Buka ye mu Kona ku Sepa Kalulo 4-

Litaba za Kwaikale ze Bulezwi Mwa Bibele ka za Mubuso wa Mamede ni Maperesia

Taba ye ki yona ya bune kwa litaba ze supile ze ka hatiswa ka ku tatamana mwa magazini ya “Mu Zuhe!” ili ze nyakisisa mibuso ye maata hahulu ya lifasi ye supile ye bulezwi mwa Bibele. Mulelo wa litaba ze ki ku bonisa kuli Bibele ya sepeha mi i tahile ka moya wa Mulimu ni kuli lushango lwa yona lu fa sepo ya kuli manyando a tahiswa ki lipuso za butu ze situhu ili ze busa batu ka buhateleli a ka fela.

MATOTA a mandu ni mabita a malena ba mubuso wa kwaikale wa Mamede ni Maperesia, a bonisa feela hanyinyani bunde, maata, ni bufumu bwa mubuso wo. Mibuso ye mibeli yeo i si ka kopana kale ku ba mubuso u li muñwi, mubuso wa Mamede ki ona o ne u li o maata hahulu. Kono mwa silimo sa 550 B.C.E., mubuso wa Mamede wa ba mwatasaa Mulena Sirusi II ya naa li mulena wa mubuso wa Maperesia, mi ku zwa fo a ba mulena wa pili wa mubuso wa Mamede ni Maperesia. Mubuso wo ne u fumaneha mwa sibaka se ne si li kwa mutulo wa Siko sa Peresia, kono hamulaho wa nako, ne u yandulukile ku zwa Liwate la Aegea ku ya kwa Egepita ni kwa mutulo-wiko wa India mane ne u fita ni kwa Judea.

Mubuso wa Mamede ni Maperesia ne u busize sicaba sa Majuda ka lilimo ze fitelela 200, ili ku zwa fo ne u tulezi mubuso wa Babilona ka 539 B.C.E. ku fitela fo ne u tulezwi ki Magerike mwa silimo sa 331 B.C.E. Libuka ze ñata za mwa Bibele li bulela ka za likezahalo za butokwa ze ne ezahezi mwahalaa nako yeo.

Litaba za Kwaikale ze Bulezwi Mwa Bibele za Sepeha

Bibele i lu bulela kuli Mulena Sirusi II naa lukuluzi Majuda ba ne ba hapilwe mwa Babilona kuli ba kutele kwa Jerusalema ni ku yo yaha sinca tempele ya Mulimu ye ne ba sinyize Mababilona ka 607 B.C.E. (Ezira 1:1-7; 6:3-5) Ze ñozwi fa liñetana la lizupa le li bizwa Cyrus Cylinder, ili le ne li fumanwi ka 1879 mwa matota a Babilona wa kwaikale li paka taba yeo. Fa liñetana leo ku bulelwa za mutu wa libizo la Sirusi, mi ku taluswa za mukwa wa hae wa ku kutisanga batu ba ne ba hapilwe kwa linaha za habobona hamohocwalo ni lika ze ne ba itusisanga mwa bulapeli bwa bona. Yo muñwi wa bañoli ba Bibele ya bizwa Isaya, naa ñozi manzwi a naa polofitile Jehova ka  za Sirusi, a li: “U ka eza ze ni lata kaufela; mane a bulelele Jerusalema kuli: U ka zuswa; a bulelele Tempele kuli: Mitomo ya hao i ka yahiwa.”—Isaya 44:28.

Mane liñolo la Ezira 6:3, 4 li bonisa kuli Sirusi naa laezi kuli mali a naa ka itusiswa kwa ku yaha sinca tempele naa ka “zwa mwa ndu ya mulena.” Taelo ye makaza yeo ya lumelelana ni litaba ze ezahezi ze ñozwi. Buka ye bizwa Persia and the Bible i bulela kuli: “Malena ba Maperesia ne ba na ni mukwa wa ku tusanga batu ba mwa mubuso wa bona ku yaha sinca libaka za ku lapelela.”

Bibele i lu bulelela kuli hamulaho balwanisi ba Majuda ne ba ñolezi liñolo ku Dariusi yo Mutuna (ya naa bizwa Dariusi I hape) la ku lwanisa taba ya kuli Majuda ne ba filwe tumelezo ya ku yaha sinca tempele ki Sirusi ku likana ni mo ne ba ipapatela. Dariusi a laela kuli ku batiwe liñolo le ne li bulezi ka za taelo yeo. Kiñi ze ne fumanwi? Mwa muleneñi wa Akimeta kwa fumanwa buka ye ne i na ni taelo yeo ya naa file Sirusi. Dariusi a alaba balwanisi bao ka ku ñola kuli: “Ki na Dariusi, ki sona se ni laezi. Ku ezwe cwalo [ku yahiwe sinca tempele] kapili.” Twaniso kwa musebezi wa ku yaha tempele cwale ya fela. *—Ezira 6:2, 7, 12, 13.

