Limbelwa ni Baana ba ba Siyamezwi ba Tokwa Likamañi? Mu Kona ku ba Tusa Cwañi?

Bo Jeanne inze ba li mwa liapehelo la mwa ndu ya bona ye nyinyani mo ku si na hande liseli, ka ku sa lela ba beya mikeke fa tafule. Se ba ezeza cwalo kikuli ba ce. Kapili-pili ba lemuha kuli ba beile mikeke ye mibeli fa tafule . . . mi ba kala ku lotisa miyoko. Sina mo ba ezezanga kamita, ba beile mikeke ya batu ba babeli fa tafule! Se ku fitile lilimo ze peli ku zwa fo ne ba shwezi bo muunaa bona ba ba latiwa.

BATU ba ba si ka shwelwa kale, ha ba koni ku utwisisa butuku bo bu tahiswanga ki ku shwelwa ki mutu ye ne ba nyalani ni yena. Mane munahano wa mutu u utwisisanga hanyinyani-hanyinyani muinelo o taata wo. Bo Beryl ba lilimo ze 72, ne ba si ka utwisisa lifu la bo muunaa bona la ka sipundumukela. Ba bulela kuli, “Ne ku bonahala inge kuli ki buhata. Ne ni si ka lumela kuli bo muunaa ka ba timezi.”

Mutu ha sa pumilwe lihutu, ka linako ze ñwi u “ikutwanga” inge kuli u sa na ni lihutu leo. Kamukwaoswana, ka linako ze ñwi batu ba ba mwa maswabi a ku latehelwa ki mutu ye ne ba nyalananga ni yena ba nahananga kuli ba bona mulatiwa wa bona mwa sikwata kamba mane ku bulela ni yena kono inge a siyo!

Hañata balikani ni bahabo ha ba zibangi za ku eza ka nako ya utwa masitapilu mutu ya shwezwi. Kana mwa ziba mutu yo muñwi ya shwezwi ki musali kamba muunaa hae? Mu kona ku mu tusa cwañi? Ki likamañi ze mu swanela ku ziba kuli mu kone ku tusa limbelwa kamba baana ba ba siyamezwi ka nako ye ba li mwa maswabi? Mu kona ku tusa cwañi mutu ya shwezwi ki mutu ya na nyalananga ni yena ku ba ni tabo hape mwa bupilo?

Lika ze lu sa Swaneli ku Eza

Balikani ni bahabo ba kona ku ziyezwa ki manyando a ipumana ku ona mulatiwa wa bona ya shwezwi mi ba kana ba lika ku kusufaza kwa butelele bwa nako ya ku ba mwa maswabi. Nihakulicwalo, caziba yo  muñwi ya na ezize lipatisiso kwa limbelwa ni baana ba ba siyamezwi ba 700 na ñozi kuli: “Ha ku na butelele bwa nako bo bu tomilwe bwa swanela ku lila mutu ya mwa maswabi.” Kacwalo, ku fita ku hanisa mutu ya shwezwi ku lila, mu mu tuhele a bonise matomola a hae.—Genese 37:34, 35; Jobo 10:1.

Nihaike kuli mwendi kwa swanela kuli mu tuse mwa lika ze ñwi ze ama za maswabi, mu si ke mwa nga kuli mu swanela ku zamaisa lika kaufela. Bo Paul, baana ba ba siyamezwi ba lilimo ze 49, ba bulela kuli: “Ni bona kuli ne ku bile hande kuli batu ba ne ba ni tusize fa maswabi ne ba ni file kolo ya kuli ni eze likatulo za butokwa ku na. Ne ku ni tabisize ku bona kuli lika kaufela ne li zamaile hande fa lifu la musalaa ka. Ne ni ikutwile kuli kona lika za mafelelezo ze ne ni kona ku mu ezeza.”

Ki niti kuli batu ba bañata ba itebuhanga lituso ze fiwa. Bo Eileen, limbelwa ba ba na ni lilimo ze 68 ba bulela kuli: “Ku lukisa za malilo ni ze ñwi ze cwale ka ku lifela za maswabi, ku bona za mañolo, ni ku taleleza mapampili a ama za lifu la bo muunaa ka ne ku li taata kakuli ne ni sa nahani hande. Kono ka litohonolo, mwana ka ni musalaa hae ne ba ni tusize hahulu.”

