Buka ye mu Kona ku Sepa

Kalulo 6-Litaba za Kwaikale ze Bulezwi Mwa Bibele ka za Roma

Taba ye ki yona ya busilela kwa litaba ze supile ze ka hatiswa ka ku tatamana mwa magazini ya “Mu Zuhe!” ili ze nyakisisa mibuso ye maata hahulu ya lifasi ye supile ye bulezwi mwa Bibele. Mulelo wa litaba ze ki ku bonisa kuli Bibele ya sepeha mi i tahile ka moya wa Mulimu ni kuli lushango lwa yona lu fa sepo ya kuli manyando a tahiswa ki lipuso za butu ze situhu ili ze busa batu ka buhateleli a ka fela.

JESU ki yena ya naa kalisize Bukreste, mi balateleli ba hae ne ba zibahalize bulapeli bwa Sikreste kwa libaka ze ñwi halaa nako yeo mubuso wa Roma ne u busa lifasi. Mwa linaha ze cwale ka Britain ni Egypt, mutu u sa kona ku bona mikwakwa, mikokolombwa ya mezi, ni macwe a kupuzo, ze ne ezizwe mwa mubuso wa Roma. Lika zeo ne li li teñi luli mwa mubuso wa Roma. Mi li lu hupulisa kuli Jesu ni baapositola ba hae ni bona ne ba li teñi luli ni kuli bupaki bo bu bonisa lika ze ne ba bulezi ni ku eza ki bwa niti. Ka mutala, ha mu zamaya mwa Nzila ya Apiusi ya kwaikale, i kana ya ba kuli mu zamaya mwa naa fitile muapositola wa Sikreste Paulusi ha naa li mwa musipili wa hae wa ku ya kwa Roma.—Likezo 28:15, 16.

Litaba za Kwaikale ze Bulezwi Mwa Bibele za Sepeha

Mwa litaba ze i bulela Bibele ka za Jesu ni balutiwa ba hae ku amilwe hañata kwa likezahalo  ze ne ezahalile mwa lilimo za mwanda wa pili. Mu lemuhe mo muñoli wa Bibele Luka naa taluselize hande silimo mo ne ku ezahalile likezahalo ze peli za butokwa hahulu: ili makalelo a bukombwa bwa Joani Mukolobezi ni kolobezo ya Jesu, yona nako fa naa bezi Kreste, kamba Mesia. Luka naa ñozi kuli likezahalo zeo ne li ezahalile mwa “mwaha wa bu 15 wa puso ya Tibere Sesare [29 C.E.], Ponse Pilato, fo, ne li mubusisi wa Judea, mi Heroda ne li mulena wa Galilea.” (Luka 3:1-3, 21) Luka hape naa bulezi ka za makwambuyu ba bane ba ba kutekeha, ili bo Filipi (munyanaa Heroda), Lisanyasi, Anna, ni Kayafa. Mabizo a supile ao kaufela a pakilwe ki licaziba ba litaba ze ezahezi. Kono ka nako ya cwale, ha lu nyakisiseñi ka za Tibere, Pilato, ni Heroda.

Tibere Sesare u zibahala hahulu, mi ponahalo ya hae se i bonisizwe mwa maswaniso. Mulonga wa Roma ne u mu ketile ku ba mubusi ka 15 September mwa silimo sa 14 C.E., ili ka nako yeo Jesu naa li wa lilimo ze bato ba 15.

Libizo la Ponse Pilato li fumaneha hamoho ni la Tibere mwa taba ye ne ñozwi ki bo Tacitus, licaziba ba Siroma ba litaba ze ezahezi ili hasamulahonyana wa fo Bibele ne i felelizwe ku ñolwa. Ka za linzwi la “Mukreste,” bo Tacitus ne ba ñozi cwana: “Kristas, yena ko ku simuluha linzwi la ‘Mukreste,’ naa nyandisizwe hahulu ki Ponse Pilato, yo muñwi wa babusisi ba luna, ili ka nako ya naa busa Tibere.”