Litaba ze ezahezi li bonisa kuli litaba ze ki za niti. Esi mane mwa Akimeta ki mona mwa naa yo inanga Sirusi ka nako ya mbumbi, mi mwendi ki mona mwa naa inzi ha naa fa taelo ya hae. Hape lika ze ñwi ze pumbuzwi li bonisa kuli malena ba Mamede ni Maperesia ne ba iyakatwa hahulu litaba za bulapeli ze ama mubuso wa bona mi ne ba ñolanga mañolo a ku tatulula mizeko.

Bupolofita Bwa Bibele Bwa Sepeha

Mwa tolo ya naa filwe ki Mulimu, mupolofita Daniele naa boni libatana zee ne, ze ne zwa mwa liwate ka ku tatamana, mi libatana zeo ne li yemela mibuso ya lifasi ye ne ka tatamana. Sibatana sa pili ne li tau ya mafufa, ye ne i yemela mubuso wa Babilona. Sibatana sa bubeli ne si “swana sina bere.” Taba yeo i zwelapili ku bulela kuli: “Kiha si bulelelwa kuli: Nanuha, u ce linama ze ñata.” (Daniele 7:5) Bere yeo ye sabisa ne i yemela mubuso wa Mamede ni Maperesia.

Ku likana ni bupolofita bwa Daniele, Mamede ni Maperesia ne ba na ni takazo ye tuna ya ku koma macaba a mañwi. Nakonyana ku zwa fa naa bonezi pono ya libatana Daniele, Sirusi naa tuzi Mamede mi a lwanisa mubuso wa Lydia ni wa Babilona, ili mibuso ye ne li bukaufi. Mwanaa Sirusi wa mushimani wa libizo la Cambyses II naa tuzi Egepita. Hasamulaho, malena ba mubuso wa Mamede ni Maperesia ba yandulula hahulu mubuso wo.

Lu kona ku kolwa cwañi taluso yeo ya pono ya Daniele? Mwa pono i sili ya naa boni Daniele, ili pono ye swalisana ni ye sa zo taluswa, Daniele naa boni totolo ye “tulela kwa Wiko, ni kwa Mutulo, ni kwa Mboela.” Bupolofita bo, ne bu talelelizwe muta mubuso wa Mamede ni Maperesia ne u ‘tulezi,’ kamba ku taseza macaba a mañwi a naa kopanyeleza ni mubuso o maata wa Babilona. Lingeloi la Mulimu ne li talusize pono yeo ka ku bulelela Daniele kuli: “Totolo yo boni, ye na ni manaka a mabeli, ki malena a Mamede ni a Maperesia.”—Daniele 8:3, 4, 20.

Ku zwa fo, lilimo ze bato ba 200 pili mubuso wa Babilona u si ka tulwa kale, mupolofita Isaya naa  bulelezi cimo libizo la mulena wa Muperesia ya naa ka tula Babilona—ili ya naa si ka pepwa kale ka nako yeo—mi naa polofitile ni mukwa wa naa ka itusisa mulena yo ku tula Babilona. Isaya naa ñozi kuli: “Muñaa Bupilo sa bulelela mutoziwa wa hae, yena Sirusi, ye ni sweli kwa lizoho la hae la silyo ku mu tulisa macaba a fapilaa hae, . . . ku kwalula likwalo fapilaa hae, mi minyako i si ke ya kwalwa, ki se.” (Isaya 45:1) Isaya ni Jeremia ne ba polofitile kuli “linuka” za Babilona ne li ka kala, kamba wona maabwa a naa zwa mwa Nuka ya Eufrati ili a naa sileleza Babilona. (Isaya 44:27; Jeremia 50:38) Bo Herodotus ni bo Xenophon, licaziba ba Sigerike ba litaba ze ezahezi, ba bonisa kuli bupolofita bwa Bibele bu nepahezi, mi ba paka ni taba ya kuli Mababilona ne ba sweli ku itabisa fa busihu bwa naa tuzi muleneñi wo Sirusi. (Isaya 21:5, 9; Daniele 5:1-4, 30) Limpi za Sirusi li mano fapula mezi a mwa Nuka ya Eufrati, za kena mwa muleneñi ka minyako ye ne i si ka kwaliwa, ili ye ne inzi kwatuko ni nuka, ku si na ku katazeha hahulu. Mwa busihu bu li buñwi, mubuso o maata wa Babilona wa wa!