Hape mu si ke mwa saba ku bulela za mulatiwa ya shwile. Bo Beryl ba ba bulezwi kwa makalelo ba bulela kuli: “Balikani ba ka ne ba ni tusize hahulu. Kono ne ni lemuhile kuli ba bañata ne ba sa latangi ku bulela ka za bo muunaa ka bo John. Ne ku bonahala inge kuli mane ba li ku ba ba pile nako ye ñwi, mi ne ku ni utwisanga butuku.” Hamulaho wa nako, limbelwa ni baana ba siyamezwi ba kana ba tabela ku ambola ka za baana kamba basali ba bona. Kana mwa hupula kezo ye nde kamba likande le li tabisa le li ama mufu? Haiba ki cwalo, mu taluseze muuna kamba musalaa mufu ka za taba yeo, mu si ke mwa saba ku eza cwalo. Haiba mu lemuha kuli taba ye mu bata ku bulela i ka ba tabisa, ha mu taluse ze ne mu tabela hahulu ka za bo muunaa bona kamba basali ba bona kamba ze mu yawa ka za bona. Ku eza cwalo kwa kona ku tusa batu ba ba li mwa maswabi ku ikutwa kuli batu ba bañwi ba swabile hamoho ni bona.—Maroma 12:15.

Ha mu tiisa ba ba li mwa maswabi, mu si ke mwa ba fa likelezo ze ñata-nata. Mu si ke mwa hapeleza mutu ya shwezwi ku eza likatulo kapili-pili. * Kono  mu be ni temuho, mi mu ipuze kuli, ‘Ki mihato mañi ye ni swanela ku nga kuli ni tuse mulikani kamba wahabo kuli a tiyele licinceho ze taata hahulu ze za mwa bupilo?’

Ze mu Kona ku Eza

Mazazi-nyana ku zwa fa timelela mulatiwa wa mutu, mutu ya shwezwi mwendi u ka tabela ku amuhela lituso. Kana mwa kona ku lukisa lico, ku lukisa kuli baenyi ba mutu ya shwezwi ba to fitela mwa lapa la mina, kamba ku tanda nako ni yena?

Hape mu swanela ku utwisisa kuli baana ni basali ba shutana mo ba tiyelanga buinosi. Ka mutala, mwa libaka ze ñwi za lifasi, palo ye fitelela licika ya baana ba ba siyamezwi ba nyalanga sinca mwahalaa likweli ze 18 ku zwa fo ba timelela basali ba bona, ili nto ye ba ezanga ka siwela limbelwa. Ki kabakalañi limbelwa ni baana ba ba siyamezwi ha ba shutana?

Ka ku shutana ni ze ba lumela batu ba bañata, se ba nyalelanga sinca baana hañata haki ku kolwisa feela takazo ya bona ya kwa mubili kamba takazo ya tobali. Niti kikuli se si tisanga kuli baana ba eze cwalo ki taba ya kuli ba tabelanga ku taluseza musalaa bona maikuto a bona, mwendi kona nto ye ba tahisezanga ku ikutwa hahulu buinosi hamulaho wa ku shwelwa ki basali ba bona. Kono hañata limbelwa bona ba konanga ku tiyela minahano, nihaike kuli ka linako ze ñwi ba libalwanga ki balikani ba bo muunaa bona. Bakeñisa kuli baana ba ba siyamezwi ba tabelanga ku taluseza mutu yo muñwi maikuto a bona, mwendi li kona ku ba lona libaka le ba nyalelanga sinca ilikuli ba felise bulutu ku si na taba ni matata a tiswa ki ku nyala sinca kapili-pili. Kacwalo limbelwa mwendi ba kona ku tiyela bulutu ku fita baana.

