1. Ko e heigoa ha tautolu kua lata ke taute ke iloa tonu kua tumau e malolō he tua ha tautolu?

 TOKOLOGA ne talahau kua talitonu na lautolu ke he tau mena kua kitia mata e lautolu. Pete ia, pehē e Tohi Tapu “nakai fakai ni taha ne kitia e Atua.” (Ioane 1:18) Ha kua nakai kitia a ia, lagomatai fēfē e tautolu a lautolu ne nakai talitonu ke he Atua ke tua ki a ia? Maeke fēfē a tautolu ke iloa tonu ko e tua ha tautolu ke he “Atua nakai kitia” ko Iehova, kua tumau ke malolō? (Kolo. 1:15) Fakamua kua lata ia tautolu ke iloa e tau fakaakoaga ne fufū e kupu mooli hagaao ke he Atua. Ti lata ia tautolu ke fakaaoga fakailoilo e Tohi Tapu ke fakamooli ko e tau fakaakoaga ia “kua [totoko] ke he maama ke he kupu he Atua.”​​—2 Kori. 10:4, 5.

2, 3. Ko e heigoa e tau fakaakoaga ua ne taofi e tau tagata mai he fakaako e kupu mooli hagaao ke he Atua?

² Taha fakaakoaga fakavai kua fakapouli e tau tagata ke he kupu mooli hagaao ke he Atua ko e fakaakoaga he tupumainoa. Ko e fakaakoaga nei he tagata kua nakai tatai mo e mena kua tohia he Tohi Tapu, ti utakehe e amaamanakiaga mai he tau tagata. Ko e fakaakoaga he tupumainoa, ko e mena tupu mai noa ni e moui. Kaeke kua mooli e mena nei, kua kakano e mena ia kua nakai maeke ia tautolu ke fakamaama ko e ha ne ha ha ai a tautolu he lalolagi nei.

³ Falu tagata ha Kerisitenitome ne mumuitua ni ke he tau kupu hokoia he Tohi Tapu mo e fakaako ko e tau mena oti he lalolagi katoa, putoia ai e lalolagi mo e tau mena momoui oti i ai, ko e mena fiha ni e afe tau he leva. Pehē a lautolu kua tufuga he Atua e tau mena oti he ono e aho takitaha ne 24 e tulā. Ko e fakaakoaga nei kua fakahigoa ko e fakatufuga (creationism). Ko e tau tagata ne talitonu ke he fakaakoaga fakatufuga ne tiaki e tau fakamooliaga fakasaiene oti ne nakai talia ke he taofiaga ha lautolu. Liga fakalilifu e lautolu e Tohi Tapu, ka e taute he fakaakoaga nei e mena ia ke uka ma e falu ke falanaki ke he Kupu he Atua. Ko e ha? Ha ko e fakaakoaga fakatufuga ia ne taute e Tohi Tapu ke tuga kua nakai tonu mo e hepe. Ko e tau tagata ne taute e fakaako fakatufuga, kua liu fakamanatu  ki a tautolu e falu ne nonofo he senetenari fakamua. Ne fakamakutu a lautolu he ha lautolu a tapuakiaga ke he Atua, ka e nakai tapuaki a lautolu ki a ia ke “lata mo e maama.” (Roma 10:2) Fakaaoga fēfē e tautolu e Kupu he Atua ke lagomatai ke fakamooli ko e tau fakaakoaga nei “ke ulu ai e tau kolo” he tupumainoa mo e fakatufuga kua fakavai? a Maeke ia tautolu ke lagomatai e tau tagata kua talitonu ke he tau fakaakoaga nei kaeke ke gahua malolō a tautolu ke moua e iloilo tonu he mena ne fakaako he Tohi Tapu.

4. Kua lata e tua ha tautolu ke fakavē ke he mena fe?

⁴ Fakaako he Tohi Tapu a tautolu kua lata ia tautolu ke tokiofa e iloilo ke tuga e koloa uho. (Fakatai 10:14) Manako a Iehova ke fakavē e tautolu e tua ha tautolu ke he tau kakano mooli mo e tonu, nakai ke he manamanatuaga he tagata po ke tau aga fakalotu. (Totou Heperu 11:1.) Ke malolō e tua ke he Atua, kua lata ia tautolu ke talitonu fakamua kua ha ha i ai a Iehova. (Totou Heperu 11:6.) Talitonu a tautolu kua ha ha i ai a ia, nakai ha kua manako a tautolu ke talitonu ke he taha mena, ka ko e kakano kua kumikumi e tautolu e tau fakamooliaga mo e fakaaoga ha tautolu a ‘lata ke eke’ po ke manatu iloilo.​​—Roma 12:1.

