Lelo Bine Leza Utele Mutyima Bana-bakaji?

“Mwana-mukaji ye wāshilwile bubi, ne kyotufwila batwe bonso i pa mwanda wa aye.”—DIBUKU DYA SIRAKE (ECCLESIASTICUS) DYA MU MYAKA KATWA KA BUBIDI K.K.K.

“Wi kibelo kya dyabola: Wi muntu mubajinji kudya ku mutyi ujidikilwe: Wi mubajinji kujilula kijila kya Leza . . . Wāonakenye mwana-mulume wa mu kimfwa kya Leza.”—DIBUKU DYA TERTULLIEN DYA MU MYAKA KATWA KA BUBIDI K.K., (THE APPAREL OF WOMEN).

ANO mavese a kala keatambilepo mu Bible. Āingidijibwe mu bula bwa tutwa na tutwa twa myaka, mwanda wa kubingija kusañunwa kwa bana-bakaji. Nansha ke dyalelo, bantomboki bamo bakitelanga mavese a bipwilo aleta kijila kya kutādila bana-bakaji, balanga’mba bana-bakaji i balambikwe makambakano a muzo wa muntu. Lelo bine mpango ya Leza itala bana-bakaji yādi ya amba bafutululwe ne kususulwa na bana-balume? Le Bible unena’po bika? Tutalei.

◼ Lelo bana-bakaji bāfingilwe na Leza?

Mhm. Wāfingilwe “mafingo” na Leza i “nyoka wa kala na kalā, wakutelwa dya bu-dyabola.” (Kusokwelwa 12:9; Ngalwilo 3:14) Leza pa kunena amba Adama ‘ukalela’ wandi mukaji, kālombwelepo amba witabije kutādilwa kwa mwana-mukaji na mwana-mulume. (Ngalwilo 3:16) Wābadikile’tu kulombola ba mulume ne mukaji babajinji bipa bilula byādi bya kulupuka ku bubi.

Nanshi, kususulwa kwa bana-bakaji i bipa bilupukile ku ngikadilo ya bubi ipyene bantu, ke kiswa-mutyimapo kya Leza. Bible kakankaminkangapo mulangwe wa amba bana-bakaji bafwaninwe kutādilwa na bana-balume mwanda wa kulekelwa bubi bwabo bubajinji.—Loma 5:12.

◼ Le Leza wāpangile mwana-mukaji kwikala munshi mwa mwana-mulume?

Mhm. Ngalwilo 1:27 unena amba: “Leza wapanga muntu monka mu bu-kyelekejo kya Leza mwine, i monka mu bu-kyelekejo kya Leza mwine mwāmupangile, webanpanga ba-mulume ne mukaji.” Nanshi ku ngalwilo-ngalwilō, bantu—bana-balume ne bana-bakaji—bāpangilwe na bukomo bwa kumwekeja ngikadilo ya Leza. Nansha ba Adama ne Eva byobādi beshile mu malango ne ku ngitu, ino abo bonso bādi na mwingilo umo onka ne lupusa lumo ku meso a Mulongi wabo.—Ngalwilo 1:28-31.

Kumeso’tu kwa Eva kupangibwa, Leza wānene amba: “Nkamulongela mukwashi wandi [Adama] umwifwene.” (Ngalwilo 2:18) Lelo kishima “umwifwene” kilombola’mba mwana-mukaji udi munshi mwa mwana-mulume? Mhm, mwanda kino kishima kya Kihebelu kibwanya ne kwalamunwa bu “udingakene” nansha “mukwashi wifwene” mwana-mulume. Langa’po bidi mwingilo wa kwikwasha wingilanga dokitele upasula ne muñanga utuñanga  lawa ya lupasulo. Le umo ubwanya kwingila pampikwa bukwashi bwa mukwabo? Nansha dimo! Nansha dokitele upasula byabwanya kupasula biyampe, ino le udi na mvubu kutabuka? Ke amopo. Mu muswelo umo onka, Leza wāpangile mwana-mulume ne mwana-mukaji mwanda wa kwingidila pamo, ke mwandapo’tu wa kwitāka umo ku mukwabo.—Ngalwilo 2:24.