Heroda Antipasi u zibahala kuli ki yena ya naa kile a yaha munzi wa Tiberiya o kwatuko ni Liwate la Galilea. Hape naa yahile ndu ya hae teñi ko. Ku bonahala kuli Joani Mukolobezi naa pumezwi toho mwa Tiberiya ka taelo ya Heroda.

Hape litaba za mwa Bibele li ama kwa likezahalo ze tuna ze ne ezahalile mwa miteñi ya puso ya Roma. Bibele i bulela cwana ka za nako ya naa pepilwe Jesu: “Mwa linako zani, kwa taha taelo ya Sesare Augusto ye li, ku ezwe sipalo sa lifasi kaufela. Sipalo seo ki sa pili, sa ezwa Kuirino ha li mubusisi wa Siria. Mi batu kaufela ne ba yo ñolwa, mutu ni mutu mwa munzi wa habo.”—Luka 2:1-3.

Bo Tacitus hamohocwalo ni bo Josephus ba ba li licaziba ba Sijuda ba litaba ze ezahezi, sibeli sa bona ba bulela ka za Kuirino. Bupaki bo bu bonisa kuli sipalo seo ne si ezahalile bu fumaneha mwa taelo ya naa file mubusisi wa Siroma ye bulukilwe mwa British Library. Taelo yeo i bala kuli: “Bakeñisa kuli se li nako ya ku eza sipalo sa fa ndu ni ndu, ki kwa butokwa ku taluseza batu kaufela ba ba pila kwande a likiliti za bona ka mabaka afi kamba afi kuli ba kutele habobona.”

Bibele hape i bulela ka za ‘tala ye tuna, ye kile ya taha ka nako ya naa busa Sesare Klaude,’ mubusi wa Roma. (Likezo 11:28) Bo Josephus, licaziba ba litaba ze ezahezi ba mwa lilimo za mwanda wa pili, ba paka kuli taba yeo ne i ezahezi. Ne  ba ñozi kuli: “Tala ne i ba unjami ka nako yeo, mi batu ba bañata ne ba shwile.”

Ku tuha fo, kwa Likezo 18:2, Bibele i bulela kuli “Klaude naa laezi Majuda kamukana kuli ba zwe mwa Roma.” Likande le li bulela ka za bupilo bwa Klaude ili le ne li ñozwi ibato ba ka 121 C.E. ki caziba wa Siroma wa litaba ze ezahezi ya bizwa Suetonius, li yemela taba yeo. Suetonius u bulela kuli Klaude naa “lunduzi Majuda kaufela mwa Roma.” Mi u zwelapili ku talusa kuli kabakala situhu se ne ba bonisa kwa Bakreste, Majuda ne ba “zwelapili ku tahisa matata.”

Bibele i bulela kuli ibato ba ka nako ye ne ku bile tala ye bulezwi yeo, Heroda Agripa, nako ye ñwi a apala “liapalo za bulena” ni ku bulela kwa sicaba se ne si mu bubeka hahulu, mi sicaba seo sa mu alaba sa li: “Linzwi le ki la mulimu, hasi la mutu.” Bibele i bulela kuli hasamulaho wa fo, Agripa a “ciwa ki mabuku, mi a shwa.” (Likezo 12:21-23) Bo Josephus hape ne ba ñozi ka za kezahalo yeo ni ku ekeza kwateñi litaba ze ñwi. Ne ba ñozi kuli Agripa naa bulezi kwa sicaba inze a apezi “siapalo se ne si ezizwe ka silivera.” Hape ne ba bulezi kuli ‘Agripa naa kalile ku utwa hahulu butuku mwa mba, ili butuku bo ne bu kalile ka maata.’ Mi bo Josephus ba bulela kuli Agripa naa shwile hamulaho wa mazazi a ketalizoho.

Bupolofita Bwa Bibele Bwa Sepeha

Bibele hape i na ni bupolofita bo bu makaza bo ne bu ñozwi ni ku talelezwa mwa miteñi ya puso ya Roma. Ka mutala, Jesu ha naa keni mwa Jerusalema inze a pahami mwanaa mbongolo, naa lilile munzi wa Jerusalema ni ku polofita ka za mo limpi za Siroma ne li ka u sinyeza. Jesu naa ize: “Mazazi a ka ku tahela fo lila za hao li ta ku potoloha, li ku bee mwa lukwakwa . . . Ha ku na licwe le ba ka siya mwa sibaka sa lona, kakuli ha u si ka lemuha nako y’a n’a tile Mulimu ku t’o ku pilisa!”—Luka 19:41-44, Bibele ye Kenile, Hatiso ya 1984.

