Lelo kodi mubulwe bya kunena pa kusenga muntu udi pabwipi nobe ufwidilwe muntu wasenswe? Kyaba kimo tubwanya kutatana pa byotusa kunena nansha kulonga—pene’pa twaleka’byo. Inoko kudi bintu bya kamweno kadi bikwasha byotubwanya kulonga.

Divule, kintu kya mvubu i abe kutanwa’po ne kunena’tu nansha amba “Yō, wafu’ko.” Mu bibidiji bivule, kukwata muntu’wa ku kuboko nansha kumufumbakanya na kanye i muswelo muyampe wa kulombola’mba umutele mutyima. Shi yewa ufwidilwe kaesambe, muteje na kinyenye. Kiyampe nakampata, kwasha’ko kisaka kifwidilwe na kulonga kintu kampanda, kimfwa kaji kakokeja kukomenwa yewa udila, pamo bwa kutēka, kutala bana, ne kukwasha ku mingilo mikwabo ya pa madilo shi bibwanika. Ino mingilo itabukile’ko binenwa bitupu.

Mwenda mafuku, padi ukokeja kwisambila pa yewa ufwile, na kwimanina pa ngikadilo yandi miyampe ne pa bintu biyampe byaadi ulonga. Mīsambo ya uno muswelo ibwanya’nka ne kusepeja’ko bidi muntu ufwidilwe’wa. Kimfwa, Pam—wafwidilwe mulumyandi, Ian, ke padi myaka isamba—wanene amba: “Kyaba kimo bantu bansapwilanga bintu biyampe byadi bilonga Ian byonkyadipo ngyukile, ne kino kinsangajanga.”

Lapolo imo ilombola’mba bantu bavule bafwidilwe bakwatakanibwanga’tu enka pobafwilwa’pa, ino kitatyi kityetye’tu pa kupita’po, basūlwa pajokela bantu ku mingilo yabo. Nanshi, i biyampe kulonga bukomo bwa kupempula nansha kwisamba na mulunda ufwidilwe. * Bantu bavule bafwidilwe basangelanga kino mwanda kibaseñanga ku bulanda bwa mafuku mavule bobadi nabo.

Tala kimfwa kya Kaori, nsongwakaji mwine Jampani wavutakanibwe ñeni na lufu lwa inandi ne lwa kaka wandi yelondele’tu kupwa kwa myeji 15. Na bya dyese, balunda nandi badi bamukwatakanya kitatyi kyonso. Mulunda nandi Ritsuko i mukulu kwa Kaori kadi wamunene ekale mulunda nandi wa pa mutyima. Kaori unena’mba, “Kunena na bubine, nkyebisangedilepo. Nkyadipo nsaka muntu nansha umo ayate kifuko kya mama, kadi nalangile’mba kekudipo ubwanya. Ino muswelo wankwatakenye Mama Ritsuko, wanengeje mpwane nandi bininge. Yenga ne yenga, twadi twenda nandi pamo mu busapudi ne ku kupwila. Wadi ungita tutome nandi tyai, undetela byakudya, ne kunembela mikanda ne tulata kitatyi ne kitatyi. Mwikadilo muyampe wa Mama Ritsuko wantengele bininge.”

Pano ke padi myaka 12 na pafwile inandya Kaori, dyalelo Kaori ne mulumyandi badi mu mwingilo wa kitatyi kyonso. Kaori unena’mba, “Mama Ritsuko ukyendelelanga kunta mutyima. Ponadi njokela kwetu, nadi nkamutala ne kukankamikwa pa kwimona nandi.”

Kimfwa kikwabo kya muntu wamwenine mu bukwashi bwaendaenda i Poli, Kamoni wa Yehova wa mu Shipre. Poli wadi na mulume muyampe, Sozos, wadi mukulumpe mwine Kidishitu uleta kimfwa kiyampe kya kwita bana banshiye ne bakaji ba bishala kwandi, kwisamba ne kudīla pamo bidibwa. (Yakoba 1:27) Kya bulanda, Sozos wafwile na myaka 53 na misongo ya mu bongolo. Poli unena’mba, “Ne mujimije mulume wadi unswile ne otwaikele nandi mu bula bwa myaka 33.”

Kidilo pa kupwa, Poli wavilukīle mu Kanada na Daniel wandi mwana mukala wa myaka 15. Kwine’kwa, baendelela na kupwila pamo na kipwilo kya Batumoni ba Yehova. Poli uvuluka’mba “Banabetu ba mu kipwilo’kya kebadipo bayukile makambakano otwatenwe nao. Nansha nabya kebalekelepo kwitufwena ne kwitwimuna na kwitunena binenwa bya kanye ne kwitukwasha. Bine buno bukwashi bwadi bwa kamweno, kutabukidila mu kitatyi kyadi kilanga bininge wami mwana shandi! Boba  batangidile kipwilo batele bininge Daniel mutyima. Umo wadi wita ne Daniel ende nabo kobenda kukepwija mukose ne kukata futu na balunda.” Pano ba mwana ne inandi badi biyampe.

Kunena na bubine, kudi miswelo mivule ya kukwashisha’mo ne kusenga boba badila. Bible nandi wituseñanga na kwitupa lukulupilo lutendelwa lwa kumeso.