Antu yamwi yangati umuntu wensi uwamanya ningo vyakwe sayansi angasoolola icasuko ca kuti “ivintu vysangwike sile” alino wino watemwa ivya mapepo angasoolola icasuko ca kuti “ivintu vyaumvilwe.”

Nomba asi lyonsi.

Cisinka i cakuti antu aingi aasambilila sana—kumwi na ya sayansi aingi—yakatwisika icisambilizyo cakuti umi wasangwike sile.

Wenga wino tungalandapo a Gerard, uwasambilila sana pa vya viziizi, napya wino yasambilizye ivya kusanguka lino wali uku Yunivesiti. Walanzile ati, “Uku sukulu ndi nkulemba masindano nalembanga sile amasuko kulingana na vino ya kasambilizya yakulonda. Lelo nemwisikulu ntaazumile vino yansambilizyanga.”

I cani icalenga ukuti na yaya kwene atemwa vyakwe sayansi yamwi yakafilwa ukuzumila ukuti umi wasangwike sile? Pa kuzana icasuko katulande pa mauzyo yaa yano aakalondelezya vyakwe sayansi yavilwa ukwasuka: (1) Uzye uumi watandike uli? na (2) Uzye ivya umi vizile viyako uli?

VINO YAMWI YAKALANDA. Umi waitandikiile sile kufuma ku cintu cimwi icitaakweti umi.

MULANDU UNO ANTU YAMWI YATATEMELWA ICASUKO CII. Ndakai ya sayansi yamanya ningo sana vino manzi ya mu mwili ni nsandensande zikalenga icintu ukuya nu umi, nomba yacili yafilwa ukuvwikisya vino umi waya. Ivintu ivitaakwata umi vyapusanilila sana ni vintu ivya umi, nanti sile a kalusandesande akanono sana kapusanilila sile.

Ya sayansi yakalanda sile vino yakaelenganya pali vino insi yali imyaka mabilyoni ku cisila. Yasilanda ivili vimwi pali vino umi watandike—wakwe yamwi yakati umi wafumile mu vimatipa vya moto ivyaya pansipansi ya nsi, yamwi nayo yati a pansipansi yakwe ciyemba. Lyene kwaya na akaelenganya ukuti utuntu utukapanga umi inkoleelo twapangikiile kumwi sile umu lwelele nga alino utuntu tuto itwiza tukumbilinkana ukupanga ciulungwa cimwi. Nomba cico cisikwasuka iuzyo lya kuti uzye umi watandike uli; lelo cikulanda sile ukuti umi watandikiile kuze asi pano nsi foo.

Asambilila sana vyakwe sayansi yakatunganya ukuti mipangilwe ya vintu vino twamanya ndakai, ku mpiti yaali vyuze alino iiza isenuka. Yakati mipangilwe ya mpiti yizileko sile iyeneco ni vintu kwene vivyo ivyapangwanga yakati vyaisandululanga sile. Nomba yatazana usininkizyo wakuti ivintu vya musango uwo akuno vyaali pa nsita imwi, nupya yafilwa ukupanga ivintu vivyo mu malabu yao.

Ivya umi vyaiyela sana muli vino vikasunga ivyeo nu kuomya ivyeo kwene vivyo. Mukasi ka lusandesande longa na longa mwaya masunde yano insandensande zilinzile ukulondela, kumanya muno yalozile alino ku kucita ivikulondekwa. Yamwi asambilila sana vyakwe sayansi yakakolanya masunde kwene yaa kuli vino vikalenga kompyuta iyaomba alino mipangilwe ya nsandensande yakaikolanya ku vipande vyakwe kompyuta. Nomba aakalanda ukuti ivintu vyasangwike yafilwa ukulondolola intulo ya vyeo kwene vivyo ivyaya umu nsandensande.

Lusandesande pakuti luombe lufwile ukukwata utuntu utunoono utwaya umu vya kulya vino yakaati mapuloteni. Lyene mapuloteni kwene yaayo yapangwa nu tuntu tumwi utwalemana ningo sana usaka. Alino mapuloteni kwene yayo yafwile ukukonzwa patatu pakuti yaombe umulimo wakweyo. Yamwi asambilila sana vyakwe sayansi yakasondwelela ukuti utuntu kwene tuu utunono sana utwaya umu vyakulya vino yakati amapuloteni tutanga tusanguke sile pakuti tuyeko. Umuntu umwi uwi zina lyakuti Paul Davies uwasambilila sana vyakwe Sayansi watiile: “Vino lusandesande lukalondekwa mapuloteni aingi sana pakuti luombe ningo, tutanga tuti insandensande zyasangwike sile ukufuma uku cintu cimwi pakuti ziyeko.”

CISINKA AECI. Pa cisila ca myaka iingi iya kulondelezya ivisinka muli vyakwe sayansi, cazanwa ukuti kutanga kuye ica umi ndi cakuti kusi ica umi na cuze kuno cifumile.

VINO YAMWI YAKALANDA. Ica umi ca kutandikilako casangwike mu vya umi ivingi, kumwi na antu, vyaisangukilanga sile ivineco ukufuma umu musango uno vyayelamo ukuya umu musango uze

MULANDU UNO ANTU YAMWI YATATEMELWA ICASUKO CII. Nsandensande zimwi zyakwatamo ivingi kucila izyuze. Lupapulo lumwi lwalondolwile iluti i citale sana ukulondolola vino insandensande izitakwatamo ivingi zingasanguka zikwatemo ivingi, nupya cii i cakwe ciili pa vintu ivyatala ukuvwikisya, icakutandikilako icatalisya ukuvwikisya u kumanya vino umi watandike.

