Tuemba-emba twa nkwana ya lizupa ya lilimo ze 3,000 yenepumbuzwi ka 2012, netukomokisize hahulu babatisisi ba litaba. Ki lika mañi zenekomokisa hahulu ka za taba yene bafumani? Nesi tuemba-emba twa nkwana yeo, kono neli litaba zeneñozwi fateñi.

Bapumbuli ba litaba za kwaikale hane bangungahanyize tuemba-emba to, nebalemuhile kuli nekuñozwi litaba zakale za mwa puo ya Makanana. Nekuñozwi kuli: “Eshibaale Beni [mwanaa] Beda.” Lo ki lona lwapili bapumbuli ba litaba kufumana libizo leo mwa litaba zenecakuzwi za kwamulaho.

Mane libizo la Eshibaale libulezwi mwa Bibele; Eshibaale neli yomuñwi wa bana ba Mulena Saule. (1 Makol. 8:33; 9:39) Caziba yabizwa Yosef Garfinkel, ili yanaali yomuñwi wa bapumbuli ba nkwana yeo, ubulela kuli: “Ki nto yekomokisa kuziba kuli libizo la Eshibaale lafumaneha mwa Bibele ili mwa litaba feela zeama kwa nako ya puso ya Mulena Davida, mi cwale selifumaneha ni mwa litaba za bapumbuli ba lika za kwaikale.” Babañwi banahana kuli libizo leo nelifumaneha feela kwa batu bane bapilile mwa miteñi yeo. Ni mwa taba ye, lika zepumbuzwi libonisize bupaki bwa taba yebulezwi mwa Bibele.

Mwa Mañolo amañwi a mwa Bibele, libizo la Eshibaale liñozwi kuli Ishi-bosheti; linzwi la “baale” liyolisizwe ki la “bosheti.” (2 Sam. 2:10) Kabakalañi? Babatisisi ba litaba batalusa kuli: “Litaba zeñozwi mwa 2 Samuele libonisa kuli batu nebasa itusisisangi hahulu libizo la Eshibaale, ili lene libahupulisa mulimu wa liñungwa wa Makanana yabizwa Baale, kono libizo la kwa makalelo nelisiilwe mwa Buka ya Makolonika.”