Bantu bamo batomanga mālwa mangi shi ñeni i mibavutakane, shi bemona bu badi bunka, nansha shi i bakōke bininge. Le kotomenga mālwa mangi kupita mowadi utomenanga? Shi i amo, le ubwanya kuyuka namani shi kutomengapo mālwa mangi nansha shi kumuninwepo na kutoma mālwa? Tala myanda imoimo ya kamweno ibwanya kukukwasha wifule.

•  Le kutoma mālwa pa ntomeno kushintulula bika?

•  Mwa kuyukila shi udi na mutomeno-mpata wa mālwa

•  Madingi atano akakukwasha wifule mu mutomeno wa mālwa

 Binena Bible: “Kokekala mu bukata mwa boba batoma vinyu mingi mpata.”—Nkindi 23:20.

 Languluka’po: Bible kapelejepo kutoma mālwa pa ntomeno. (Musapudi 9:7) Ino ulombola kwishila kwishidile kutoma pa ntomeno, mutomeno-mpata, ne bunkolwankolwa. (Luka 21:34; Bene Efisesa 5:18; Tetusa 2:3) Nansha kutoma byokekukakutwalapo ku kukolwa, ino kutoma mālwa mangi kubwanya kukulengeja ukwate butyibi bubi, kona bukomo bebe bwa ngitu, ne kipwano kyobe na bakwenu.—Nkindi 23:29, 30.

 Ba lupusa bavule bayukile kwishila kwishidile kutoma mālwa mabwane ne kutoma mālwa mangi, kadi bapikulanga’ko na buvule bwa mālwa atoma muntu ku difuku, ne buvule bwa mafuku atoma muntu ku yenga. a Inoko bantu baloñanga bintu mu muswelo mwishileshile shi abatome mālwa, kadi kyaba kimo butyibi buyampe bwa kukwata i bwa kuleka kutoma. Mungya Kitango kya Ntanda Kitala Bukomo bwa Ngitu:

 “Enka ne vele umo nansha abidi i mangi kala—kimfwa:

•   Shi wendeja motoka nansha kwingidija mashini.

•   Shi udi na dīmi nansha shi wamisha.

•   Shi utoma lawa kampanda.

•   Shi ubela misongo kampanda.

•   Shi kubwanyapo kwīfula potoma.”

 Binena Bible: “Tutalei ne kubandaula mashinda etu.”—Madilo 3:40.

 Languluka’po: Ubwanya kwikinga ku bibi bilupuka ku mālwa shi ubandaula kitatyi ne kitatyi bibidiji byobe bya kutoma mālwa ne kushinta ponso posakilwa kushinta. Tala bino biyukeno bibwanya kulombola’mba kudipo na kwīfula.

•   Utoma mwanda wa kwikala na nsangaji. Umona’mba ufwaninwe kutoma pa kwivwana biyampe, kwikala na bantu, nansha kuswibwa. Utoma mwanda wa kwipwa bulanda.

•   Utoma bininge kupita mowadi utomena. Kotome kyaba kyonso. Utoma mālwa malobo bininge, akukonga waleka kwiivwana na moikadilanga.

•   Mutomeno obe ukuletela makambakano ku njibo nansha ku kaji. Kimfwa ulupula lupeto lwa kupota mālwa a bei bininge.

•   Ukwata butyibi bubi pa kupwa kutoma mālwa, kimfwa bwa kwendeja motoka, kusumba, nansha kwingidija mashini.

•   Bakwenu balangalanga pa mutomeno obe wa mālwa. Shi bakunena, ukimba’nka kwibingija. Ulonga bukomo bwa kufya bakwenu mālwa otomanga, nansha kwibabepela pa buvule bwa mālwa otoma.

•   Ukomenwa kwimika. Ulonga bukomo bwa kutyepeja’ko nansha kuleka kutoma, ino bikoma.

 1. Witūdile’ko mpangiko.

 Binena Bible: “Mpango ya muntu wa kininga bine ikendeka.”—Nkindi 21:5.

 Tompa ano manwa: Tonga mafuku a mu yenga okusapo kutoma. Witūdile pa kukadikila pa buvule bwa mālwa a kutoma mu mene mafuku’a. Kadi wilamije’ko mafuku abidi yenga ne yenga a kuleka kutoma mālwa.

 Kitango kimo kya kukwasha bantu mu myanda itala mālwa kya mu Royaume Unis kinena’mba, “kuleka’ko kutoma mālwa kitatyi ne kitatyi i muswelo muyampe wa kutyepeja’ko kyaka kya kwikala umpika wa mālwa.”

 2. Londa mpangiko yobe.

 Binena Bible: “Vuyai byomwashilwile kulonga.”—2 Bene Kodinda 8:11.

 Tompa ano manwa: Yuka buvule bwa mālwa bwitabijibwe amba upikule biyampe buvule bwa mālwa a kutoma. Kimba bitomibwa biyampe byampikwa’mo mālwa byosenswe, upote’byo kala.

 Ku Masomo a Ntanda Afundija Myanda ya Mutomeno Mubi wa Mālwa mu États-Unis banenene’ko amba, “ubwanya kutyepeja’ko kyaka kya kwikala na makambakano atamba ku kutoma mālwa shi ushinte’tu bityetye.

 3. Kokashinta butyibi bobe.

 Binena Bible: “En-en” wenu ekale’nka “en-en,” kadi wenu “Aa” nandi, aa.”—Yakoba 5:12.

 Tompa ano manwa: Witeakanye kala kunena’mba “Aa” na kusumininwa inoko na bulēme shi muntu wakunena kutoma mālwa, kintu kikatyumuna mpango yokwete.

 “Shi upelela bukidibukidi bantu bakupa mālwa, padi kukeatomepo”—the U.S. National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism

 4. Mona kamwena kadi na butyibi bobe.

 Binena Bible: “Mfulo ya mwanda i mipite buya ngalwilo yao.”—Musapudi 7:8.

 Tompa ano manwa: Lemba bubinga palapala bosakila kwīfula mu mutomeno obe wa mālwa. Kimfwa bintu bikakukwasha ulāle biyampe, wikale na bukomo bwa ngitu buyampe, wikale’ko na kalupeto, ne kulumbulula kipwano kyobe. Kitatyi kyosapwila bakwenu butyibi bobe, tá mutyima ku kamweno kabo pa kyaba kya makambakano akalupuka’ko.

 5. Lomba Leza akukwashe.

 Binena Bible: “Mu byonsololo ngidi na bukomo kupityila kudi yewa unkomeja.”—Bene Fidipai 4:13.

 Tompa ano manwa: Shi ulangalanga pa bibidiji byobe bya kutoma mālwa, lomba Leza akukwashe. Mulombe akupe bukomo kadi wifule. b Witūdile’ko kitatyi kya kukimba tunangu tudi mu Bible Kinenwa kyandi. Na bukwashi bwandi, ubwanya kwīfula mu mutomeno obe wa mālwa.