Kusombwa ke mwandapo mukatampe. Bwifundi bobalongele mu Beletanye bwalombwele amba bankasampe 40 ne kupita pa katwa bobanenene ku bisanji amba beyoele i bobadi basomba.

 Kusombwa ke kukupilwapo’tu ku ngitu. Kubwanya kwikala ne kwa uno muswelo:

•   Kwa mu binenwa. Celine wa myaka 20 unena’mba, “bankasampe bana-bakaji babwanya kunena binenwa bisansa. Nkikelwapo nansha dimo majina obadi bangita nansha bintu byobadi banena. Nadi nemona bu nkidipo na mvubu, wa bitupu, ne amba i kutupu unsenswe. Nadi nsaka bantale na diso diyampe.”

•   Kubulwa kufwenwa. Haley wa myaka 18 unena’mba, “bakwetu ba ku masomo bashilwile kuleka kunyema. Pa kudya midi, badi balonga bintu wiya’mba ku meza i kutupu kyaba mwanda’tu wa mbulwe pa kushikata. Mwaka onso mutuntulu, nadi ndila ne kudya pa bunka.”

•   Kusombwa pa Entelenete. Daniel wa myaka 14 unena’mba, “bilomba’tu kwandika bishima bibala-binga ku olodinatele pa kushinga muntu kato, enka ne kona būmi bwandi. Bibwanya kumweka bu bikomo kulonga namino, inoko bikokeja kulongeka!” Kadi mu kusombañana pa Entelenete mubadilwa kutuma mafoto avutakanya ñeni nansha kutuma misapu milembe ku telefone.

 Bubinga bumobumo i buno.

•   Abo nabo bebasombanga. Nkasampe umo witwa bu Antonio unena’mba, “nadi neivwana bibi padi pansusula bakwetu, nami nashilula kwibasomba mwanda wa bangitabije mongikadile. Ino kupwa najingulula’mba nadi mu kilubo!”

•   Kebadipo na bimfwa biyampe bya kwiula. Jay McGraw walembele mu dibuku dyandi (Life Strategies for Dealing With Bullies) amba, “divule dine bankasampe bakolomonañananga beulanga bambutwile babo, banababo bana-balume ne bana-bakaji, nansha bantu bakwabo ba mu kisaka mu muswelo obalongela bantu bintu.”

•   Baloñanga bintu wiya’mba i batabuke bakwabo, abo papo kwikala biyampe mpika. Barbara Coloroso unena mu dibuku dyandi (The Bully, the Bullied, and the Bystander) amba, “Bana basombañana bemona bu batabuke bakwabo, bafyanga masusu obasusuka mu mutyima ne kwityepelwa kwabo.”

•   Boba bemona bu badi bunka. Bankasampe bamo bakomenwanga kupwana na bantu, betolwelanga ebiya boba bakosombañana bapēlelwa kwibasomba.

•   Bankasampe bamonwa bu beshile na bakwabo. Bankasampe bamo bebakolomonanga mwanda wa mumwekelo wabo, lukoba lwabo, kipwilo kyabo nansha bulema bobadi nabo. Yewa usombañana ubwanya kwibasomba pa kintu kyo-kyonso.

•   Bankasampe kebekulupilepo. Boba basombañana babwanya kujiula bantu betyepelwe abo bene. Bano bantu bo bebapēlelanga kusomba, mwanda kebabwanyapo padi kwibalwija.

•   Kokalonga’po kintu. Nkasampe umo mwana-mukaji witwa bu Kylie unena’mba, “boba basombañana basakanga kuyuka shi ababwanya kukulengeja wiivwane bibi. Shi kulongele’popo kintu bakushila kyaba.” Bible unena’mba: “Wa tunangu aye ubandaulanga’yo talala nyā.”​—Nkindi 29:11.

•   Kokaluja kinongo. Kwaluja kinongo kukavudija’nka myanda, kekukapu’yopo. Bible unena’mba: “Kemwakyalwijai muntu kibi ku kibi.”—Bene Loma 12:17; Nkindi 24:19.

•   Nyema bya myanda-myanda. Shi bibwanika epuka bantu bakokeja kukusomba ne ngikadilo ibwanya kulengeja bantu bakusombe.​—Nkindi 22:3.

•   Londolola mu muswelo muyampe. Bible unena’mba: “Kulondolola na kitūkijetyima kusonsololanga bukalabale.”​—Nkindi 15:1.

•   Ikala na mizaulo. Kimfwa, shi yewa usombañana wakunena’mba wi kikata, abe ubwanya’tu kukandija mapuji ne kunena’mba, “mona’mba nsa kutyepeja’ko kilo!”

•   Taluka’po. Nora wa myaka 19 unena’mba, “kūba talala kulombola’mba wi mutame mu ñeni ne amba wi mukomo kutabuka yewa ukusomba. Kulombola’mba udi na kwīfula ino yewa usombañana kadipo nako.”

•   Longa bukomo bwa kwikulupila. Rita nkasampe umo mwana-mukaji unena’mba, “boba basombañana bayukanga kitatyi kyodi mulobe, ebiya batwelela’po mwanda wa kukulengeja uleke kwikulupila.”

•   Sapwila’mo muntu. Mungya bwipangudi, kipindi kya bantu bobasombanga pa Entelenete kebanenangapo kintu, padi pa mwanda wa bumvu (nakampata bankasampe bana-balume) nansha kutyina kwaluja kinongo. Ino vuluka’mba boba basombañana bakatwelela pa kubulwa kunena kobe. Kusapwila’mo muntu i ditabula dibajinji pa kufudija milotakanya.