KI booko bobukai bomunani bona? Haiba mualaba kuli munani “bulibuñwi,” mukumbile. Kono kunani lilama zeñwi mwa mubili wamina zesebeza sina booko. Liselusi zeñwi ze mwa mubili waluna litatezani hahulu kuli mane ba sayansi babañwi balibiza kuli ki “booko bobuñwi.” Booko bobuñwi bo, ki kalulo yelubanga lico mwa mubili, mi haiyo mwa toho yamina kono ifumaneha mwa mba yamina.

Kubanga ni musebezi omutuna kuli mubili wamina uunge lika zetokwahala mwa lico zemucile kuli limituse kuba ni maata. Kona libaka ka mubulelelo omuñwi booko habufanga musebezi wo kwa kalulo yelubanga lico mwa mubili.

Nihaike kuli booko butatezani hahulu, kalulo yelubanga lico mwa mubili ni yona inani likalulo zetatezani hahulu. Kalulo yelubanga lico mwa mubili wa mutu inani liselusi zebato eza 200 kuisa 600 milyoni. Liselusi zetatezani zeo ki zona zepanga kalulo yelubanga lico mwa mubili. Ba sayansi balumela kuli musebezi oeziwanga ki kalulo yeo haneukaezezwanga kwa booko, nekukatokwahala kuli misinga yemisisani ya kwa booko ibe yemikima hahulu. Ka kuya ka buka yebizwa The Second Brain, “ki nto yende ni yeswanela kuli kalulo yelubanga lico iezeze musebezi wo mwa mba.”

Musebezi wa kuluba lico utokwa kuli lico lilubiwe hande ili ka nako yeswanela ni kuiswa kokuswanela. Caziba yabizwa Gary Mawe naatalusize kalulo yelubanga lico mwa mubili kuli ki “sibaka mokulubelwanga lico.” Musebezi wa kuluba lico mwa mubili wo, wakomokisa luli. Ka mutala, lila linani liselusi zeipitezi zetusa kwa kuziba mufuta wa lika ze mwa lico zemucile. Liselusi zeo litusa kalulo yelubanga lico kuziba mufuta wa tungwali-ngwali totutokwahala kuli lico lilubiwe ni kufetuha likalulo zetokwahala mwa mubili. Kalulo yelubanga lico mwa mubili ipeta musebezi wa butokwa wa kutatuba haiba kunani asidi kamba lika zeñwi mwa lico zacile mutu, ni kuziba mufuta wa likalulo zekona kutusa kuluba hande lico zeo.

Kacwalo, nzila molifitanga lico zelubiwa ikona kubapanywa kwa sibaka sesituna, mi lika lilukiswanga ki kalulo yelubanga lico mwa mubili. Lico lizamayanga mwa kalulo yelubanga lico mi lilama zeñwi za mwa kalulo yeo libanga zenyinyani kuli lico lilubehe ka bunolo. Kalulo yelubanga lico ki yona yezamaisa molisebeleza lilama zeñwi za mwa kalulo yeo ilikuli kalulo yeluba lico ipete hande musebezi wayona.

Hape kalulo yeluba lico yeo isebezanga ni kwa lika zelusileleza mwa mubili. Lico zemucanga hañata libanga ni tukokwani totutisa matuku. Kona libaka ibatoba 70 pesenti kuisa 80 pesenti ya liselusi zelusileleza kwa matuku mwa mubili haliinezi mwa mba! Haiba muca lico zenani hahulu tukokwani totutisa matuku, kalulo yelubanga lico mwa mubili isilelezanga mibili yaluna ka kutahisa kuli lunyembunye ni kutaza ilikuli luzwise lika zekona kulutahiseza matuku.

Nihaike kuli kalulo yelubanga lico mwa mubili ipeta musebezi oshutana ni musebezi  obupeta booko bwaluna, kalulo yeo ni booko bwaluna hañata lisebelisananga hamoho. Ka mutala, kalulo yelubanga lico mwa mubili izibisanga booko kuli mubili utokwa kuca sico mi hape izibisanga booko foliswanela kukuma lico zemutokwa kuca. Hape hamunze muca, kalulo yeo izibisanga booko kuli cwale ki kale mukula mi mane ikona kutahisa kuli munyembunye haiba muca hahulu.

Pili musikabala kale taba ye, mwendi nemunahanile kuli booko ni kalulo yelubanga lico mwa mubili zasebelisana hande. Ka mutala, kana semulemuhile kuli haiba mutu aca lico zenani mafula, wakona kuba ni tabo? Lipatisiso libonisa kuli hamuca lico zenani mafula, kalulo yelubanga lico mwa mubili ilumanga likalulo zeñwi kwa booko bwamina zetahisanga kuli muikutwe kuba babatabile. Taba yeo ibonisa libaka batu babalembwalile habacanga lico zende zenani mafula. Ba sayansi babata nzila yeñwi yekatahisa kuli kalulo yelubanga lico mwa mubili isebeze hande hahulu batu nihabasaci lico zenani mafula, ilikuli nto yeo ituse batu babalembwalile.

Mutala omuñwi obonisa kuli booko ni kalulo yelubanga lico mwa mubili zasebelisana hande ki sabo yaikutwanga mutu kabakala nto yeñwi. Mutu uikutwanga cwalo muta kalulo yelubanga lico mwa mubili itibela mali kukena mwa mba ka nako yebukatezi booko. Kuzwa fo, haiba mutu unani lipilaelo zemukataza hahulu, booko bukona kutahisa kuli kalulo yelubanga lico mwa mubili itahiseze mutu kunyembunya. Ka kuya ka licaziba, swalisano yeo kona yetahisanga kuli fokuñwi mutu aikutwe inge yanyapa mwa mba.

Nihaike kuli kalulo yelubanga lico ki yona yetahisanga maikuto a cwalo, haikoni kulunahanela kamba kuluezeza katulo. Ka mubulelelo omuñwi, haki booko luli. Haikoni kumitusa kuli muopele pina, mubeye masheleñi mwa panga, kamba kumitusa kueza musebezi omufilwe kwa sikolo. Nihakulicwalo, kalulo ye yekomokisa, izwelapili kukomokisa ba sayansi kabakala musebelezo wayona oipitezi, mi mane misebelezo yemiñwi ya kalulo yeo haisika zibahala kale. Kacwalo, nako yetatama hamukala kuca sico, mukutumane mi munahanisise moisebeleza kalulo yelubanga lico mwa mubili!