Yehova Wēbakingile Mu Kyelevwe kya Ngulu

MWANA-MUKAJI umo watambila panja pa yandi njibo lubanga bwē, wamone kalato katyetye kalele pa kibelo. Wekaboya kaekabandaula, ino kamwenepo muntu upita mu dishinda. Padi, i mweni umo kayukenepo wekashile’po mu bukata bwa bufuku. Wafungula bityetye kano kalato, kupwa wajokela mu njibo lubilo ne kushita ku kibelo. Uno ke mwandapo wa kutulumuka! Bine, mu kano kalato mwadi mabuku etu esambila pa Bible adi mapelejibwe! Watekuna kalato ne kulombela mu mutyima’mba, wafwa’ko Yehova pa bino byakudya bilēme bya ku mushipiditu.

Mwanda wa uno muswelo walongekele ne mu Alemanye mu myaka ya 1930. Umbikalo wa Nazi pa kubikala mu 1933, mwingilo wa Batumoni ba Yehova wakankajibwa mu matanda mavule. Richard Rudolph, udi pano na myaka 100 ne kupita * unena’mba, “twadi tukulupile’mba mwingilo wa kusapula Yehova ne dijina dyandi kewadipo ubwanya kwimikwa na bino binenwa bya muntu.” Mabuku esambila pa Bible o adi etukwasha twifunde ne kusapula. Inoko, keakidipo amweka mwanda adi mapelejibwe. Twadi twiipangula muswelo wadi wa kwendelela mwingilo kumeso.” Kepejije Richard wajingulula’mba, ubwanya kuvuija kino kisakibwa mu muswelo mukwabo. Wadi wakuvuija’kyo mu kyelevwe kya ngulu.​—Bat. 9:36.

MU MASHINDA MABI

Shi utamba kunshi kwa munonga wa Elbe (nansha Labe), ukafika bityetye ku ngulu mipuñame itwa bu Krkonoše, mine idi ku mukalo wa Repiblike Tsheke ne Polonye. Nansha ino ngulu byoyadi’nka na kintu kya mametele 1600, yadi itwa na bantu ba pa bukata bwa Bulaya bu kisanga kya artique. Mashika makamankate ajikanga nsongo ya ngulu mametele 3 mu kipindi kya mwaka. Boba balañanga’mba mashika nansha kyanga kebibwanyapo kwikala’ko, babwanya kukomenwa kumona kyaba kimo muswelo ubwanya mashika makamankate kujika nsongo ya ngulu.

Luno lūlu lulampe i lutūle mu bula bwa tutwa twa myaka mukalo wa kipangila pa bukata bwa  mapolovenshi, malopwe, ne matanda. Kino byo kyadi kifuko kya kyaka, o mwanda pa kala bantu badi batyibulula ngulu mwanda wa kukasela bintu bya mvubu. Mu myaka ya 1930, kitatyi kyadi Ngulu Mipuñame ikalañenye ntanda ya Tshekoslovaki ne ya Alemanye, Batumoni basumininwe bashilwile kwenda mu mashinda mabi adi ke matumpe. Kukalonga bika? Kukasela mabuku malēme esambila pa Bible kukeatūla koadi asakilwa bininge. Nkasampe Richard wadi ubadilwa mu bano Batumoni.

“ÑENDO” YA BYAKA

Richard unena’mba, “mu Dya Mposo ne Dya Yenga dyonso, twadi twenda mu ngulu mu bisumpi bya bantu basamba-babidi ne banabetu bankasampe bavwele muvwadilanga bañenda.” “Kutamba ku Alemanye, twadi tulonga mansá asatu pa kutyibulula ngulu ne kufika ku Špindlerův Mlýn”​—kibundi kidi ku kintu kya makilometele 16 ne kipindi na Tsheke. Mu mene mafuku’a, bene Alemanye bavule bādi mu kino kifuko. Umo bidi i kidimye waitabije kwingidila pamo na banabetu. Na mpunda ukoka kaditempa wādi wingidijibwa mwanda wa kusela bantu badi mu konje, wadi usela makalato a mabuku ku bibundi bya pabwipi, kwine kwadi kutumwa makalato na kudiye utamba ku Prague. Wadi uselela makalato ku budimi bwandi ne kwiafya mu kobo mwaadi ubika bintu byaadi wangula, mwanda wa kwilaija bantu ba kusela mabuku ne kwenda nao ku Alemanye.

Richard ubweja’ko amba: “Batwe pa kufika ku buno budimi, twadi tomeka mabuku mu mifuko yetu, yadi ipungilwe nakampata mwanda wa kusela bintu bilēma. Batwe bonso twadi tusela kintu kya makilo 50.” Kutyina bakebakwata, badi benda’nka mu fukutu, batamba pa kupona kwa dyuba ne kufika ku njibo kumeso kwa dyuba kutamba. Ernst Wiesner wadi mutadi wa kipindi mu Alemanye mu kine kitatyi’kya, webalombwele miswelo ya kwikinga amba: “Batutu babidi bakenda kumeso, ne shi abasambakana muntu, bebadyumuna na kyenge kya mudilo. Badi balonga kano kayukeno ku batutu badi baselele bilēma badi bebalonda mu mametele 100, mwanda wa bafyame mu biyombo byadi ku dishinda kufika’nka ne bikajoka batutu babidi bebatangile kumeso mwanda wa kwibapa kiyukeno kampanda, kine kyadi kishinta yenga ne yenga.” Inoko, bampulushi ba Alemanye badi bavwala bonso bifituluka kebadipo’tu’nka baleta kyaka.

