ipitezi, ki kabakalañi ba ba mwa linyalo ni ya pepile bana tota ha ba swanela ku bata tuso mwa likuka ze fumanwa mwa Bibele?

²¹ Mu lemuhe kuli ku si na taba ni miinelo ye ipitezi, ­likuka za Bibele ze tisa ku kondisa lika mwa malapa a mañwi ki ze sebeza hape ni fa. Ku kasheza zona likuka zeo kwatuko, ka swalelele, ne ku kana kwa bonahala ku mi imulula kwa butata kono hamulaho ku kona ku isa kwa ku lobeha pilu. (Samu 127:1; Liproverbia 29:15) Mu tahise  butali ni ku lemuha lika—ili butali bwa ku sebelisa likuka za silumeli ka ku hupula ze zwa mwateñi ze tusa ka nako ye telele, ni ku lemuha lika mwa ku zibisisa libaka ­lilama za lubasi ha ba bulela ni ku eza lika ze ñwi. Hape ku na ni tokwahalo ya ku utwela ba bañwi butuku.—­Liproverbia 16:21; 24:3; 1 Pitrosi 3:8.

22. Ki kabakalañi bana ha ne ba kana ba fumana butata mwa ku amuhela ya keni mwa linyalo ni mushemi wa bona?

²² Haiba mu mwa linyalo ni mushemi tota wa bana, ne mu kana mwa hupula kuli ha ne mu li mulikan’a lubasi, mwendi ne mu amuhelwa ki bana. Kono ha ne mu keni mwa linyalo ni mushemi ya ba pepa, mubonelo wa bona ne u kana u cincize. Ka ku hupula mushemi ya ba pepa ili y’o a sa pili ni bona, bana ne ba kana ba lwanisana ni silikwalikwani se si ama busepahali, mwendi ili ka ku nahana kuli mu bata ku ba byangula lilato leo ba na ni lona ku mushemi wa bona ya siyo. Ka linako ze ñwi, ne ba kana ba mi hupulisa ngambu kuli ha mu bondat’a bona kamba bom’a bona. Lipulelo ze cwalo ki ze utwisa pilu butuku. Niteñi, “u si ke wa halifa kapili.” (Muekelesia 7:9) Ku lemuha lika ni ku utwela mutu butuku za tokwahala mwa ku sebelisana ni maikuto a bana.

23. Kalimelo neikana ya fiwa cwañi mwa lubasi lo lu na ni bana ba mwendakumongo?

²³ Tona tulemeno t’o ki twa butokwa hahulu mutu ha fa kalimelo. Kalimelo ya ka ku sa cinca-cinca ki ya butokwa hahulu. (Liproverbia 6:20; 13:1) Mi bakeñisa kuli bana haki ba ba swana kaufela, kalimelo neikana ya shutana mwa miinelo ye fapahana. Ba bañwi ba ba keni mwa linyalo ni mushemi ya pepile bana ba fumana kuli, nihaiba kwa makalelo fela, ne ku kana kwa ba hande ni ku fita kuli mushemi y’o ya pepile bana a sebeleze fa muinelo w’o wa bushemi. Nihakulicwalo, ki kwa butokwa hahulu kuli bubeli bwa bashemi ba lumelelane fa kalimelo ni ku i yemela, isiñi ku yemela mwana wa ku ipepela ka ku ketulula wa mwendakumongo. (Liproverbia 24:23) Ku ipeya ku utwa ki kwa butokwa, kono ku sa petahala ku swanelwa  ku utwisiswa. Mu si ke mwa nga muhato ka ku tula tikanyo. Mu fe kalimelo ka lilato.—Makolose 3:21.

24. Ki sifi se si kona ku tusa ku tibela butata bwa za muzamao mwahal’a ba lilama za tobali ze fapahana ba ba mwa lubasi lwa bana ba mwendakumongo?