5. Ko e heigoa e taha kakano kua lata ia tautolu ke talitonu kua ha ha i ai e Atua?

⁵ Fakamaama he aposetolo ko Paulo ki a tautolu e kakano ne kua lata ia tautolu ke talitonu kua ha ha i ai e Atua, pete he nakai kitia e tautolu a Ia. Ne tohi e Paulo: “Ko e hana tau mena kua nakai kitia, tali mai he vaha ne eke e lalolagi, kua kitia ia he manamanatu e tau mena ne eke, ko e hana mana haia kua tukulagi, mo e hana Atua.” (Roma 1:20) Maeke fēfē a koe ke lagomatai e tagata kua nakai iloa mahino na fai Atua ke talitonu ke he mena ne talahau e Paulo? Maeke a koe ke fakaaoga falu fakataiaga nā mai he tufugatia kua fakamooli e malolō mo e pulotu he Atua.

6, 7. Ko e heigoa e tau mena ua ne fakakite e malolō ha Iehova?

⁶ Kua kitia e tautolu e fakamooliaga he malolō ha Iehova ke he ua e mena kua puipui a tautolu. Ko e takatakaiaga he lalolagi mo e fonua makeneta (magnetic field). Ko e takatakaiaga ne nakai ni foaki ki a tautolu e matagi ke fafagu ka e puipui foki a tautolu. Fēfē? Ko e tau vala patuō lalahi ne holo mafiti he vahāloto he lagi mo e lalolagi kua maeke ke malona lahi e fua lalolagi ka pā ai. Ka e nakai fa tupu e mena nei ha kua otioti he vela ka hoko ke he lagi toka pū. Ka vela, kua kitia mitaki tuga e tau fetū lele ne holo mafiti he lagi ka pō.

⁷ Ko e fonua makeneta he lalolagi ne puipui foki a tautolu mai he hagahaga kelea. Hokulo ke he lotouho he fua lalolagi ko e uhomaka ne lahi ni e puke ke he lapatoa vela. Ko e uhomaka i tua ne fakatupu e fonua makeneta malolō lahi ne viko takai ia tautolu ti hoko atu mamao ke he lagi likoliko. Kua puipui he fonua nei a tautolu mai he laā mo e tau pāpā hagahaga kelea i ai. Ko e tau pāpā nei ne fakafano e matagi malolō kona ke he fua lalolagi. Ka kua puipui e fua lalolagi, ti ko e matagi malolō kona he laā ne nakai maeke ke vela e tau mena momoui he fua lalolagi. Ko e fonua makeneta mogoia ne mimiti hake e matagi malolō kona nei po ke liuaki atu ai ke he lagi likoliko. Kitia e tautolu e fakamooliaga he fonua makeneta nakai kitia nei, he maama lanu kehekehe he lagi ka pō ne tata ke he pole Tokelau mo e pole Toga. Mooli, kua ha ha ia Iehova e “mana lahi.”​​—Totou  Isaia 40:26.

8, 9. Maeke fēfē he moui ke tumau he lalolagi he vahā nei? Ko e heigoa he mena ia ne fakaako ki a tautolu hagaao ke he pulotu ha Iehova?

⁸ Maeke a tautolu ke fakaako ke he pulotu  ha Iehova he puhala ne taute e ia ma e tau momoui ke tumau he lalolagi. Manamanatu la ke he taone ne totou miliona e tau tagata ne nonofo ai ti viko takai he tau kaupā. Ko e taone nei ne nakai fai puhala ke tamai aki e vai magalo po ke utakehe e tau otaota i ai. Ko e taone tuga anei to nakai leva ti kiva mo e uka lahi ke nofo ai. Ke he falu puhala, ko e fua lalolagi ha tautolu kua tuga e taone ia. Kua fakakaupā e lahi he vai, ti nakai mukamuka ia tautolu ke utakehe oti e tau otaota. Pete ia, ko e fua lalolagi kua maeke ke foaki ke he tau mena momoui oti e tau mena kua lata ke momoui ai a lautolu. Maeke he ha e mena nei? Ha ko e lalolagi kua ha ha i ai e puhala ofoofogia ke liu fakaaoga e tau mena oti ne kua latatonu mo e moui.

⁹ Omai a ke fakatutala ke he puhala kua foaki he fua lalolagi e okesitene ke maeke he tau mena momoui ke fafagu. Totou piliona e tau mena momoui ne fafagu po ke fakaaoga e okesitene mo e fakatoka mai e kese ko e kāpono taeokosate. Pete ni kua tupu e mena nei he tau magaaho oti, kua lahi tumau e okesitene, ti nakai oti ai. To maeke fēfē e mena ia? Fakaaoga he tau akau e kāpono taeokosate, vai, laā, mo e tau huhua ti fakatoka mai mogoia e kapohaitulete mo e okesitene. Ko e fakaholoaga nei ne fakahigoa ko e fotosinifesisi. Ka fafagu e tautolu e okesitene ti fafagu mai ki fafo e kāpono taeokosate, kua fakakatoatoa e tautolu e fakaholoaga. Fakaaoga e Iehova e moui he akau ne tufugatia e ia ke fakatoka mai e ‘moui mo e fafagu ke he tau mena oti.’ (Gahua 17:25) Ko e pulotu ofoofogia mooli!