Nihakulicwalo, balateleli ba Jesu ne ba ka ba ni kolo ya ku baleha. Kamukwaufi? Jesu naa ba file litaelo inze ku sa na ni nako. Naa ba file temuso ye li: “Ha mu bona Jerusalema u ambekilwe ki limpi, cwale mu zibe kuli ku sinyeha kwa ona ku sutelezi. Nako yeo, ba ba li mwa Judea ba sabele mwa malundu; ba ba li mwa munzi [wa Jerusalema] ba zwe mwateñi.” (Luka 21:20, 21) Mwendi balateleli ba Jesu ne ba ipuzize kuli, ‘Lu ka kona cwañi ku baleha mwa munzi o ambekilwe ki limpi?’

Bo Josephus ne ba ñozi ze ne ezahezi. Ka silimo sa 66 C.E., mubusisi wa Siroma ha naa ngile mitelo mwa sibulukelo sa tempele, ili mitelo ye ne ba tokwa ku lifa Majuda kwa mubuso wa Roma, Majuda ba ne ba li bakwenuheli ba halifa mi ba bulaya masole ba Siroma, mi ka ku eza cwalo, ne ba bonisize kuli ne ba itukuluzi kwa puso ya Roma. Hasamulaho, ili mwa silimo se si swana seo, Cestius Gallus, mubusisi wa Siroma wa mwa Siria, a liba mboela ni masole ba 30,000, mi ba fita mwa Jerusalema ka nako ye ne ku eziwa mukiti wa bulapeli. Gallus a kena mwa sifukambanda sa munzi wa Jerusalema mi mane a kala ku fokolisa mamota a tempele ili ko ne ba sabezi bakwenuheli. Mi cwale ka libaka le li sa zibahali, Gallus a menuha! Majuda ba tabiswa ki taba yeo mi ba taseza mpi ya Gallus ha ne inze i menuha.

Bakreste ba ba sepahala ne ba si ka zizibazwa ki taba yeo ye ne i ezahalile. Ne ba lemuhile kuli ne ba iponezi talelezo ya bupolofita bo bu makaza bwa naa bulezi Jesu: Munzi ne u ambekilwe ki limpi! Mi cwale bakeñisa kuli limpi zeo ne li menuhile, Bakreste ba ba sepahala ne ba fumani kolo ya ku baleha mwa Jerusalema. Bakreste ba bañata ne ba ile kwa Pella, ili munzi o no sa yemeli puso kamba sicaba se siñwi, o no fumaneha mwa malundu a naa li buse bwa Jordani.

Ne ku ezaheziñi kwa munzi wa Jerusalema? Limpi za Siroma ne li kutezi hape kwa Jerusalema inze li etelezwi ki Vespasian ni mwanaa hae Titus—mi ka nako yeo limpi zeo ne li za masole ba ba eza 60,000. Limpi zeo za atumela munzi wa Jerusalema pili Paseka ya 70 C.E., i si ka fita kale, mi ne li nze li taseza bayahi ba Jerusalema ni batu ba ne ba kamuhezi mwa munzi wo ku yo ca mukiti. Masole ba Siroma ba sinya likota za mwa sikiliti seo mi ba yaha lukwakwa lwa misumo ye shengile, ili ye talimezi mwahalimu, sina feela mwa naa polofitezi Jesu. Hamulaho wa likweli ze bato ba ze ketalizoho, munzi wa Jerusalema wa wa.