²⁴ Lipuhisano za lubasi li kona ku peta kalulo ye tuna mwa ku tibela butata. Zona zeo li kona ku tusa lubasi ku beya mamelelo fa lika za butokwa ka ku fitisisa mwa bupilo. (Mu bapanye Mafilipi 1:9-11.) Hape li kona ku tusa yo muñwi ni yo muñwi ku bona ka mwa konela ku peta se siñwi mwa ku fita fa likonkwani za lubasi. Ka ku ekeza, ­lipuhisano za lubasi za ka ku sa pata-pata litaba li kona ku tibela butata bwa muzamao. Basizana ba tokwa ku utwisisa ka mwa ku tinela ni mwa ku ipulukela ha ba li ni ya nyezi bom’a bona ni likaizeli za bona bafi kamba bafi bao ba sa pepwi ni bona, mi bashimani ba tokwa kelezo  ka za muzamao o swanela ku ya nyezwi ki ndat’a bona ni likaizeli za bona bafi kamba bafi bao ba sa pepwi ni bona.—1 Matesalonika 4:3-8.

25. Ki tulemeno tufi to tu kona ku tusa ku buluka kozo mwa ­lubasi lwa bana ba mwendakumongo?

²⁵ Mwa ku talimana ni likulutendano le li ipitezi la ku ba mushemi wa bana ba ku sa ipepela, mu be ni pilu-telele. Ku tahisa liswalisano ze nca k’u nga nako. Ku fumana lilato ni likute la bana bao mutu a si na tamo ya ka sipepo ni bona ku kona ku ba musebezi o mutuna luli. Kono ki nto ye konahala. Pilu ye butali ni ye lemuha lika, hamohocwalo ni takazo ye tiile ya ku tabisa Jehova, ki sona sinotolo kwa kozo mwa lubasi lwa bana ba mwendakumongo. (Liproverbia 16:20) Tulemeno to tu cwalo hape tu kona ku mi tusa ku sebelisana ni miinelo ye miñwi.

 KANA LINDONGWAMO ZA SIFUMU LI ALUHANYA LAPA LA MINA?

26. Ki ka linzila lifi butata ni mibonelo ye ama lika za kwa mubili li kona ku aluhanya lubasi?

²⁶ Butata ni mibonelo ye ama lika za kwa mubili li kona ku aluhanya lapa ka linzila ze ñata. Ka bumai, mabasi a mañwi a shandaulwa ki likañi ka za mali ni takazo ya ku fuma—kamba nihaiba ku ekeza fela hanyinyani kwa sifumu. Ku aluhana ne ku kana kwa hula bubeli bwa bosinyalana ha ba na ni mibeleko ya kwa mubili mi ba tahisa mubonelo wa kuli “a, ki mali a ka, ao ki mali a hao.” Mane nihaiba likañi li tokolomohiwa, bubeli bwa bosinyalana ha ba beleka ne ba kana ba ipumana ni tomahanyo ye ba siyela nako ye nyinyani hahulu ya ku ba hamoho. Tengamo ye sweli ku hula mwa lifasi ki ya ku ipilela kwa bondate ba li ba nosi ili ku siya lubasi ka linako ze telele—ka likweli kamba lilimo-limo—ilikuli ba fumane mali a mañata ku fita a ne ba ka fumana kwa hae. Seo si kona ku tisa butata bo butuna.

27. Ki likuka lifi ze ñwi ze kona ku tusa lubasi lo lu mwatas’a ­sineneketo ya za mali?

²⁷ Ha ku na milao ye kona ku tomiwa ka mwa ku talimela miinelo yeo, kakuli mabasi a’ shutana a na ni ku sebelisana ni lisineneketo ni butokwi bo bu fapahana. Niteñi, kelezo ya Bibele ya kona ku tusa. Sina ka mutala, Liproverbia 13:10 i bonisa kuli litwanisano ze sa tokwahali ka linako ze ñwi li konwa ku pimiwa ka ku “lata ku elezwa.” Seo hasi talusi ku bulela fela mubonelo wa mutu kono ku bata kelezo ni ku utwa ka m’o mutu yo muñwi a bonela taba yeo. Fahalimu a seo, ku ba ni tomahanyo ya misebelisezo ya za mali ili y’e nga miinelo ka mo i inezi luli ku kona ku tusa ku swalisanisa buikatazo bwa lubasi. Ka linako ze ñwi ki ko ku tokwahala—mwendi ka swalelele—kwa neku la bubeli bwa bosinyalana ku beleka kwande a lapa kuli ba kwanise lisinyehelo ze ekezehile, sihulu ha ku na ni bana kamba batu ba bañwi fa lapa. Ha ku li cwalo, munna u kona ku kolwisa musal’a hae kuli u sa na ni nako ya ku ba ni yena. Munna hamoho ni bana ba kona  ku tusa ka lilato mwa misebezi ye miñwi yeo hañata musali a i peta a nosi.—Mafilipi 2:1-4.