Ibe kuli mulikanaa mina kamba wahabo mina ki muuna kamba musali, ki likamañi ze mu kona ku eza kuli mu ba tuse ku sa ikutwa hahulu bulutu? Bo Helen, limbelwa ba ba na ni lilimo ze 49, ba bulela kuli: “Ba bañata ba tabelanga ku tusa, kono ha ba ngangi muhato. Hañata ba bulelanga kuli, ‘Haiba ku na ni ze mu bata kuli ni mi tuse, mu ni zibise.’ Kono ne ni tabelanga ba bañwi ha ne ba ni bulelelanga kuli, ‘Ni ya kwa ku leka-leka, ha lu yeñi hamoho.’” Bo Paul ba ne ba shwezwi ki basali ba bona kabakala butuku bwa kansa, ba talusa libaka ha ne ba itebuhanga ku memiwa ki ba bañwi kuli ba ye kwa sibaka se siñwi. Ba bulela kuli, “Ka linako ze ñwi, mutu u ikutwanga kuli ha tabeli ku ina ni batu kamba ku ambola ni ba bañwi ka za muinelo wa hae. Kono hamulaho wa ku tona ni ba bañwi manzibwana, mutu u fitanga fa ku ikutwa hande; ha ku utwahalangi hahulu buinosi. Mutu wa zibanga kuli batu ba bañwi ba mu isa pilu, mi ku eza cwalo kwa tusanga luli.” *

 Nako ye lu Swanela ku Bonisa Hahulu Kutwelo-butuku

Bo Helen ne ba lemuhile kuli nako ye ne ba kutile bahabo bona ba bañata kwa libaka za bona, ki yona nako ye ne ba bata hahulu ku tiiswa. Ba bulela kuli, “Balikani ni ba lubasi ba tusanga hahulu ka nako ya sa zo shwelwa mutu mi hamulaho ba kutanga kwa mipilelo ya bona ya ka zazi ni zazi. Kono haili wena ya shwezwi u sa zwelapili mwa maswabi.” Ka ku ziba muinelo wa li ku wona mutu ya shwezwi, balikani ba niti ba ka ba bukaufi ni mutu yo ni ku zwelapili ku mu tusa.

Mwendi mbelwa kamba muuna ya siyamezwi u ka tokwa batu ba bañwi ku ba ni yena fa lizazi la ku hupula kezahalo ye ñwi ye cwale ka lizazi la bona la sinawenga, kamba lizazi la naa timezi mutu ye ne ba nyalani ni yena. Bo Eileen ba ba bulezwi kwa makalelo, ba bulela kuli mwanaa bona yo muhulu wa ba tusanga ku tiyela bulutu ni maswabi e ba ikutwanga fa lizazi la bona la sinawenga. Ba li, “Silimo ni silimo mwanaa ka Kevin wa ni isanga kwa sibaka se siñwi ku yo ikatulusa fa lizazi la ku hupula sinawenga sa luna. Ni yo canga sico sa musihali ni yena, mi ki silikani feela sa mwahalaa me ni mwana.” Mu ka eza hande ku lemuhanga linako ze taata ze za ipumana ku zona mutu wa mwa lubasi kamba mulikani ya li mbelwa kamba muuna ya siyamezwi. Kacwalo mwa kona ku lukisa kuli mina kamba ba bañwi mu be ni bona fa lizazi le li taata leo.—Liproverbia 17:17.

Ba bañwi ba lemuhile kuli batu ba bañwi ba ba shwezwi ba kona ku tiisa yo muñwi ya shwezwi. Bo Annie ba se ba bile limbelwa ka lilimo ze 8, ba bulela ka za silikani sa bona ni mbelwa yo muñwi kuli, “Tundamo ya bona ne i ni tiisize hahulu ni ku ni susueza ku zwelapili.”

Kaniti, hamulaho wa ku tiyela makalelo a ku ba mwa maswabi, limbelwa ni baana ba ba siyamezwi ba kona ku tiisa ba bañwi. Limbelwa ze peli ze bulezwi mwa Bibele, kalibe Ruti ni mukwenyanaa hae Naomi, ne ba tiisani. Likande le li tabisa leo li bonisa mo pabalelo ye ne ba na ni yona basali bao ne i ba tuselize ku tiyela maswabi ni muinelo o taata o ne ba li ku wona.—Ruti 1:15-17; 3:1; 4:14, 15.