Ya sayansi yazana umu lusandensande longa na longa ivintu vino vyapanga mapuloteni ivikaombela pamwi mu kuomba imilimo itale sana. Mu milimo kwene iyo mwaya ukutuma nu kusenula ivya kulya pakuti vitandike ukupeela ica umi maka, kulungisya ivipande vya mu lusandesande, alino nu kutuma ivyeo mu lusandesande lonsi. Uzye kwene ivintu vino vyapikana umusango uwo i vingasanguka sile? Uulondolozi wa musango uwo usiuvwika ku yantu aingi sana.

Inyama na antu kwene yakafuma kwi yayi lyonga umungapangwa umwana. Lino umwana nanti inyama ikukula umunda, insandensande zikavulilako nupya mu kuya kwa manda zikatandika ukuomba imilimo iiyele, izitandika ukuya ivilundwa vipusanepusane ivya mwili. Aakasambilizya pa kusanguka yatanga yalondolole vino ulusandesande lumwi lukamanya vino lumaaya na kuno lumakuukila mu muntu nanti mu nyama iyo.

Ya sayansi lyene ndakai yiluka ukuti pakuti sile umusango onga uwa nyama usanguke mu nyama yuze pafwile ukuya ukusenuka kumwi mu nsandensande ala zitatala zyapangika ningo ningo. Vino ya sayansi yafilwa ukulangilila ningo ningo vino kusanguka kungapanga ni vintu vinono wa lusandesande, uzye lyene cingayamo mano ukulanda ukuti ivintu ivyayako ndakai pano nsi vyasangwike sile vwilini? Umuntu umwi aakasambilizya sayansi ya vya umi uwi zina lyakwe Michael Behe, walondolwile ukuti ukulondelezya kuno yalondelezya yazana ivintu vya kuzunguka sana, nomba kufika na ndakai twafilwa ukuvwikisya vino ivintu vya kuzunguka umusango uwo vingaizila sile ukwaula umwi uwa mano ukuvipanga.

Antunze yamanya vino yaaya aineco, yakwata amaka ya kwelenganya nupya yakwata ni miyele isuma wakwe ukapekape, kuipeelesya, alino na masunde umu mwenzo aakumanya vintu vilungame ni visi vilungame. Kusanguka sile kutanga kutulondolwele umulandu uno umuntu wakwatila imiyele ii iiyele mu mwenzo wakwe.

CISINKA AECI. Kwene aingi yakomapo sile ukulanda ukuti ivintu vyasangwike sile nu ukuti kusi umuntu aalinzile ukukaana icisinka cico, nomba yauze yene yatatemwa icasuko ca musango uwo cino antu aakasambilizya pa kusanguka yakalanda pali vino umi watandike na vino watwalilile ukulunduluka.

Pacisila ca kulola usininkizyo, antu aingi yakazana ukuti ivintu vya umi vyapanzilwe na umwi uwa mano. Uvwini ivyacitikiile Antony Flew, mwalimu wa pa yunivesiti aakasambilizya amano ya antunze wino mpiti wakomelezyanga antu ukukana ukuzumila muli Leza. Lino Flew wamanyile vino umi waya uwa kuzungusya na vino masunde yaya umwi yulu na pano nsi, wasenwile amano muli vino wazumile mpiti. Lyene walanzile pa mvwango imwi iya mpiti iikati: “Tufwile ukuvwikisya ivisinka vyonsi pyu.” Mwalimu wii uwa pa yunivesiti wene waweni usininkizyo ukaalangilila ukuti kwaya Kaumba wa vintu vyonsi.

Lyene Gerard, uwatalumbulwa pa kutandika kwa cipande, nawe kwene wizile asondwelela ivikolane na vikwene. Nanti icakuti umuntu wii wali umusambilile sana nu mulimo uno waombanga wakwe sayansi uwa kumanya vino iviziizi vyaya, umuntu wi walanzile ati: “Nazanyile ukuti kutaaya uusininkizyo wakuti umi waitandikile sile ku vintu ivyaula umi. Vino ivintu vya umi vyateyanyiziwa ningo nupya vyapangwa umu kuzunguka cikalangilila sile apaswe ukuti kufwile ukuya uwapanzile ivintu kwene vii.”

Gerard wizile ailuka imiyele yakwe Kaumba pa mulandu wa vintu vino waumba wakwe vivi kwene vino umuntu angamanyako vimwi pa muntu aakalenga ivikope ku vikope vino waleenga. Cuze cino Gerard wacisile u kuwelenga ibuku lino likalondolola ukuti lyafuma kuli Kaumba ni buku lilyo a Baibo. (2 Timoti 3:16) Mwi buku kwene lii ali muno wazanyile masuko ku mauzyo yonsi yano wakweti pali kuno antunze yafumile alino ni vingazwa antu ku ntazi zino yakakwata ndakai. Fwandi ali vino umuntu wii wizile asininkizya ukuti Baibo nayo kwene yafuma kuli umwi uwa papelapela.

Fwandi vino Gerard wazanyile, cingazipa namwe kwene nga mwelenginye pa masuko aaya muli Baibo. Tukumukomelezya ukuti muilolele usuma uwaya muli Baibo.