Kezahalo yeo, ne i tahisize kuli bupolofita bo buñwi bu talelezwe ka nzila ye makaza. Mubuso wa Babilona u si ka wa kale, Mupolofita Jeremia naa polofitile kuli batu ba Mulimu ne ba ka ba lihapwa mwa Babilona ka lilimo ze 70. (Jeremia 25:11, 12; 29:10) Bupolofita bo, ne bu talelelizwe ka nako luli ye ne polofitilwe mi batu ba ne ba hapilwe ne ba lumelelizwe ku kutela habobona.

Bibele I lu fa Sepo ye Itingwa

Hamulahonyana wa ku tulwa kwa Babilona ki mubuso wa Mamede ni Maperesia, Daniele naa ñozi bupolofita bo bu lu tusa ku utwisisa kezahalo ya butokwa hahulu ye ne tokwa ku ezahala kuli mulelo wa Mulimu kwa batu u petahale. Lingeloi Gabriele ne li taluselize Daniele nako tenyene fa naa ka bonahalela Mesia, yena “peu” ye ne sepisizwe kwa Genese 3:15. Lingeloi la Mulimu ne li bulezi kuli: “Ku tuha kwa taelo ye bulela kuli Jerusalema u ka zuswa, u yahiwe, ku fitela Yena Ya tozizwe, Mulena, a bonahale, ku ka fita lisunda ze 7; mi cwale ka lisunda ze 62 munzi u ka zuswa sinca,” ili ku talusa kuli palo hamoho ya lisunda zeo ne i ka ba 69. (Daniele 9:25) Ki lili fo ne si kalezi silengo sa nako yeo ye ne polofitilwe?

Nihaike kuli Sirusi naa lumelelize Majuda ku kutela habobona hamulaho feela wa ku wa kwa Babilona, Jerusalema ni mamota a yona ne li sa li mwa muinelo o maswe ka lilimo ze ñata. Mwa silimo sa 455 B.C.E., Mulena Aritazerisi naa lumelelize Nehemia, weta wa hae wa Mujuda, ku kutela kwa Jerusalema ni ku yo etelela musebezi wa ku yaha sinca muleneñi wo. (Nehemia 2:1-6) Fo ki fona fo ne li kaliselize lisunda ze 69.

Lisunda ze 69 ne li si lisunda luli za mazazi a supile, kono ne li li lisunda za lilimo. Mane mwa Libibele ze ñwi, linzwi la “lisunda” li tolokilwe sina “lisunda za lilimo.” * (Daniele 9:24, 25) Mesia naa ka bonahala hamulaho wa “lisunda” ze 69, mi ye ñwi ni ye ñwi ya lisunda zeo ne i yemela lilimo ze 7—ili ku talusa kuli naa ka bonahala hamulaho wa lilimo ze 483. Bupolofita bo, ne bu talelelizwe mwa silimo sa 29 C.E., Jesu ha naa kolobelizwe, ili lilimo ze eza 483 ku zwa ka silimo sa 455 B.C.E. *

Ku talelezwa kwa bupolofita bwa Daniele ka ku nepahala, ku ekeza kwa bupaki bo buñata bo bu bonisa kuli Jesu ne li yena Mesia. Bupaki bo hape bu tiisa sepo ya luna ya za kwapili. Jesu ka ku ba Mulena wa Mubuso wa Mulimu wa kwa lihalimu, u ka felisa lipuso za butu ze situhu. Hasamulaho, Jesu hape u ka taleleza bupolofita bo buñata bwa mwa Bibele, bo bu cwale ka bo bu talusa za ku zusa ba ba shwile ni ku ba fa bupilo bo bu sa feli mwa Paradaisi fa lifasi.—Daniele 12:2; Joani 5:28, 29; Sinulo 21:3-5.

[Litaluso za kwatasi]

[Chati/Siswaniso se si fa likepe 16]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

455 B.C.E. 29 C.E.

Ku zwa fo ne i fezwi taelo ya ku yaha sinca Jerusalema ku fitela fa naa bonahalezi Mesia ne ku fitile lilimo ze 483

[Siswaniso se si fa makepe 15, 16]

Fa liñetana le li bizwa Cyrus Cylinder, ku taluswa za mukwa wa ku kutisanga batu ba ne ba hapilwe kwa linaha za habobona

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Libita la Sirusi li sa bonahala mwa matota a muleneñi wa Pasargadae wa kwaikale, ili mwa naha ye bizwa Iran kacenu

29 C.E.

[Caption on page 15]

Page 14, top, time line: Egyptian wall relief and bust of Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Persian wall relief: Musée du Louvre, Paris; bottom, Cyrus Cylinder: Photograph taken by courtesy of the British Museum; page 15, Cyrus’ tomb: © Richard Ashworth/age fotostock