Nako ya ku Angulukelwa

Kuli mutu hape a kalise ku pila bupilo bwa tabo, limbelwa ni baana ba ba siyamezwi ba tokwa ku eza lika ka tikanyo ha ba nze ba hupula balatiwa ba bona ni ku babalela za butokwi bwa bona. Mulena ya butali Salumoni naa bulezi kuli ku na ni “nako ya ku lila.” Kono hape na bulezi kuli ku swanela ku ba ni ‘nako ya ku folisa kamba ya ku angulukelwa.’—Muekelesia 3:3, 4.

Bo Paul ba ba bulezwi kwa makalelo ba talusa kuli ku taata hahulu ku sa nahananga bupilo bo ne ba pila kwamulaho. Ba li, “Na ni musalaa ka ne lu swana sina likota ze peli ze nyinyani ze ne hulelela hamoho inze li tatezani. Kono cwale kota i liñwi ya shwa mi ya kakutulwa, ku siya ye ñwi inze i na ni ponahalo i sili. Ne ku utwahala feela bumaswe ku pila ni nosi.” Ka ku lika ku sepahala ku mutu ye ne ba nyalananga ni yena, batu ba bañwi ha ba latangi ku libala za kwamulaho. Ba bañwi ba ikalelwanga kuli ha ba ka itabisa ku swana inge kuli ba foseza mutu ye ne ba nyalananga ni yena, kacwalo ba hananga ku ya ku sili kamba ku kopana ni batu ba sili. Lu kona ku tusa cwañi limbelwa ni baana ba ba siyamezwi kuli ba kale ku angulukelwa hanyinyani-hanyinyani ni kuli ba zwelepili ni bupilo bwa bona?

Muhato wa pili ki ku tusa mutu kuli a bulele maikuto a hae. Bo Herbert, ba se ba siyamezwi ka lilimo ze 6 ba bulela kuli: “Ni tabela hahulu nako ye ne ni inanga ni baenyi inge ba kuzize ni ku ni teeleza ha ne ni nze ni ba bulelela mo ne ni ikutwela ka nako yeo. Ni sepa kuli mwendi ne ni si mutu ya na tabelwa ki batu, kono ni itebuha hahulu ku ziba kuli batu ba bañwi ne ba swabile hamoho ni na.” Bo Paul ne ba tabisizwe ki mulikanaa bona ya na ba buzanga kamita mo ne ba konela ku tiyela minahano. Ba li, “Ne ni itebuhanga kuli mulikanaa ka na ni buzanga ku zwelela kwa pilu ni ka musa mi kamita ne ni mu bulelelanga mo ne ni ikutwela ka nako yeo.”—Liproverbia 18:24.

Ka ku taluseza mutu yo muñwi maikuto a cwale ka ku inyaza, ku ikutwa mulatu, kamba bunyemi, mutu ya shwezwi u nganga muhato wa butokwa kuli a kone ku lumela muinelo o munca wa sa li ku wona. Mulena Davida na tusizwe hahulu ki ku  talusa maikuto a hae ku mutu yo munde hahulu, Jehova Mulimu, ka ku eza cwalo na fumani maata a ku yema ni ku lumela muinelo o swabisa wa na li ku wona wa kuli mwanaa hae yo munyinyani na shwile luli.—2 Samuele 12:19-23.

Niha ku kona ku ba taata kwa makalelo, nako ha inze i ya muuna kamba musali ya shwezwi u ka tokwa ku zwelapili ni mupilelo wa hae wa ka zazi ni zazi. Mwa kona ku abana ni bona mwa misebezi ye miñwi ya ka zazi ni zazi ye cwale ka ku ya ni bona kwa ku leka-leka kamba ku pota-pota ni bona. Kana mwa kona ku kupa mulikanaa mina ku mi tusa ku eza misebezi ye miñwi? Ku eza cwalo ki nzila ye ñwi ye lu kona ku susueza ka yona mutu ya shwezwi ku sa ikutwa buinosi. Ka mutala, haiba ki musali, wa kona ku babalela banana kamba ku bonisa ba bañwi muapehelo o muñwi wa ikolanga. Haiba ki muuna, wa kona ku tusa ka ku lukisa lika za mwa ndu. Kwandaa ku mi tusa ku eza misebezi ye tabisa yeo, ku kupa mutu ya shwezwi kuli a mi tuse mwa misebezi yeo ku mu kolwisa kuli u sa li wa butokwa ni kuli ku sa na ni za kona ku eza mwa bupilo.