◼ I bika bilombola amba Leza utele bana-bakaji mutyima?

Pa kubadikila kumona bibi byādi bya kulonga bana-balume ba bubi, Leza wābadikile kala kulombola milangwe yandi mwanda wa kukinga bana-bakaji. Pa kwisambila pa Mukanda wa Bijila wa Mosesa wābundilwe mu myaka katwa ka 16 K.K.K., mulembi Laure Aynard, wasonekele mu Dibuku dyandi La Bible au féminin, amba: “Kyaba kyonso kisambila Mukanda wa Bijila wa kipwano pa bana-bakaji, wibabingijanga.”

Kimfwa, Mukanda wa Bijila wāsoñenye kulēmeka shabana ne inabana. (Divilu 20:12; 21:15, 17) Kadi wādi ulomba kubanga mwana-mukaji wa dimi. (Divilu 21:22) Enka ne dyalelo, bulami bwa bino bijila bya Leza i bwishile na kubulwa lupusa lwa mungya bijila kwa bana-bakaji mu bipindi bivule bya ntanda. Ino kudi bintu bivule bilombola’mba Leza utele bana-bakaji mutyima.

Mukanda wa Bijila Ulombola Muswelo Umona Leza bana-bakaji

Mukanda wa Bijila wa Yehova Leza waāpele muzo wa Isalela wāletēle bantu—bana-balume ne bana-bakaji—byabuyabuya bivule bya ku ngitu, mu mwikadilo, ne ku mushipiditu. Kitatyi kyonso kyādi kivwana muzo ne kukōkela, wādi ubikwa “peulu palampe pene pa mizo yonso ya panopantanda.” (Kupituluka 28:1, 2) Le mwana-mukaji wādi pa kifuko’ka munshi mwa Mukanda wa Bijila? Tala bino bilonda’ko.

1. Bwanapabo bwa muntu ne muntu. Kwishila na bana-bakaji ba mizo mikwabo mu bitatyi bya kala, mwana-mukaji Mwine Isalela wādi na bwana-pabo bwa binebine. Mukaji, na kikulupiji kya wandi mulume, wādi ubwanya ‘kubandaula budimi ne kupota’bo’ kadi ‘wakuna mañanza,’ nansha mulume byaādi upelwe mwingilo wa bu mutwe wa kisaka. Shi wādi na bwino bwa kuluka ne kusona, wādi ukokeja kwimanina kaji kandi aye mwine. (Nkindi 31:11, 16-19) Bana-bakaji ba munshi mwa Mukanda wa Bijila wa Mosesa bādi  bamonwa bu bantu bādi na lupusa, ino ke bu bantupo bādi beyamine kudi mwana-mulume.

Mu Isalela wa kala, bana-bakaji bādi ne na bwanapabo bwa kupwana kipwano kya pa bula na Leza. Bible wisambila padi Hana, wālombele kudi Leza pa mwanda umutala ne kupika mpiko kwa bunka bwandi. (1 Samwele 1:11, 24-28) Mwana-mukaji umo wa ku Shuneme wādi na kibidiji kya kukepangula mupolofeto Edisha mu mafuku a Sabado. (2 Balopwe 4:22-25) Bana-bakaji pamo bwa Debola ne Hulada, bāingidijibwe na Leza bu bantunguluji bandi. Kintu kisangaja i kino, bana-balume batumbe ne bapidishitu bādi bakebalomba madingi.—Batyibi 4:4-8; 2 Balopwe 22:14-16, 20.