28. Ki likupuliso lifi zeo, haiba li mamelwa, li ka tusa lubasi ku sebeza ka ku liba kwa swalisano?

²⁸ Nihakulicwalo, mu hupule kuli hailif’o mali a’ tokwahala mwa muinelo wo wa linto, h’a tisi tabo. Ka buniti fela h’a fi bupilo. (Muekelesia 7:12) Ka buniti fela, ku koñomeka hahulu lika za kwa mubili ku kona ku tisa sinyeho ya kwa moya ni muzamao. (1 Timotea 6:9-12) Ki ko kunde ni ku fita ku bata pili Mubuso wa Mulimu ni ku luka kwa hae, ka buikolwiso bwa ku ba ni limbuyoti za hae fa ­buikatazo bwa luna bwa ku fumana ze tokwahala mwa bupilo! (Mateu 6:25-33; Maheberu 13:5) Ka ku buluka ­licisehelo za kwa moya mwa sibaka sa pili ni ka ku ndongwama kozo pili ni Mulimu, ne mu kana mwa fumana kuli lapa la mina, mwendi niha ne li ka ba le li aluhani ka miinelo ye miñwi, li ka ba le li swalisani luli mwa linzila za butokwa ka ku fitisisa.

LIKUKA ZE ZA MWA BIBELE LI KONA KU TUSA CWAÑI . . . LILAMA ZA LUBASI KU BULUKA KOZO MWA LAPA?

Bakreste ba tahisa ku lemuha lika.—Liproverbia 16:21; 24:3.

Ku bonisa lilato ni likute kwa bosinyalana mwa linyalo ha ku si ka itinga fa ku ba kwa bona mwa bulapeli bo bu swana.—Maefese 5:23, 25.

Mukreste ni kamuta h’a na ku loba mulao wa Mulimu ka bomu.—Likezo 5:29.

Bakreste ba tahisa kozo.—Maroma 12:18.

Mu si ke mwa akufela ku ikutwa ku fosezwa.—Muekelesia 7:9.

[Lipuzo za Tuto]

[Mbokisi fa likepe 139]

MANYALO A’ SWANELA A TISA LIKUTE NI KOZO

Mwa linako za luna banna ni basali ba bañata ba pila hamoho sina bosinyalana ku si na tamo ifi kamba ifi ya ka mulao. Wo ki muinelo w’o mulumeli yo munca n’a kana a tokwa ku sebelisana ni ona. Mwa miinelo ye ­miñwi ku pila hamoho k’o ne ku kana kwa ba ko ku lumelezwa ki sizo sa nyangela kamba sa mushobo, kono haki kwa ka mulao. Niteñi, sipimo sa Bibele si tokwa kuli linyalo li ñoliswe ka mukwa o swanela. (Tite 3:1; Maheberu 13:4) Kwa batu ba ba mwahal’a puteho ya Sikreste, Bibele hape i laela kuli mwa tamo ya linyalo ku be fela ni munna a li muñwi ni musali a li muñwi. (1 Makorinte 7:2; 1 Timotea 3:2, 12) Ku latelela sipimo seo ki muhato wa pili o isa kwa ku ba ni kozo mwa lapa la mina. (Samu 119:165) Z’a tokwa Jehova haki ze tulile ­tikanyo kamba ze imeza. Zeo a lu luta li lukiselizwe ku lu tusa.—Isaya 48:17, 18.

[Siswaniso se si fa likepe 130]

Mu like ku utwisisa mubonelo wa mutu yo muñwi

[Siswaniso se si fa likepe 138]

Ku be kuli mu mushemi ya pepa bana kamba ya sa ba pepi, mu itinge fa Bibele kwa neku la ketelelo