Ka ku ambolanga ni batu ba bañwi, mutu ya mwa maswabi wa kona ku tabela hape ku ikola bupilo mi mane wa kona ni ku itomela likonkwani ze nca. Kona mo ne ba ezelize bo Yonette limbelwa ba ba na ni lilimo ze 44 ili bashemi. Ba bulela kuli: “Ku kalisa ku eza lika sina mo li ezezwanga kamita ne ku li taata hahulu! Ku eza misebezi ya ka zazi ni zazi, ku talima za masheleñi, ni ku babalela bana ba ka ba balalu ne ku li taata luli.” Kono nako ha ne inze i ya, bo Yonette ne ba konile ku lukisa hape bupilo bwa bona ni ku ambolisananga hande ni bana ba bona. Hape ne ba itebuha hahulu tuso ye ne ba fiwa ki balikani ba bona.

“Bupilo bu Zwelapili ku ba Mpo ya Butokwa”

Kuli balikani kamba ba lubasi ba kone ku ba batusi ba bande, ba swanela ku ba ni mubonelo o swanela. Bupilo bwa mbelwa kamba muuna ya siyamezwi bu kana bwa cinca-cinca mwahalaa likweli kamba mane ka lilimo, mwahalaa linako ze nde ni linako ze taata. Kaniti, ‘se si kataza mutu mwa pilu ya hae’ si kona ku ba nto ye taata luli.—1 Malena 8:38, 39.

Mwahalaa linako ze taata ze, mutu ya shwezwi u tokwanga ku tiiswa ilikuli a si ke a ikutwa buinosi. Tuso ye cwalo i tusize limbelwa ni baana ba ba siyamezwi ku kalisa bupilo bo bunca. Bo Claude, baana ba ba siyamezwi ba lilimo ze 60 ili ba ba sebeleza mwa Africa sina mukutazi wa nako kaufela ba bulela kuli: “Bupilo bu zwelapili ku ba mpo ya butokwa, ku si na taba ni butuku bwa ku kauhanywa ku mutu ye ne u nyalani ni yena.”

Hamulaho wa lifu la mutu ye ne mu nyalani ni yena, bupilo bwa cincanga. Nihakulicwalo, batu ba ba shwezwi ba sa na ni ze ñata ze ba kona ku ezeza batu ba bañwi.—Muekelesia 11:7, 8.

[Litaluso za kwatasi]

[Manzwi a fa likepe 27]

Balikani ba niti ba ka ba bukaufi ni mutu ya shwezwi ni ku zwelapili ku mu tusa

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 28]

Kana Mutu ya Shwezwi wa Swanela ku Buluka Libyana za Mulatiwa wa Hae?

Bo Helen, ba ne ba shwezwi ki bo muunaa bona lilimo li sikai kwamulaho ba li, “Ne ni bulukile libyana ze ñata za bo muunaa ka. Ni lemuhile kuli nako ha inze i ya, libyana ze, li ni hupulisanga linako ze nde za kwamulaho. Ne ni sa lati ku li fanisa honafo feela kakuli maikuto a kona ku cinca hamulaho wa nako.”

Kono bo Claude, ba ne ba shwezwi ki basali ba bona lilimo ze fitelela 5 kwamulaho ba li, “Ha ni tokwi ku buluka libyana za musalaa ka kakuli li ka ni hupulisanga za kwamulaho. Ku fanisa libyana za musalaa ka ku ni tusize ku lumela kuli musalaa ka u timezi luli mi ku ni tusize ku tiyela maswabi a ka.”

Litaba ze fahalimu li bonisa liketo ze shutana za mwa ku ezeza libyana za mufu. Kacwalo, balikani ba bande ni bahabo mutu ba ka tokolomoha ku lika ku fa mibonelo ya bona fa taba ye.—Magalata 6:2, 5.

[Maswaniso a fa likepe 25]

Kana ku na ni linako ze ñwi ili fo tuso ya mina i kona ku ba ye itebuhiwa hahulu?

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Mu hupule ku ba memanga

[Maswaniso a fa likepe 26]

Mu abanange ni limbelwa ni baana ba ba siyamezwi mwa misebezi ya mina ya ka zazi kamba ha mu itabisa