 Richard unena’mba, “kyolwa kimo naingile bininge kitatyi kilampe. Kino kyaunengeja ntambe mu ntanda ya Tsheke kupwa kwa banabetu kutamba. Kwadi fukutu ne lumundu, kadi nadi ntetema kitatyi kyonadi ñenda mu mashika. Najimina mu tumityi twīpi-twīpi, kadi napityija mansá pambulwa kumona dishinda. Bañenda bavule bafwidile mu dino dishinda. Nakukele bininge pa kuyuka’mba, banabetu bajokēle mu dino dishinda mu lubanga bwē.”

Mu kintu kya myaka isatu, kisumpi kityetye kya batutu bankanka badi benda ku ngulu yenga ne yenga. Mu buyo, badi basela biselwa byabo bilēme na kwingidija bingidilwa bya bañenda, kimfwa skis. Kyaba kimokimo, bisumpi bya batutu 20 byatyibulwile mukalo dyuba nkelenkele, bapityila mu mashinda endanga bañenda. Pa kusaka kuleta mulangwe wa amba badi’tu bu kisumpi kya banangi kebadipo mu kyaka, bakaka bamo badi benda mu dino dishinda. Bamo mu bukata mwabo badi benda kumeso ne kwela bitebo byabo mūlu kitatyi kyobamona kyaka.

Le i bika byadi bilongeka shi batutu badi bakasela mabuku abajoka mu lwendo lwabo lwa bufuku? Kwadi mpangiko ya kuyuka shi mabuku i mabanibwe kiponka na ponka. Namani? Mabuku adi omekwa bwa masabuni ne kukeatula ku ngala ya kudiye mu Hirschberg. Mifuko ya mabuku yadi itumwa mu bifuko palapala bya Alemanye, kwine kwadi batutu ne bakaka batumina’yo banababo mu lwitabijo mu bufyafya monka mokilombwedilwe ku ngalwilo. Badi bengidila mu bumo uno muswelo pa kwabanya mabuku mwanda badi bayukile’mba, shi ngikadilo ibabipa bakakomenwa. Ino, difuku dimo kukankajibwa kwatamba kuntu kokebadipo balangila.

Mu 1936, basokola depo ya bitabo kubwipi na Berlin. Mu bintu byadi’mo, mwadi makalato asatu atuminwe mu Hirschberg na muntu kayukene. Bampulushi babandaula bilembwa byadi’po mwanda wa kuyuka muntu watwejeje bino bitabo amba bamukute. Kitatyi kityetye pa kupita’po, bakwata bantu kupita pa babidi bobafwatakeninye, kubadila’mo ne tutu Richard Rudolph. Pa mwanda wa batutu baitabije biselwa byonso, kyaba kimo banabetu bakwabo badi benda nyeke ñendo ya byaka.

ÑENI YOTUBOILA’KO

Kukatūlwa kwa mabuku mu makalato ku Ngulu Mipuñame kulombola buvule bwa mabuku esambila pa Bible adi na Batumoni ba mu Alemanye. Inoko, Ngulu Mipuñame keyadipo bu dishinda dimo kete dya kwingidija. Kufika mu 1939, kitatyi kyakwetwe Tsheslovaki na bashidika ba Alemanye, mashinda pamo bwa ano adi’ko ku mukalo wa ino ntanda. Mu matanda makwabo alongele mukalo na Alemanye, kimfwa Franse, Pays-Bas, ne Suise, Batumoni ba mitamba yonso ibidi betūdile mu kyaka mwanda wa kutumina banababo mu lwitabijo bidibwa bya ku mushipiditu.

Bavule motudi dyalelo babwanya kwikala na buvule bobasaka bwa mabuku esambila pa Bible kadi mu miswelo palapala. Ekale shi watambwile dibuku dipya ku Njibo ya Bulopwe nansha kwidisela pa diteba dya jw.org, ubulwe’po kulangulukila pa bukomo bwalongelwe mwanda wa wikale nadyo? Padi kebyadipo bilomba kutyibulula ngulu ya mashika makamankate mu bukata bwa bufuku, ino byalombele banabetu bavule mu lwitabijo ba kwingila pampikwa kwilea balonge bukomo bukatampe.

[Kunshi kwa dyani]

[Kifwatulo pa paje 3]

[Kutambile Kifwatulo]

Foto: Pavel Taclík

[Kifwatulo pa paje 4]

Batutu ne bakaka bavwele bwa banangi, bakasela mabuku mu Ngulu Mipuñame ya mu Alemanye

[Kifwatulo pa paje 5]

Mashika makamankate adi pa nsongo, alengeje lwendo lwa kutyibulula Ngulu Mipuñame lwikale lwa byaka