Me ha Iketile, Mbututu I ka Iketa

MBUTUTU ye sa zo pepwa i cikiswa mwa mazoho a maa yona, inze i iketile hande-ndende. Ndataa mbututu yeo u tabile hahulu. Bakeñisa kuli lu twaezi ku bona muinelo wo, wo tabisa silimo ni silimo, ku bunolo ku nga kuli muima kaufela u ka puluha hande. Lu kana lwa ikutwa kuli ku puluha ki muinelo wa ka taho, mi kacwalo ha lu swaneli ku bilaela se siñwi.

Ki niti kuli baima ba bañata ba puluhanga hande, kono haki baima kaufela ba ba puluhanga hande. Kacwalo, bo muuna ni musali ba ba libelela ku ba ni mbututu ili ba ba bonela hule lika ba swanela ku nga mihato ye swanela ya ku tibela matata a kona ku tibelwa. Ka mutala, ba swanela ku ziba matata a banga teñi ka nako ya ku puluha, ni ku ziba mwa swanela ku babalelelwa hande muima. Ku zwafo ba swanela ku nga mihato ye miñwi ye bunolo kuli ba fukuze kwa matata a kona ku zuha ka nako ya ku puluha. Ha lu nyakisiseñi litaba ze ka butungi.

Ze Tahisanga Matata ka Nako ya ku Puluha

Nto ye ñwi ye tahisanga butata ku me ni ku mbututu ka nako ya ku puluha ki ku sa ipabalela hande kwa muima ka nako ya ku itwala. Bo  Dr. Cheung Kam-lau, bocaziba ba ba ziba ku alafa limbututu ba kwa Prince of Wales Hospital, kwa Hong Kong, ba li: “Muima ha sa ipabaleli hande, mulwalo wa hae wa kona ku ba mwa kozi ye tuna.” Ba ekeza ku talusa kuli “buñata bwa baima ba libelelanga ku puluha limbututu ze iketile hande, kono ka bumai ha ku bangi cwalo ka nako kaufela.”

Ka ku ama kwa matata e ba kopananga ni ona baima, koranta ya Journal of the American Medical Women’s Association i bonisa kuli “mafu a baima hañata a tahiswanga” ki ku zweta hahulu mali, ku palelwa ku puluha, matuku a tiswa ki maikolokuwawa, ni butuku bwa BP ye tulile hahulu tikanyo. Kono likalafo za matuku ao za fumaneha kai ni kai, mi ka ku ya ka koranta ye swana yeo, hañata “mwa miteñi ye, matuku a cwalo ha tokwi . . . likalafo ze ipitezi.”

Likalafo ze fumaneha kai ni kai hape za kona ku tusa limbututu ze ñata. Piho ya koranta ya UN Chronicle i bonisa kuli “limbututu ze ñata ze sa zo pepwa ne li si ke za shwa kambe limbututu ni bo maa zona” ne ba fumananga likalafo ze “zibahala, ze bunolo, ili ze sa tokwi ku itusisa mialafelo ye ipitezi.” Kono ka bumai, sina mo i boniseza piho ya ba Philippines News Agency, baima ba bañata ha ba zibangi za ku eza mi ha ba ipabalelangi hande.

Mwa ku Babalelela Hande Muima ni Mbututu

Koranta ya UN Chronicle i bulela kuli: “Baima ba ba iketile hande ba pepanga bana ba ba iketile hande.” I ekeza ku talusa kuli haiba ka nako ya ku itwala, ya ku puluha, ni hamulaho wa ku puluha muima a sa fiwi likalafo ze likani kamba haiba a sa fiwi likalafo nihaiba ze nyinyani, mbututu ya hae ni yona ha i na ku fiwa likalafo ze likani kamba mwendi mane ha i na ku fiwa likalafo nihaiba ze nyinyani.

Mwa linaha ze ñwi, ku taata hahulu kuli muima a fumane likalafo ze swanela. Mwendi kuli a li fumane, u tokwa ku zamaya musipili o mutelele, kamba mwendi teko ya milyani i tula hahulu. Kono haiba kwa konahala, muima u swanela ku lika ka taata ku fumana likalafo ze swanela pili a si ka puluha kale. Seo ki sa butokwa sihulu ku musali ya pila ku likana ni lituto ze fumaneha mwa Bibele ye Kenile, ye bonisa kuli ku Mulimu, bupilo bwa mutu, nihaiba bwa mbututu ye mwa mba, ki bwa butokwa hahulu.—Exoda 21:22, 23; * Deuteronoma 22:8.

