Nying Nyasaye ma nigi nyukta ang’wen e dho Hibrania, tiende ni יהוה, yudore chiegni nyadi 7,000 e Ndiko mag Dho-Hibrania. Mumani loko nyukta ang’wen-go (Tetragramaton) ni “Jehova.” Onge nying moro amora e Muma ma yudore nyading’eny ma loyo nyingno. Kata obedo ni joma nota gi roho e ndiko Muma notiyo gi nyinge mopogore opogore mag telo kaka “Manyalo Duto,” “Mamalo Chutho,” kod “Ruoth,” e luongo Nyasaye, Tetragramaton e ma ne gitiyogo sama ne gidwaro luongo Nyasaye gi nyinge owuon.

Jehova Nyasaye e ma nochiko jondik Muma mondo giti gi nyinge. Kuom ranyisi, nochiko janabi Joel mondo ondik niya: “Ng’ato ang’ata ma luongo nying Jehova ibiro resi.” (Joel 2:32) Kendo notayo jandik Zaburi mondo ondik kama: “Mondo ji ong’e ni in ma nyingi Jehova, in kendi e Ng’at Mamalo Chutho e wi piny mangima.” (Zaburi 83:18) E bug Zaburi kende, nying Nyasaye yudore nyadi 700, to en buk moting’o wende ma jotich Nyasaye nonego owergo kendo nwoyo weche manie iye. To kare ang’o momiyo nying Nyasaye onge e loko mang’eny mag Muma? Ang’o momiyo Mumani tiyo gi nying Nyasaye ma en “Jehova”? To tiend nyingno en ang’o?

Ang’o momiyo nying Nyasaye onge e loko mang’eny mag Muma? Nitie gik mopogore opogore momiyo mano timore. Jomoko neno ni onge tiende mondo Nyasaye Manyalo Duto obed gi nying moro makende miluongego. Jomoko to osebedo ka luwo timbe Jo-Yahudi ma ne kwero ni ok onego oti gi nying Nyasaye, nikech ne giparo ni mano en nying maler ma ok onego otigo atiya kamano. Jomoko to wacho ni nikech onge ng’ama nyalo ng’eyo kaka onego oluong nying Nyasaye e yo makare, ber mana ka waluonge gi nyinge mag telo kaka, “Ruoth” kata “Nyasaye.” Kata kamano, paro ma kamago ok gin adier nikech weche maluwogi:

•   Joma neno ni onge tiende mondo Nyasaye Manyalo Duto obed gi nying moro makende miluongego, kwedo adiera ni loko mokwongo okwongo mag Muma moriwo nyaka ma ne ondik ka Kristo pok obiro e piny, ne nigi nying Nyasaye. Kaka noseler motelo, Nyasaye nochiko ni mondo nyinge obed e Muma chiegni nyadi 7,000. Mano nyiso maler ni Nyasaye dwaro ni mondo wang’e nyinge kendo wati kode.

• To nade joma golo nying Nyasaye e Muma nikech giluwo timbe oganda Jo-Yahudi? Nitie wach moro maduong’ ma ok ging’eyo. Kata obedo ni jondiko moko mag Jo-Yahudi ne ok dwar luongo nying Nyasaye, ne ok gigolo nyingno e Mumbe ma ne gikopo. Nying Nyasaye yudore kuonde mang’eny e buge modol machon ma ne oyud Qumran machiegni gi Nam Chumbi. Jolok moko lero e Mumbegi giwegi ni kamoro amora ma ondik ni “RUOTH” gi nyukta madongo, kanyo nying Nyasaye ne nitieree. Kata kamano, penjo en ni, Ang’o momiyo jolokogo nowilo nying Nyasaye kata gole chuth e Muma, to gin giwegi giyie ni nying Nyasaye yudore nyadi alufe e Muma? Sama gigolo nyingno oko, en ng’ano mosemiyogi ratiro mar timo kamano? Gin e ma ging’eyo!

• Joma wacho ni ok onego oti gi nying Nyasaye nikech onge ng’ama nyalo ng’eyo kaka onego oluong nyingno e yo makare, to e ma iyudo ni tiyo gi nying Yesu malich. Kata kamano, gima ok ging’eyo en ni, kaka jopuonjre Yesu mokwongo ne luonge opogore gi kaka Jokristo ma kindegi luonge. Nyalo bedo ni Jokristo ma Jo-Yahudi ne luongo Yesu ni Ye·shuʹa‛. Kendo “Kristo” ne iluongo ni Ma·shiʹach, ma en “Mesia.” Jokristo ma ne wacho dho Grik ne luonge ni I·e·sousʹ Khri·stosʹ, to ma ne wacho dho Latin ne luonge ni Ieʹsus Chriʹstus. Nyasaye notayo joma ne oloko Muma e dho Grik mondo kik giwe nyinge oko, to mano nyiso ni Jokristo mokwongo ne luwo kaka dhok ma ne itiyogo e kindeno ne luongo nyingno. Kamano bende e kaka Komiti mar Muma mar Loko mar Piny Manyien noneno ni en gima ber tiyo gi nying “Jehova,” kata obedo ni ok wanyal ng’eyo sie kaka dho Hibrania machon ne luongo nyingno.

Ang’o momiyo Mumani tiyo gi nying “Jehova”? E dho Ingresa, nyukta ang’wen mag Tetragramaton (יהוה) indiko ni YHWH. Jo-Hibrania ne ok ti gi vowel (a, e, i, o, u) ka ne gindiko, to mano e momiyo Tetragramaton nindiko ma onge vowel moro amora. Kata kamano, sama ne giwuoyo, ng’ato ne nyalo ng’eyo vowel ma dwarore kod kama owinjore oketee.

