PAR ane ni in Jakristo modak e kinde machon. Jaote Paulo ondiko ne kanyaklau barua. Sama isomonu baruano, ifwenyo ni Paulo wuoyo nyading’eny kuom “ndiko maler,” ma bende ong’ere kaka Ndiko mag Dho-Hibrania kata Muma Machon. (2 Timotheo 3:15) Diher ng’eyo kama ndiko mowuoyego yudoree. Kata kamano, yudo ndikogo ok en tich mayot. Nikech ang’o?

Wanon ane kaka kitepe ma ne ondikie “ndiko maler” ne chalo e kinde Paulo. Achiel kuom kitepego onyis piny kae. Oting’o bug Isaiah kaka oyudore e kitepe machon miluongo ni Dead Sea Scrolls. Ochalo nade? Oting’o weche mang’eny ma ok opogi e kidienje kidienje! Onge alama moro amora ma tayo jasomo. Kendo oonge gi sula kod kwan matindo kaka ma yudore e Mumbni me kindegi.

Jondik Muma ne ok oketo sula kod kwan matindo e weche ma ne gindiko. Ne gindiko weche duto ma Nyasaye nonyisogi, mondo joma ne dhi somogi osom weche duto ma Nyasaye nonyisogi. Mano bende e gima itimoga sama iyudo barua moro mowuok kuom osiepni moro migeno ahinya. Ibiro somo baruano duto to ok mana kuonde matin kende e iye, donge?

Kata kamano, ne nitie pek ma ne bedoe nikech ne onge sula e ndiko. Paulo ne wuoyo kuom ndiko machon-go kotiyo gi weche kaka, “mana kaka ondik niya” kata “mana kaka Isaya nokoro niya.” (Jo-Rumi 3:10; 9:29) To ne nyalo bedo matek ahinya yudo ndikogo, mak mana ka in be ning’eyo “ndiko maler” e yo malong’o.

E wi mano, ‘ndiko malergo’ ne ok gin agina weche manok mowuok kuom Nyasaye. E giko kinde mag Jokristo mokwongo, ne gin buge 66 mopogore opogore. Mano e momiyo e kindewagi joma somo Muma omor ahinya ni Muma oting’o sula kod kwan matindo ma konyogi yudo weche sie ma gidwaro e yo mayot. Kuom ranyisi, yot manyo ndiko ma ne Paulo wuoyo kuomgi e barupene.

To pod inyalo penjori ni, ‘Jomage ma nopogo Muma e sula kod kwan matindo?’

Jatend din moro ma ne a e piny England ma niluongo ni Stephen Langton ma bang’e nobedo bisop maduong’ e kanisa mar Katholik man Canterbury, e ma nopogo Muma e sula mopogore opogore. Notimo tijno e chakruok mag higni mag 1200 ka noyudo opuonjo e Yunivasiti mar Paris e piny France.

Motelo ne kinde Langton, josomo mamoko nosetemo tiyo gi yore mopogore opogore e pogo buge Muma e kidienje kata e sula mopogore opogore. Nyalo bedo ni ne gitimo kamano mondo obednegi mayot ng’eyo kama ng’ato dwaro elo. Manyo ndiko koro ne bet yot, nikech ne ginyalo manyo kamoro e Muma ka gitiyo gi sula kar somo bugno duto, to moloyo ne yot ahinya manyo kamoro e buge madongo kaka mar Isaiah ma nigi sula 66!

Kata kamano, yorno bende pod nokelo chandruoge moko. Josomogo nopogo buge mag Muma e sula mopogore opogore ma ok chalre. Kuom ranyisi, jasomo moro nopogo Injili mar Mariko e sula machiegni 50, to ok 16 kaka manie Mumbni me kindegi. E dala mar Paris kama ne Langton puonjoe, jopuonjre ne a e pinje mopogore opogore, kendo jopuonjrego ne nigi Mumbni ma ne giago e pinjego. Kata kamano,  ne tek ahinya ne jopuonj kod jopuonjre elo sula mag Muma machalre, nikech ne ok opog sula e yo machalre e Mumbni ma jopuonj ne tiyogo kod ma ne jopuonjre tiyogo.

Omiyo, Langton nochako opogo sula mag Muma e yo manyien. Buk miluongo ni The Book—A History of the Bible wacho ni “josomo kod jondiko ne mor ahinya gi yo ma nopogogo sula mag buge Muma, kendo mapiyo nono, ji mang’eny nochako tiyo gi yorno e pinje mag Ulaya.” Langton e ma nopogo sula mag buge Muma ma watiyogo e kindewagi.

Higni 300 bang’ ka ne Langton osepogo buge Muma e sula ka sula, jasomo moro ma ne a e piny France ma niluongo ni Robert Estienne notimo gima ne dhi miyo ng’at ma somo Muma osome e yo mayot. Nofwenyo ni ne dwarore ahinya mondo sula mag Muma kod kwan matindo ochalre chuth.

Estienne ok e ma nohango biro gi paro mar pogo sula mag Muma e kwan matindo. Ne nitie joma nosetemo pogo buge mag Muma e yo ma kamano. Higni moko machien kapok Estienne ochako tijno, Jo-Yahudi moko nosetemo pogo buge manie Ndiko mag Dho-Hibrania kata Muma Machon e kwan matindo, to ne ok gipogogi e sula ka sula. Pogo sula mag Muma e kwan matindo bende nokelo chandruoge moko.

Estienne nopogo Ndiko mag Dho-Grik ma bende ong’ere kaka Muma Manyien, e kwan matindo tindo, kae to oriwogi gi ma noyudo osepog e Ndiko mag Dho-Hibrania. E higa mar 1553, nogoyo Muma mokwongo ma noting’o buge duto mag Muma e dho French. Sula kod kwan matindo mag Mumano e ma thoth Mumbni me kindegi podi luwo. Nitie joma ne okwedo ahinya wach pogo Muma e sula kod kwan matindo kamano. Ne giwacho ni timo kamano ne dhi miyo Muma onere ka buk mopog e kidienje kidienje, kendo ma wechene ok otudore e yo ma long’o. Kata kamano, jomoko ma nogoyo Muma noyie mapiyo gi yor Estienne.

Pogo buge mag Muma e sula kod kwan matindo, nyalo nenore kaka gima tin. To timo kamano konyo ahinya nikech omiyo kwan ka kwan matindo nyinge kata adres mare ma poge gi kwan matindo machielo. En adier ni joma nopogo buge mag Muma kamano ne ok ota gi roho maler kaka nota joma nondike, bende nitie kuonde ma ne gigwenyo sula kod kwan matindo ka ne gipogogi. To poge kamano konyowa ahinya manyo ndiko e yo mayot, kata sama wadwaro nyiso jomoko ndiko mwahero ahinya. Ochalo mana kaka wajokiewoga sentens e buk mwasesomo mondo okonywa paro sentensno.

Kata obedo ni sula kod kwan matindo konyowa ahinya, ket e paro ber ma yudore sama isomo ote ma Nyasaye miyowa e Muma. Bed gi tim mar somo weche molworo kwan matindo kar somo mana kamoro matin. Kitimo kamano, to ibiro medo lony ma in-go mar ng’eyo “ndiko maler ma nyalo miyo ibed mariek mondo iyud warruok.”—2 Timotheo 3:15.