Ndɛ lo mɛ ko, adu woni ti nɛngɔ ya, zo ma atɛnɛ ti nvɛ̃nɛ na ya alo zu. Na ndakisa atɛnɛ mɛ aba se ti dungɔ na sãte ti nzɔ̃ni. Kanda na ngoi mɛ mɔ ndo gi hĩngangɔ kpale kɔi ko, ayɔ ya, mɔ du na kpengba lɛ na ndo akpale mɛ:

•   Atɛnɛ ti nvɛ̃nɛ

•   Alapolo ti nvɛ̃nɛ

•    Atɛnɛ ti poloso

 E mu ndakisa kɔi, na ngoi ti siɔ gã ti COVID-19 ko, secretaire general ti ONU, akebisandó azi na ndo atɛnɛ ti nvɛ̃nɛ, lo tɛnɛndó ya: “Awangɔ ti siɔni ná amonganga ti nvɛ̃nɛ da gba. Ĩ ndo ma atɛnɛ ti nvɛ̃nɛ kaya TV bere kaya, radio. Azi ndo panza atɛnɛ ti nvɛ̃nɛ nga kaya, internet. Ni la, ta ndo du pɛnɔ hũngɔ azi mɛndɛ̃ siɔni, bere bangɔ ala mabere awa nvɛ̃nɛ ma.”

 Ti biani ko, ta atɛnɛ ti nvɛ̃nɛ abanda ndɛ ma. Kanda Ngbangɔ pandó ya, na ngoi tɛ e ko, “awa andangɔ ná asiɔ azi ala ndogwe bo uzu uzu na lingɔ siɔ ye. Ala ndo handa afɔ̃ la ko, ahanda nga gbanda la nvɛni” (2 Timɔte 3:1, 13) Ndɛ lo mɛ ko, internet ndo li ya azi mu atɛnɛ ti nvɛ̃nɛ wa ala panza ni na wɔni nvɛ̃ni ɔngɔ na ngoi ti uzu. Ni la, amɛsajɛ ná atɛnɛ ti fãnani mɛ e ndo lua na lége ti adrɛsi e-mail tɛ e, asitɛ tɛ tɛnɛngɔ tɛnɛ na azi, alengbi ti sĩngɔ na atɛnɛ ti nvɛ̃nɛ bere omɛ ta atɛnɛ mbilimbili zu ma.

Ngasia la mɔ lengbi ti batangɔ tɛrɛ mɔ na ya kpale ti nvɛ̃nɛ nga na tɛnɛ ti nvɛ̃nɛ nɛ?

 Zia e ba ambanga awangɔ ti ya Ngbangɔ mɛ alengbi ti zangɔ e.

•   Ta mɔ ye atɛnɛ zu mɛ mɔ ndo ma bere akpale mɛ mɔ ndo hũ ma

   Tɛnɛ mɛ Ngbangɔ tɛnɛ: “Zo mɛ zanga kɔdɛ ndo ye atɛnɛ zu, kanda zo ti kpengba lɛ ndo ba ndo mɛ lo lengbi ti kpãngɔ na gɛrɛ lo.”—Masese 14:15.

   Elengbi ti tingɔ na ya tɛnɛ ni se ta e du na kpengba lɛ ma. Na ndakisa: afoto ná atɛnɛ mɛ ndo kambisa ni, nga na avideo ti ndunu ni amu ndo ka lɛ internet, na lége ti asitɛ ti tɛnɛngɔ na tɛnɛ na azi. Ando ili ni ya memes, wa alindó ni kaya sitɛ so hɛ̃ngɔ azi ngia. Kanda alengbi ti dungɔ woni ya akambisa atɛnɛ ti video nga na afoto ni na ndenge kɔi ti siɔni. Ngoi mɛndɛ̃ azi ndo si na avido tɛ azi mɛ ta ala nvɛ̃ni li bere atɛnɛ tɛnɛ ni fãni kɔi ma.

   “Azi gba mɛ ndo li bolukiluki ahũ ya, alimɔ nga na avideo mɛ azi ndo kpã na sitɛ ti tɛnɛngɔ tɛnɛ na azi, ndo du ti nvɛ̃nɛ, wa ta ala ndo kambisa nga nda avideo ná alimɔ ni ma. Ni la akpale niko zu ndo si bo mabere memes.”—Axios Media

   Hũnda tɛrɛ mɔ na ndo mɛ: ‘Tɛnɛ mɛ mbi ma, adu bɛta tɛnɛ bere adu tɛnɛ mɛ ando ili ni ya memes?’

•   Gi hĩngangɔ ndo mɛ tɛnɛ ni lo da, nga na ye mɛ ka da

   Tɛnɛ mɛ Ngbangɔ tɛnɛ: “Ĩ gi nda ni kpa.”—1 Tɛsalɔnikɛ 5:21.

   Uzu ti yengɔ tɛnɛ kɔi bere uzu ti tongɔ ni hɛ̃ zo mɛndɛ̃, abɛse tɛnɛ mɛ azi gba ahĩnga ni ko, gi hĩngangɔ bere adu mbilimbili. Mɔ lengbi ti lingɔ ni ngasia?