Chiegni higni aluf achiel bang’ kosetiek ndik Ndiko mag Dho-Hibrania, Jo-Yahudi molony e weche mag somo nochako loso  alama ma nyiso vowel ma onego otigo sama isomo weche e dho Hibrania. Kindeno, noyudo ka Jo-Yahudi osechako luwo paro ma ok kare ni en gima kwero luongo nying Nyasaye ayanga, omiyo, ne giwilo nyingno gi nyinge mamoko. Omiyo, nenore ni ka ne gindiko Tetragramaton, ne ginywando vowel moko gi nyukta ang’wen mochung’ ne nying Nyasaye mondo gilosgo nyinge mamoko. Kuom mano, buge motiyo gi vowel ma kamago ok nyal konyo ng’ato ng’eyo kaka ne iluongo nying Nyasaye e dho Hibrania. Jomoko paro ni nyingno ne iluongo ni “Yahweh,” to jomamoko nigi paro mopogore. Nitie Dead Sea Scroll moro ma nigi bath ndiko mar Tim Jo-Lawi moloko nying Nyasaye ni Iao e dho Grik. E wi mano, joma nokwongo ndiko dho Grik ne wacho ni nyuktago bende inyalo som ni Iae, I·a·beʹ, kod I·a·ou·eʹ. Omiyo, onge tiende rido chik e wi kaka onego oluong nying Nyasaye. Adier en ni ok wang’eyo kaka jotich Nyasaye chon ne luongo nyingno kata some e dho Hibrania. (Chakruok 13:4; Wuok 3:15) Gima wang’eyo en ni Nyasaye notiyo gi nyinge nyading’eny sama nowuoyo gi jotichne, kendo jotichne bende ne luonge gi nyinge, kendo ne ok giluoro tiyo gi nyinge ka ne giwuoyo gi jomamoko.—Wuok 6:2; 1 Ruodhi 8:23; Zaburi 99:9.

Kare ang’o momiyo Mumani luongo Nyasaye ni “Jehova”? En nikech dho Kisungu osebedo ka tiyo kode a chon.

Loko mar dho Kisungu ma nying Nyasaye ne okwongo yudoree, ne en mar William Tyndale moting’o buge abich mokwongo mag Muma (Pentateuch) ma ne oloko e higa mar 1530. Ne otiyo gi “Iehouah” e lokoneno. Bang’ kinde, dho Kisungu nolokore, omiyo kaka indiko nyingno bende nolokore. Kuom ranyisi, e higa mar 1612, Henry Ainsworth notiyo gi “Iehovah” ka noloko bug Zaburi.  Bang’e, e higa mar 1639, ka ne ochak olok bug Zaburino moriwe kanyachiel gi buge abich mokwongo mag Muma, ne oti gi nying mar “Jehovah.” E higa mar 1901, joma ne oloko Muma mar American Standard Version notiyo gi “Jehovah” kuonde duto ma nying Nyasaye ne yudoree e Ndiko mag Dho-Hibrania.

Jasomo moro mong’ere miluongo ni Joseph Bryant Rotherham nolero gimomiyo ne otiyo gi “Jehovah” kar tiyo gi “Yahweh” e buge mar Studies in the Psalms ma nondiko e higa mar 1911. Owacho ni nodwaro “ndiko nying ma ji tiyogo pile kendo ma joma somo Muma ong’eyo.” E higa mar 1930, jasomo miluongo ni A. F. Kirkpatrick bende nowacho gima chalo kamano e wi wach tiyo gi “Jehovah” e Muma. Nowacho kama: “Joma nono grama ne neno ni nying Nyasaye onego osom ni Yahveh kata Yahaveh; kata kamano, JEHOVAH e ma ji noseng’iyogo e dho Kisungu, kendo gima duong’ ok en kaka ne iluongo nyingno e dho Hibrania, to en ni nyingno en mar ng’ato owuon, to ok en nying mar telo kaka ‘Ruoth.’ ”

Tiend nying Jehova en ang’o? E dho Hibrania, nying Jehova noa kuom nyukta mag HWH, ma tiende en “bedo gima odwaro,” kendo josomo molony bende neno ni nyingno oting’o paro mar ni omiyo gimoro amora modwaro otimre. Omiyo, Komiti mar Muma mar Loko mar Piny Manyien lero tiend nyingni ni “Omiyo Gima Odwaro Timore.” Joma olony e weche mag somo nigi paro mopogore opogore e wi wachni, omiyo ok wanyal chuno ni mano e ma nyaka bed tiend nyingno. Kata kamano, wechego owinjore ahinya gi duong’ ma Jehova nigo kaka Jachuech mar gik moko duto kendo Jal ma chopo dwarone. Ok nochueyo mana polo gi piny kod chuech mamoko mangima kende, to kaka ndalo medo kadho, e kaka omedo miyo gik modwaro ni otimre timore, kendo miyo ji ong’e dwarone.

Kuom mano, tiend nyingno ok otudore mana gi weche ma yudore e Wuok 3:14 ma wacho niya: “Anabed Gima Adwaro Bedo.” Kiwacho awacha adier, wechego ok nyal lero tiend nying Nyasaye e yo malong’o chuth. Kar mano, ginyiso mana kido moro mar Nyasaye, ni onyalo bedo gimoro amora madwarore mondo ochop dwache. Omiyo, kata obedo ni tiend nying Jehova oting’o parono, pod onyalo tiyo gi chuechne bende e chopo dwache.