2. Kyepelo kya Kufunda Masomo. Bana-bakaji byobādi babadilwa mu kipwano kya Mukanda wa Bijila, bādi banenwe kuteja butangi bwa Mukanda wa bijila, bwine bwādi bwibapa mikenga ya kufunda. (Kupituluka 31:12; Nehemia 8:2, 8) Bādi kadi bafundijibwa mwa kwingidila mingilo imo mu butōtyi bwa bantu bonso. Kimfwa, bimweka’mba bana-bakaji bamo bādi ‘bengila mingilo’ ku tabenakulo, ino bakwabo nabo besoba mu bana-balume batuimba ba ñimbo.—Divilu 38:8; 1 Bilongwa 25:5, 6.

Bana-bakaji bavule bādi na buyuki ne bwino busakibwa pa kwingila mingilo ya mvubu. (Nkindi 31:24) Kwishila na kibidiji kya mizo mikwabo ya mu kine kitatyi’kya—kya’mba i enka shabana ye wa kufundija bandi bana bana-balume—inabana Mwine Isalela wādi unenwe kufundija bandi bana bana-balume enka ne byobatama. (Nkindi 31:1) Bibamweka patōka amba, Bana-bakaji mu Isalela wa kala bādi bafunde.

3. Kalēmo ne bulēme. Mbila Dikumi yādi inena patōkelela amba: “Lemeka shobe ne inobe mwine kumo.” (Divilu 20:12) Mu nkindi ya Solomone Mulopwe wa tunangu, tutanga’mo amba: “Wami mwana, ivwana bulombodi bwa shobe; kadi kokazobololapo lufundijo lwa inobe.”—Nkindi 1:8.

Mu mukanda wa Bijila mwādi misoñanya itala mufwaninwe kwikadila bankungulume, na kulēmeka bana-bakaji. (Levi 18:6, 9; Kupituluka 22:25, 26) Mulume muyampe wādi ufwaninwe kuta mutyima ku mikalo ya ku ngitu ne ya kipangila ya wandi mukaji.—Levi 18:19.

4. Lupusa lwa kulamwa. Yehova witelele mu Kinenwa kyandi bu “Shandya bakubulwa bashabo, ne mutyibi wa bakaji-babafu.” Mu muneneno mukwabo, wādi Mulami wa boba bādi na lupusa lwampikwa kulēmekibwa na  bashabo nansha balume babo. (Mitōto 68:5; Kupituluka 10:17, 18) O mwanda, kitatyi kyobālongēle wa kishala mukaja mupolofeto bintu na bukondame kudi mwapulwa, Yehova wālongele kingelengele mwanda wa apande ne kulama bulēme bwandi.—2 Balopwe 4:1-7.

Kumeso kwa Bene Isalela kutwela mu Ntanda ya Mulao, Zelofahade mutwe wa kisaka wāfwile kwa kubulwa kubutula mwana mwana-mulume. O mwanda bandi bana bana-bakaji batano bānene Mosesa ebape “bya kishi” mu Ntanda ya Mulao. Yehova webapa kupita ne pa byobālombele. Wasapwila Mosesa amba: “Ukebapa kishi kya kupyana ne kwipyanununa umbukata mwa bāna babo na shabo, kadi ukebapyanika bupyani bwa shabo kudi abo.” Tamba penepa, bana-bakaji mu Isalela bādi babwanya kupebwa kipyanwa kya bashabo ne kupyanika’kyo lutundu lwabo.—Umbadilo 27:1-8.

Kufutulula Muswelo Umona Leza Bana-bakaji

Munshi mwa Mukanda wa Bijila wa Mosesa, bana-bakaji bādi na kyepelo kya bulēme kadi lupusa lwabo lwādi lulēmekibwe. Inoko, tamba mu myaka katwa ka buná K.K.K., bwine Yuda bwāshilwile kutādilwa na bibidiji bya Kingidiki, byādi bimona bu bana-bakaji badi munshi mwa bana-balume.—Tala kapango kanena’mba, “Kusañunwa kwa Bana-bakaji mu Bilembwa bya Kala.”