   Gi hĩngangɔ ndo mɛ tɛnɛ ni alo da uzu ti nɛngɔ ya, mɔ ye lo ni. Ashɛnɛ ti Tv, ti radio, nga na linɔ kɔi ti politikɛ alengbi ti pazangɔ atɛnɛ ti nvɛ̃nɛ na lo ti nzɔ̃ kpale mɛ aba buze tɛ la bere hɛ̃ngɔ ti na ya kpale ti politiki tɛ la. Aka tɛnɛ mɛ mɔ ma na atɛnɛ mɛndɛ̃. Na ya ngoi mɛndɛ̃, akwa mɔ alengbi ti tongɔ hɛ̃ mɔ atɛnɛ ti nvɛ̃nɛ bere kpãngɔ ni kaya sitɛ ti tɛnɛngɔ tɛnɛ na azi zangangɔ ya mɔ hĩnga ni. Ni la, ta mɔ pia mɔ ye tɛnɛ kɔi uzu ti mɔ hĩngangɔ ndo mɛ ni lo da ma.

   Gi hĩngangɔ ndo mɛ tɛnɛ ni alo da bere mɔ lengbi ti kpãngɔ bɛ mɔ na ndo ni. Gi hĩngangɔ bi nzɛ ná aye mɛ ndo fa ya, atɛnɛ mɛ atɛnɛ adu biani. Na ngoi mɛ atɛnɛ tɛnɛ ti kpale kɔi mɛ kpengbani, kanda akambisa ni nga ma ye ti welel ko, ayɔ ya mɔ du na kpengba lɛ nvɛ̃ni uzu ti mɔ yengɔ ni.

   “Gingɔ bere tɛnɛ mɛ atɛnɛ adu nvɛ̃ni bɛtani nga gbondoni. Nga ma se mɛ kpongɔ ti uzu ti tɛngɔ ye adu gbandoni ko, gingɔ hĩnga tɛnɛ uzu ti yengɔ ni adu ngaso.” (Sridhar Dharmapuri, responsable pour la sécurité alimentaire et la nutrition à l’ONU).

   Hũnda tɛrɛ mɔ na ndo mɛ: ‘Ando tɛnɛ tɛnɛ zu mɛ ni li tɛrɛ lo, bere aɔndɛ ambanga atɛnɛ ni?

•   Zia ya, mbilimbili adɔ mɔ na nɔ, kanda ta bo akpale mɛ bɛ mɔ nvɛ̃ni aye ma.

   Tɛnɛ mɛ Ngbangɔ tɛnɛ: “Zo mɛ ndo ye tɛnɛ ti bɛ lo kɔi ko, lo du bubulu.”—Masese 28:26.

   Fãni gba e ndo ye mangɔ atɛnɛ mɛ ndo de na bɛ e. Akɔmpanyi, internet, nga na site ti tɛnɛngɔ na tɛnɛ ko, ala ndo tɛnɛ atɛnɛ mɛ e ndo du na gwɛ̃ ti mangɔ ni wa ni ndo ba aye mɛ e ndo e li kaya internet. Kanda, fãni gba atɛnɛ mɛndɛ̃ mɛ e ndo ye mangɔ, ta ndo du atɛnɛ mɛ e ndo du na gwɛ̃ ni ma.

   “Azi lengbi ti landelangɔ kpale ná se mɛ ni li tɛrɛ lo, kanda, gwɛ̃, bingangɔ li, kpengɔ mbɛtɔ nga na se mɛ e ma na tɛnɛ ni alengbi ti tongɔ e ya, e ma atɛnɛ niko ti nvɛ̃nɛ, gba ni se du ya, tɛnɛ ni adu atɛnɛ mɛ e ndo ye ni .”—Peter Ditto, psychologue social.

   Hũnda tɛrɛ mɔ na ndo mɛ: ‘Mbi ndo ye mangɔ tɛnɛ na lo mɛ ya mbi bo na gwɛ̃ ti mangɔ ni?

•   Ta mɔ ɔ na atɛnɛ ti nvɛ̃nɛ ma

   Tɛnɛ mɛ Ngbangɔ tɛnɛ: “Ta mɔ ɔ na tɛnɛ ti nvɛ̃nɛ ma.”—Kobima 23:1.

   Ta bɛ mɔ li na ni ma ya, atɛnɛ mɛ mɔ ndo to hɛ̃ azi na lége ti mɛsajɛ alengbi ti gbɛ̃ngɔ bere lekɛngɔ dangɔ bɛ tɛ ala. Abɛse ta mɔ to mɛsajɛ mɛ na atɛnɛ ti nvɛ̃nɛ na sãna ma ko, hĩnga ya, ni lengbi ti singɔ na kpengba lo.

   “Ndia ti uzu adu ya, lo ndo zu, wa hũnda tɛrɛ mɔ na ndo mɛ: tɛnɛ mɛ mbi ga mbi su mbi to hɛ̃ afɔ̃ mbi, adu nvɛ̃ni biani?’ Se adu ya, azi zu ndo li ngaso ko, ale ta atɛnɛ ti nvɛ̃nɛ ati gba so ya internet ma.”— Peter Adams, News literacy project, programme d’education aux medias.

   Hũnda tɛrɛ mɔ na ndo mɛ: ‘Mɛsajɛ mɛ mbi ye tongɔ, mbi hĩnga ya ni du biani?’