Kana ku ipabalela hande ku talusa ku bonananga ni mualafi sunda ni sunda? Batili ha ku talusi cwalo. Ha ne ba ezize patisiso ya matata a zuhanga ka nako ya ku itwala ni ku puluha, ba kopano ya World Health Organization (WHO) “ne ba lemuhile kuli mwahalaa nako ya ku itwala, baima ba ne ba bonananga nihaiba hane feela ni baalafi” ne ba swana ni “baima ba ne ba bonananga ni baalafi ha 12 kamba ku fitelela fo.”

Ze ba Kona ku Eza Baalafi

Kuli ba kone ku tusa muima ni mbututu ya hae ye mwa mba ku ikangula hande kwa mubili, baalafi, sihulu bapepisi, ba nganga mihato ye latelela:

▪ Ba tatubanga mafailu a muima kuli ba bone matuku a kile a kula muima yo ni ku tatuba muima mwa mubili kuli ba zibe butata bo bu kona ku mu tahela, kihona ba tibela matata a kona ku tahela muima kamba mbututu ya hae ye mwa mba.

▪ Ba kona ku tatuba mali ni mushamo kuli ba bone nji muima u na ni butuku bwa ku sa ba ni mali a likani mwa mubili, kamba butuku bo bu tiswa ki maikolokuwawa, kamba butuku bwa ku sa lumelelana kwa Rh, kamba butuku bwa shuka, bwa sihule, bwa lipio, butuku bwa muukwa-ukwani kamba bo buñwi cwalo. Kaufela ao ki matuku a kona ku tahisa butuku bwa BP ye tulile tikanyo.

▪ Ha ku tokwahala, mi haiba mukuli a lumela, baalafi ba kona ku mu beya fa lindonga za ku tibela matuku a cwale ka mufuta wa libelenge le li buhali, tetanus, ni butuku bwa ku sa lumelelana kwa Rh.

▪ Baalafi hape ba kona ku fa mukuli milyani ye na ni li-vitamini, sihulu mulyani wa folic acid.

Baalafi ha ba lemuha likozi za kona ku  talimana ni zona muima ni ku nga muhato o swanela wa ku tibela likozi zeo—kamba wa ku tusa muima kuli a tibele likozi zeo—ba ka tusa muima ni mbututu ya hae ye mwa mba ku ikangula hande.

Ku Fukuza Kwa Likozi ka Nako ya ku Puluha

Bo Joy Phumaphi, ba ne ba bakwelanga yo muhulu wa liluko la kopano ya World Health Organization le li talima za buikangulo bwa mabasi ni lilalanda (Family and Community Health), ne ba ize: “Nako ye sabisa hahulu ku muima ki nako ya ku indukwa ni ku puluha.” Mu kona ku ezañi kuli mu tibele likozi ze tuna, mane ni ze bulaya, ze zuhanga ka nako yeo? Ki mihato ye bunolo feela ye mu tokwa ku nga—feela mihato yeo i tokwa ku ngiwa ka ku itahanela. * Seo ki sa butokwa sihulu ku ba ba sa lati ku pompelwa mali bakeñisa mabaka a mwa Bibele kamba bakeñisa likozi ze tuna ze ba kona ku kopana ni zona haiba ba pompelwa mali.—Likezo 15:20, 28, 29.

Bakuli ba ba cwalo ba swanela ku keta baalafi kamba bapepisi ba ba swanela hande ili ba ba na ni yeloseli ya ku alafa ka milyani ye sa ami ku pompelwa mali. Hape neikaba hande bo muuna ni musali ba ba libelela ku ba ni mbututu ha ne ba ka ikolwisisa hande-ndende kuli baalafi ba kwa sipatela kwa ka yo puluhela muima ba tabela ku alafa ka ku sa pompela mali. * Ki ze lipuzo ze nde za ku buza mualafi: 1. Mu ka ezañi haiba muima kamba mbututu a zweta hahulu mali kamba haiba ku zuha butata bo buñwi? 2. Haiba ha mu na ku ba teñi ka nako ya ka puluha muima, ki ifi tuso ye mu kona ku lu lukiseza?

Ku zwafo, musali ya butali u ka buza mualafi kuli a zibe nji u na ni mali a likani pili a si ka puluha kale. Kuli mukuli a be ni mali a likani, mualafi wa kona ku fa mukuli mulyani o bizwa folic  acid ni milyani ye miñwi ya vitamini B, hamohocwalo ni milyani ye miñwi ye atisa mali mwa mubili.

Mualafi hape u kona ku nyakisisa lika ze ñwi. Ka mutala, kana mukuli ha na tahanga kwa litatubo, litatubo za hae ne li bonisa kuli u na ni butuku bo buñwi bo bu tokwa ku alafiwa? Kana muima yo ha swaneli ku yemanga ka nako ye telele? Kana muima yo u tokwa ku pumulanga hahulu? Kana u swanela ku nuna kamba ku ota hanyinyani kamba ku ezanga lipapali ze tiisa mubili? Mi kana u tokwa ku ipabalela hahulu kwa mubili, ku kopanyeleza cwalo ni mwa hanu?