10, 11. He tau puhala fe ne kitia e tautolu e pulotu ha Iehova he pepe mo e lago tarako?

¹⁰ Maeke foki a tautolu ke kitia e pulotu ha Iehova ke he puhala ne talaga e ia e tau mena momoui loga he lalolagi. Kua fakakite he kumikumiaga kavi ke ua e miliona ke he 100 miliona e tau vahega mena momoui kehekehe he lalolagi. (Totou Salamo 104:24.) To fakaako a tautolu ke he pulotu haana he talagaaga he falu mena momoui nei.

¹¹ Ma e fakatai, ko e taha vahega pepe (monarch) ne tote lahi e uhoniu, ne tuga e matapene. Pete ne tote lahi e uhoniu he pepe, kua ha ha ia ia e lotomatala ke lele kavi ke he 3,000 e kilomita mai Kanatā ki Mesikō. Taute he pepe e mena nei he fakaaoga e laā ke lagomatai a ia ke kumi e hala. Ka e maeke fēfē ke taute e mena ia ha kua holo e laā ke he taha faahi he pulagi? Ne tufuga e Iehova e uhoniu tote inanoa he pepe pete ne holo e laā, maeke he pepe ke lele he puhala hako. Manamanatu foki ke he lago tarako (dragonfly). Ko e tau mata ua haana ne igatia mo e kavi ke he 30,000 hulu. Ko e uhoniu tote inanoa he lago tarako kua maeke ke maama e tau sikinolo mai he tau hulu oti ia mo e mailoga e tau lutulutu ikiiki oti ne viko takai ia ia.

12, 13. Ko e heigoa kua nava ai ke he puhala ne tufuga e Iehova e tau tegatega ha tautolu?

¹² Ko e puhala ne talaga e Iehova e tau tegatega he tau mena momoui oti kana kua nava lahi mahaki. Ma e fakatai, ko e tino haau kua kavi ke he 100 e tuliona he tau tegatega. I  loto he tau tegatega ikiiki oti ia ko e asita ne fakahigoa ko e DNA. Kua toka ai e laulahi he tau vala tala ne lata ke talaga aki e tino katoa haau.

¹³ Lahi fēfē e vala tala ka moua he DNA? Maeke ia tautolu ke fakatatai taha e kuleme he DNA ke he compact disc, po ke CD. Maeke e CD ke hao oti ai e tau vala tala he tohi fakamaama kupu. Kua liga ofoofogia e mena nei ma e CD palasetiki tote. Ka e taha ni e kuleme he DNA ka tuku i loto e tau vala tala loga ke he taha e tuliona CD! Po ke fakamaama ai ke he taha puhala foki, taha e sipunu tī he DNA magomago ne ha ha i ai e tau vala tala ne lata ke talaga e tau tagata momoui oti he vahā nei! Ti maeke ke taute pihia laga 350!

14. Fēfē e logonaaga haau hagaao ki a Iehova ke he tau mouaaga he tau saienetisi?

¹⁴ Talahau he Patuiki ko Tavita na tuga kua tohia e Iehova he tohi e tau vala tala oti kana kua lata ke talaga aki e tino he tagata. Pehē a Tavita: “Ne fioia he na fofoga hāu haku a tino oti ka e nakai la mau; kua tohi oti foki ke he hāu a tohi, kua taute e tau aho ka e nakai la ha i ai taha.” (Sala. 139:16) Maeke ia tautolu ke maama e kakano ne manako a Tavita ke fakaheke a Iehova he mogo ne manamanatu a ia ke he puhala ne tufuga e tino ni haana. Ne moua he tau saienetisi loga e tau mena hagaao ke he tino he tagata kua ofoofogia ki a tautolu. Ko e tau mouaaga nei kua taute a tautolu ke talia e mena ne tohi he salamo hagaao ki a Iehova. Pehē e salamo: “Kua fakaaue au kia koe, ha ko e mena eke au kia matakutakuina mo e ofo ki ai; ko e tau mena ne eke e koe ko e tau mena ke ofomate ki ai haia; kua iloa tonuhia e au e tau mena ia.” (Sala. 139:14) Ko e tufugatia ne takatakai ia tautolu kua fakamooli na ha ha i ai e Atua!

15, 16. (a) Lagomatai fēfē he tau tohi ha tautolu e tau tagata ke fakaako ke he tufugatia ha Iehova? (e) Ko e heigoa taha vala tala “Kua Tufuga Kia?” ne fiafia a koe ki ai?