Kimfwa, Hesiod mulembi umo Mungidiki wa mu (myaka katwa ka mwanda K.K.K.) ulambika bana-bakaji makambakano onso a muzo wa muntu. Mu dibuku dyandi Théogonie, wēsambile pa “kabila ne kisaka kifwe kya bana-bakaji badi mu bukata mwa bana-balume mwanda wa kususulwa bininge.” Ino milangwe yaādile miji mu bwine Yuda ku ngalwilo’tu kwa myaka katwa ka bubidi K.K.K. O mwanda Talmud, dibuku dyābundilwe mu myaka katwa ka bubidi K.K., dyādyumwine bana-balume amba: “Kemukisambai bivule na bana-bakaji, mwanda kino kikemutwala ku busekese.”

Mu bula bwa tutwa na tutwa twa myaka, kuno kubulwa kikulupiji kwādi na lupusa lukatampe pa mwingilo wa bana-bakaji mu kisaka kya Bayuda. Mu mafuku a Yesu, bana-bakaji bādi bakadikila enka mu kipango kya bana-bakaji, kebādipo banenwe kutwela ku bipango bikwabo bya ku tempelo. Enka bana-balume bo bādi bafunda myanda ya Leza, kadi bana-bakaji nabo badi bashikata kwabo mu mashinakoka. Talmud utela Labi umo wānene amba: “Muntu yense ufundijanga Torah wami mwana mwana-mukaji [Mukanda wa Bijila] umufundijanga bintu byamunyanji.” Na kufutulula mumweno wa Leza, Bayuda bendeji ba bipwilo bāfundije bana-balume bavule kupēlula bana-bakaji.

Yesu paādi pano panshi, wāmwene ino mboloji yādi yadile miji mu mfudijo ya bantu. (Mateo 15:6, 9; 26:7-11) Lelo ino mfudijo yāikele na lupusa mu muswelo waādi wikele na bana-bakaji? Le i ñeni’ka yotukokeja kuboila ku mwiendelejo ne mumweno wandi? Lelo bwine Kidishitu bwa bine bwāletēle bana-bakaji busengi? Kishinte kilonda’ko kisa kulondolola bino bipangujo.

[Kapango pa paje 7]

Kusañunwa kwa Bana-bakaji mu Bilembwa bya Kala

Tamba mu myaka katwa kabajinji K.K. ne kwenda kumeso, balembi pamo bwa Philo wa mu Alexandrie bāshilwile kwingidija filozofi ya Kingidiki pa kushintulula nsekununi idi mu Ngalwilo. Mungya Philo, Eva walongele busekese, penepa waikala na būmi “bwampikwa bwanapabo ne bwa kubikadilwa na mwana-mulume mupwani nandi.” Kuno kupēlulwa kwa bana-bakaji kwātwelele mu bwine Yuda ne mu bilembwa bya Bashandya Bipwilo.

Mu Midrash Rabba, bilembwa bimo bya Bayuda bya mu myaka katwa ka bubidi, labi wāshintulwile’mo kine kyādi kifwaninwe bana-bakaji kwiputyila kiumbo, amba: “Udi pamo bwa muntu ulongele bibi kupwa kaivwana bantu bumvu.” Tertullien mwifundi wa Teoloji, mwine wālembele bilembwa byādi na lupusa ku ngalwilo kwa myaka katwa ka bubidi K.K., wāfundije amba bana-bakaji bafwaninwe kunangakananangakana “pamo bwa Eva udila madilo kadi wisāsa.” Divule dine, ino mfundijo yādi imonwa bibi bu mitambe mu Bible, yātuntwidile bininge ku kusañunwa kukatampe kwa bana-bakaji.

[Kifwatulo pa paje 5]

Eva wāpangilwe bu mukwashi wifwene Adama

[Kifwatulo pa paje 6]

Bana-bakaji ba mu Isalela wa kala bādi bengila mingilo