Titus naa laezi kuli tempele i bukelezwe; kono lisole le liñwi la i tumbeka mulilo, mi ya sinyeha; macwe a yona a shandaukela fafasi, sina feela mwa naa polofitezi Jesu. Ka ku ya ka bo Josephus, Majuda ni maproselite ba ba bato  eza 1,100,000 ne ba shwile; buñata bwa bona ne ba bulailwe ki tala ni matuku, mi ba 97,000 ne ba hapilwe. Ba bañata ne ba isizwe kwa Roma sina batanga. Kuli mu yo pota kwa Roma kacenu, mu ka iponela muyahotuna o zibahala hahulu, ili o no felelelize ku yahiwa ki Titus hamulaho wa litasezo za mwa Judea. Hape mwa kona ku yo bona Limota la Titus, le li li kupuliso ya ku tulwa kwa Jerusalema. Kaniti, bupolofita bwa Bibele bwa sepeha mwa litaba kaufela. Kacwalo, ki kwa butokwa hahulu kuli lu ise pilu ku ze i bulela Bibele ka za kwapili!

Bibele I lu fa Sepo ye Itingwa

Jesu ha naa li fapilaa Ponse Pilato, mubusisi wa Roma, naa bulezi ka za Mubuso, kamba mulonga, o si “wa lifasi le.” (Joani 18:36) Kaniti, Jesu naa lutile balateleli ba hae ku lapelela mulonga wo o etelelwa ki Mulena. Naa ize: “Ndataa luna ya kwa lihalimu, . . . ku tahe mubuso wa hao; Se si latwa ki Wena si ezwe mwa lifasi, mo si ezezwa kwa lihalimu.” (Mateu 6:9, 10) Mu lemuhe kuli Mubuso wa Mulimu u ka tahisa kuli mwa lifasi ku eziwe tato ya Mulimu, isiñi tato ya batu ba ba ikuhumusa ni ba ba ipahamisa.

Jesu ki yena Mulena wa Mubuso wo wa kwa lihalimu. Mi ka ku lumelelana ni mulelo wa Mulimu wa kwa makalelo, u ka fetula lifasi kaufela ku ba paradaisi.—Luka 23:43.

Mubuso wa Mulimu u ka kala lili ku busa lifasi? Jesu ya naa zusizwe kwa bafu naa amile kwa kalabo ya puzo yeo ha naa bulezi ku muapositola wa hae Joani, ili yo ka nako yeo naa tamilwe mwa sooli sa Patmosi ka nako ya puso ya Mubusisi wa Roma Domitian, munyanaa Titus. Jesu naa sinuzi kuli: “Ki malena a 7. Baketalizoho ba se ba wile; yo muñwi u sa li teñi; yo muñwi ha si ka ta kale; yo ha ka ta, u ka ina nako ye nyinyani.”—Sinulo 17:10.

Joani ha naa ñozi manzwi ao, “malena,” kamba mibuso ye ketalizoho ne se i wile, ili ku talusa: mubuso wa Egepita, wa Asirya, wa Babilona, mubuso wa Mamede ni Maperesia, ni mubuso wa Greece. Mulena ya naa “li teñi” mwa miteñi ya muapositola Joani ne li mubuso wa Roma. Kacwalo, ne ku siyezi feela mulena a li muñwi ya naa ka taha—ili mubuso wa mafelelezo wa lifasi o bulezwi mwa Bibele. Mubuso wo u bile ufi? U ka busa nako ye kuma kai? Lipuzo zeo li ka nyakisiswa mwa magazini ya Mu Zuhe! ye tatama.

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Paulusi naa zamaile mwa Nzila ya Apiusi

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Tibere Sesare ki yo muñwi wa makwambuyu ba Siroma ba bañata ba ba bulezwi mwa buka ya Evangeli ya Luka

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Licwe fo ku cakuzwi libizo la Ponse Pilato

[Siswaniso se si fa likepe 12, 13]

Titus, mwanaa Vespasian, ka mwa boniselizwe fa muwayawaya o no itusiswa mwa Roma

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Musée de Normandie, Caen, France

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Limota la Titus le li mwa Roma, ki kupuliso ya ku sinyiwa kwa Jerusalema ka 70 C.E.

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 10]

Top, time line: Egyptian wall relief and bust of Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Persian wall relief: Musée du Louvre, Paris; bottom, bust of Tiberius Caesar: Photograph taken by courtesy of the British Museum