¹⁵ Ke he loga e tau tau, ko e mekasini Awake! ne lagomatai e tau miliona tagata ke fakaako hagaao ke he Atua mai he tau mena ne tufuga e ia. Ma e fakatai, ko e fufuta ia Sepetema 2006 ne mataulu “Fai Tufuga Nakai?” Ko e kakano he fufuta pauaki nei ne lagomatai a lautolu kua talitonu ke he tupumainoa po ke fakatufuga. Taha e matakainaga fifine ne tohi hagaao ke he mekasini nei ke he la ofisa he tau Faahi Kaufakalataha. Pehē a ia: “Ko e matagahua ke foaki e fufuta pauaki nei ne holo mitaki lahi. Taha e fifine ne ole ke moua 20 e lagaki. Ko e faiaoga biology ti manako ke he tau fanau aoga haana ke fai lagaki.” Ne tohi he matakainaga taane: “Na malolō lahi au ke he gahua he fonua tali mai he atu tau 1940 ti kua teitei 75 e tau he moui, ka e nakaila fiafia lahi au he gahua he fonua ke tuga he mahina nei he foaki e fufuta pauaki he Awake!”

¹⁶ Tali mai he 2008, loga e mekasini Awake! ne putoia e vala tala ne higoa “Kua Tufuga Kia?” Ko e tau vala tala kūkū nei ne hagaao ke he puhala tufugatia ofoofogia mo e puhala ne lali e tagata ke muitua e tau mena mitaki ue atu ne talaga he Tufuga ha tautolu. Moua foki e tautolu e porosua he 2010 ne higoa Was Life Created? Ko e tau fakatino mo e tau ata fulufuluola he porosua ia ne talaga ke lagomatai a tautolu ke loto fakaaue lahi ki a Iehova ma e tufugatia haana. Ko e hūhū he matahiku he tau vala takitaha kua lagomatai e tagata totou ke manamanatu hagaao ke he vala tala ne totou laia. Ko e porosua mitaki lahi mahaki anei ke fakaaoga he gahua fakamatala.

17, 18. (a) Ko e heigoa e matagahua he tau matua? (e) Fakaaoga fēfē e koe e tau porosua hagaao ke he tufugatia he tapuakiaga magafaoa haau?

¹⁷ Tau matua, kua totou nakai e mutolu e porosua nei ke he tau fanau ha mutolu he tapuakiaga magafaoa? Ka taute e mutolu, maeke a mutolu ke lagomatai a lautolu ke lahi e tua ki a Iehova. Liga fai tama fuata mui a koe ne ō he aoga tokoluga. Ko lautolu ne fakaako e tupumainoa kua lali pauaki ke  fakaohooho e fanau haau ko e mena nakai fai Tufuga. Ko e tau saienetisi, tau faiaoga, tau ata televisoni hagaao ke he tau mena momoui, mo e tau kifaga ne fakaako ko e mena mooli e tupumainoa. Maeke a koe ke lagomatai e tau fuata mui haau ke lalago e kupu mooli he fakaaoga e porosua The Origin of Life​​—Five Questions Worth Asking, ne taute fakailoa he 2010. Tuga e porosua Was Life Created?, kua lagomatai foki e tau fuata ke feaki ha lautolu a “loto manamanatu.” (Fakatai 2:10, 11) Kua fakaako a lautolu ke fifili po kua hako e tau mena ne fakaako e lautolu he aoga.

¹⁸ Falu magaaho kua ha ha i ai e tau vala tala ne talahau kua moua he tau saienetisi e tau valavala ne fakakite kua mooli e tupumainoa. Po ke liga ha ha i ai e tau tala kua maeke he tau saienetisi ke liu talaga e mena moui he fale kumikumi. Ko e porosua Origin of Life ne tohia he puhala ke lagomatai e tau tama aoga ke fifili ma lautolu ni po kua mooli e tau vala tala nei. Tau matua, fakaaoga e tau porosua nei ke lagomatai e tau tama ha mutolu ke mauokafua lahi ka fakamaama e kakano ne talitonu a lautolu ke he Tufuga.​​—Totou  1 Peteru 3:15.

19. Ko e heigoa e lilifu kua ha ha oti ia tautolu?

¹⁹ Maeke a tautolu ke fakaako loga e mena ke he tau mahani fulufuluola a Iehova ka totou a tautolu ke he tufugatia he tau tohi ne moua e tautolu mai he fakatokatokaaga haana. Ko e tau fakamooliaga oti nei kua taute a tautolu ke manako ke fakaheke a Iehova mai he tau loto. (Sala. 19:1, 2) Ko e lilifu ke foaki ki a Iehova ko e Tufuga he tau mena oti kana e fakahekeaga kua lata ke moua e ia!​​—1 Timo. 1:17.