Lipatisiso li bonisa kuli haiba muima u na ni butuku mwa busisini bwa hae, wa kona ku tahelwa ka bunolo ki butuku bo bu bizwa preeclampsia, ili butuku bo bu kona ku libisa kwa butuku bwa BP ye tulile tikanyo, ni bwa ku opa hahulu toho, ni butuku bwa ku ba ni mezi a mañata mwa mubili, bo bu bizwa edema. * Butuku bwa preeclampsia bu kona ku tahisa kuli muima a puluhe pili likweli za hae li si ka kwana kale mi ki bona bo bu sinyanga hahulu limba ni ku bulaya baima, sihulu mwa linaha ze shebile.

Mualafi ya na ni tokomelo u ka tatuba muima kuli a bone nji u na ni butuku bo bu tiswa ki maikolokuwawa. Haiba muima a utwa butuku bwa lupepo pili kweli ya hae ya ku puluha i si ka fita kale, mualafi yo munde ha na ku liyeha ku swala muima yo mwa sipatela, kuli a kone ku sileleza bupilo bwa muima ni bwa mbututu.

Bo Dr. Quazi Monirul Islam, bazamaisi ba liluko la kopano ya WHO le li talima za milwalo (Department of Making Pregnancy Safer) ba li: “Basali ba itombolanga bupilo bwa bona ha ba pepa mwana.” Niteñi, haiba musali a fumana likalafo ze nde ha nzaa itwezi, ha puluha, ni ha sa puluhile, matata a mañata, nihaiba lona lifu ka sibili, a ka tibelwa. Mi sa butokwa ni ku fita kikuli mu like ka taata ku ipabalela hande kwa mubili, kakuli haiba mu bata ku ba ni mbututu ye iketile hande, mina ka ku ba me, mu swanela ku ba ba ba ikanguzi hande.

[Litaluso za kwatasi]

[Manzwi a fa likepe 17]

Ka ku ya lipalo ze ne patuluzwi mwa October 2007, ibata iba mwa muzuzu ni muzuzu, ku shwanga musali a li muñwi kabakala matata a amana ni milwalo—kacwalo ka silimo, ku shwanga basali ba 536,000. —United Nations Population Fund

[Manzwi a fa likepe 18]

“Ka silimo ni silimo, limbututu ze eza 3.3 milioni li shwelanga mwa limba mi limbututu ze fitelela 4 milioni zona li shwanga mwahalaa mazazi a 28 ku zwa fa ku pepwa.”—UN Chronicle

[Mbokisi fa likepe 19]

Mwa Ku Itukiseleza Ku Puluha

1. Mu kete sipatela ko mu bata ku yo puluhela ni ku keta mualafi, kamba mupepisi ka tokomelo ka ku eza pili lipatisiso.

2. Mu bonanange ni mualafi kamba mupepisi wa mina kuli mu be balikani mi mu sepane.

3. Mu ipabalele hahulu. Haiba kwa konahala, mu nwange mulyani wa livitamini ze swanela, kono mu ambuke ku inwela feela milyani ye mu si ka fiwa ki mualafi (mu ambuke nihaiba mulyani wa ku leka). Mu ka eza hande ku ambuka bucwala. Ba National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism ba li: “Nihaike kuli baima ba ba nwa hahulu ki bona ba ba kona ku tahiseza limbututu za bona butata bo butuna, ha ku si ka zibahala kale kuli ki bucwala bo bu kuma kai bo bu sa koni ku tahiseza mbututu ye mwa mba butata.”

4. Haiba mu tahelwa ki butuku bwa lupepo pili kweli ya mina ya ku puluha i si ka fita kale (pili sunda ya bu-37 i si ka fita kale), mu zibise mualafi kamba mupepisi wa mina kapili-pili. Ku nga muhato kapili-pili ku kona ku tusa muima ku sa puluha pili kweli ya hae i si ka fita kale mi ku kona ku tibela matata a tahiswanga ki muinelo wo. *

5. Mu ñole likatulo za mina ka za likalafo ze mu tabela. Ka mutala, ba bañata ba fumani kuli kwa tusa ku ba ni kadi ya durable power of attorney (DPA) ye talelelizwe hande. Mu batisise kuli mwa naha ya henu ki mukwa ufi wa ku hana ku pompelwa mali o itusiswa ni o lumelelizwe ka mulao.

6. Ha se mu puluhile, mu ipabalele ni ku babalela mbututu ya mina, sihulu haiba ne mu puluhile pili kweli ya mina ya ku puluha i si ka fita kale. Mu bonane ni mualafi wa banana kapili-pili haiba mu lemuha butata bo buñwi.

[Litaluso za kwatasi]