BIBELE HAKI BUKA YA SAYANSI, KONO INANI LITABA ZENEÑOZWI KALE-KALE KO ZELUMELELANA NI LITABA ZA SAYANSI. KI YE MITALA ISIKAI.

Kana lika ze mwa mahalimu ni mwa lifasi nelinani makalelo?

Licaziba mwa litaba za sayansi ka nako yeñwi nebaikutwanga kuli lika zeo nelisina makalelo. Kono ka nako ya cwale, batu bao sebalumela kuli lika ze mwa mahalimu ni mwa lifasi nelinani makalelo. Bibele yona neibulezi kale ka kuutwahala kuli lika zeo nelinani makalelo.—Genese 1:1.

Lifasi libupehile cwañi?

Mwa linako za kwamulaho, batu babañata nebalumela kuli lifasi nelibupehile inge nto yepatami. Mwa lilimo za ma 400 B.C.E., licaziba ba Sigerike nebabulezi kuli lifasi ki la laundi. Kono kale-kale kwamulaho pili nako yeo isika fita kale, ili mwa lilimo za ma 700 B.C.E., muñoli wa Bibele yabizwa Isaya naabulezi za “mupotoloho wa lifasi,” ili kuitusisa linzwi lelikona kubulelwa hape kuli “laundi.”—Isaya 40:22.

Kana mahalimu akona kusinyeha?

Caziba wa za sayansi wa Mugerike, wa libizo la Aristotle, yanaapilile mwa lilimo za ma 300 B.C.E., naabulezi kuli mahalimu ni linaleli ze mwateñi halikoni kucinca kamba kusinyeha, ki fa lifasi feela fokusinyehanga lika. Batu babile ni mubonelo ocwalo ka lilimo zeñata-ñata. Kono mwa lilimo za ma 1800, basayansi nebabulezi za taba ya kuli lika kaufela zalyangananga. Mi taba yeo ibonisa kuli lika kaufela zakona kusinyeha, ibe mwa mahalimu kamba mwa lifasi. Lord Kelvin, yomuñwi wa licaziba basayansi bane bazwiselizepili mubonelo wo, naabulezi kuli Bibele ibulela cwana ka za lihalimu ni lifasi: “Kaufelaa zona likafela, sina siapalo.” (Samu 102:25, 26) Hape Kelvin naalumela zeiluta Bibele, kuli Mulimu wakona kutibela kusinyeha koo, kuli kusike kwayundisa zabupile. —Muekelesia 1:4.

Lipulaneti zecwale ka lifasi laluna liinzi fañi?

Aristotle, naabulezi kuli lika kaufela ze mwa mahalimu liinzi mwa binto bya laundi bya kristale, mi nto yeñwi ni yeñwi ingunyutani ni yeñwi, mi lifasi lona liinezi fahali. Mwa lilimo za ma 1700 C.E., basayansi bakalisa kulumela taba ya kuli linaleli ni lipulaneti mwendi liinzi fa nto yesiyo. Mwa buka ya Jobo, yeneñozwi mwa lilimo za ma 1400 B.C.E., lubala kuli Mubupi “upahekile lifasi fa nto yesiyo.”—Jobo 26:7.

NIHAIKE KULI BIBELE HAKI BUKA YA LIKALAFO, INANI LIKUKA ZENEÑOZWI KA ZA MAKETE.

 Kukauhanya bakuli ku babaiketile.

Mulao wa Mushe neubonisa kuli batu bane bakula mbingwa nebaswanela kupila kwahule ni babañwi. Baalafi nebatilo lemuha butokwa bwa taba yeo mwa lilimo za ma 500 kuisa 1500 C.E., hane kutiloba ni matuku amatuna ayambukela, mi nzila yeo ya kutibela babañwi kuyambukelwa ki matuku, isasebeza ni kacenu.—Livitike, kauhanyo 13 ni 14.

Kuikenisa hamulaho wa kuswala situpu.

Pili lilimo za kwa mafelelezo a ma 1800 lisikafita kale, baalafi nebaswalanga litupu mi basika tapa kale kwa mazoho, nebayo alafanga bakuli. Muezezo wo neutahisize kuli batu babañata bakone kushwa. Kono Mulao wa Mushe wona neubonisa kuli mutu yanaaswala situpu, naabanga yasika kena. Mane Mulao wo hape neulaela kuli mutu yasika kena naaswanela kutapa ka mezi. Miezezo yeo neitusa luli.—Numere 19:11, 19.

Kwa kupumbekela za mutabani.

Silimo ni silimo, banana babafitelela 500 bashwanga kwa butuku bwa musululo, kabakala kuli lika zemaswe za mutabani halipumbekiwangi hande. Mulao wa Mushe neubonisa kuli za mutabani liswanelwa kupumbekiwa, kamba kuyumbelwa kwahule ni batu.—Deuteronoma 23:13.

Nako ya kuya kwa mupato.

Mulao wa Mulimu neubonisa kuli mwana wamushimani naaswanela kuiswa kwa mupato fa lizazi la bu 8 kuzwa fapepelwa. (Livitike 12:3) Hamulaho wa sunda yapili kuzwa folipepelwa limbututu, mubili wazona ubanga ni buikoneli bwa kutibela mali kuli asike azwelapili kuzwa. Mwa linako za mwa Bibele, pili kusikaba kale ni zwelopili mwa litaba za bualafi, kuisa mbututu kwa mupato hamulaho wa sunda nekukona kusileleza mbututu.

Swalisano ye mwahalaa buikangulo bwa mwa munahano ni bwa mwa mubili.

Babatisisi ba litaba za likalafo ni basayansi babulela kuli kuba ni maikuto amande acwale ka tabo, sepo, buitumelo, ni kulata kuswalela, litusa kuba ni buikangulo bobunde bwa kwa mubili. Bibele ibulela kuli: “Pilu yetabile ki mulyani omunde, kono pilu yelobehile ifeza mutu maata.”—Liproverbia 17:22.