KO E heigoa e mena fakaalofa haau ka fifili ke foaki ke he tagata kua mua e aoga? He tau vahā Tohi Tapu, falu mena manogi kua uho tuga e auro​—kua uho lahi ti lata ni ma e patuiki. * Ko e kakano a ia ne ua e mena fakaalofa ne age he tau makoi ke he “patuiki he tau tagata Iutaia” ko e tau mena manogi.​—Mataio 2:1, 2, 11.

Talahau foki he Tohi Tapu ne ahiahi e patuiki fifine a Sihipa ki a Solomona, “[ne] foaki mai e ia ke he patuiki taha e teau mo e uafulu e taleni auro, mo e tau mena manogi ne loga lahi ni, katoa mo e tau maka uho; nakai fai mena manogi foki ke tatai mo e tau mena ne foaki mai he patuiki fifine a Sihipa ke he patuiki ko Solomona.” * (2 Nofoaga he Tau Patuiki 9:9) Kua fakafano atu foki he tau patuiki ki a Solomona e tau mena manogi ko e fakamailoga he aga kapitiga ha lautolu.​—2 Nofoaga he Tau Patuiki 9:23, 24.

Ko e ha ne uho mo e tau uka e tau mena manogi nei he tau vahā Tohi Tapu? Kakano kua aoga lahi ai, tuga ka fakaaoga ke lata mo e fakafulufuluola he tino, tau tapuakiaga mo e tanuaga he tagata mate. (Kikite ke he puha “ Puhala ne Fakaaoga e Tau Mena Manogi he Tau Vahā Tohi Tapu.”) Tau uka lahi e tau mena manogi ha kua tokologa ne manako ki ai, mo e totogiaga ke utafano mo e ke fakafua ai.

He tau vahā Tohi Tapu, ne momoui falu akau manogi he Pahua ko Ioritana. Ka ko e falu mena manogi ne lata ke tamai ke he motu. Kehekehe e tau mena manogi ne talahau he Tohi Tapu. Ko e falu ne aga mau ki ai ko e karoko (saffron), aloe, puke lolo pasama, kinamoni, lipano mo e muro. Ha hā i ai foki e tau mena fakamanogi kai tuga e kumina, mili mo e aneto.

Moua mai fe e tau mena manogi nei? Ko e tau aloe, kesia, mo e kinamoni ne moua ai i Saina, Initia, mo Sri Lanka. Ko e tau mena manogi tuga e muro mo e lipano ne moua mai he tau akau ne tutupu he tau tutakale he faahi toga i Arapi ke hoko ki Somalia i Aferika. Ko e nato, ko e mena manogi ne taute hokoia i Initia mai he tau mouga ko Himalaya.

Ke hoko ki Isaraela, loga e tau mena manogi ne lata ke ta atu puhala he motu ko Arapi. Ha ko e mena nei, he magahala he afe tau ke uaaki mo e fakamuaaki F.V.N., ko e motu ko Arapi ne eke mo “matapatu kamupanī ke uta e tau koloa he vahāloto he Faahi Uta mo e Faahi Lalo,” ne fakamaama he The Book of Spices. Ko e tau maaga i tuai, tau taue, mo e tau matakavi ke okioki ai e tau tagata ō fenoga ne haia he Negev he faahi toga ha Isaraela ti eke ai mo puhalatu he tau tagata fakafua mena manogi. Ko e tau matakavi nei “ne  fakakite foki e monuina lahi he aga fakafua koloa ia . . . mai he faahi toga i Arapi ke he Metiteraneani,” ne talahau he World Heritage Centre of UNESCO.

Ko e tau fenoga nei, ne loga lahi e tau mena manogi, ne fa ō tumau ke he kavi 1,100 e maila (1,800 e kilomita) he puhalatu ha Arapi. (Iopu 6:19) Ne hagaao e Tohi Tapu ke he tau tagata Isamaeli ne fakafua koloa kua uta e tau koloa tuga e “mena manogi, mo e pasama, mo e muro” mai i Kiliata ki Aikupito. (Kenese 37:25) Ko e tau tama taane ha Iakopo ne fakafua e tehina ha lautolu ko Iosefa ke he tau tagata fakafua koloa ke eke mo tupa.

Leva lahi e pule he tau tagata fakafua koloa i Arapi ke he fakafuaaga he tau mena manogi. Ko lautolu hokoia ni ne moua e tau mena manogi mai i Asia, tuga e tau kesia mo e kinamoni. Ke taofi e tau faahi he Metiteraneani he matutaki fakahako atu ke he tau matakau fakapisinisi he Faahi Uta, ne talahau he tau Arapi e tau tala fakavai ke he hagahaga kelea he puhala ke moua mai e tau mena manogi. Ko e mouaaga moolioli he tau mena manogi “liga ko e mena fufū fakagalo he tau fakafuaaga koloa tali mai,” he talahau he The Book of Spices.

Ko e heigoa e tau tala ne talahau he tau Arapi? Ko Herodotus, ko e tagata tohi tala tuai mai i Heleni he senetenari ke limaaki F.V.N., ne fakamaama e tau tala fakavai ke he tau manu lele favale ne tā e tau fata aki e tau kili kinamoni he tau kaukau feutu ne nakai hohoko ki ai. Ne tohi e ia, ke moua e mena manogi uho nei, ne tuku he tau tagata oko kinamoni e tau vala manu lalahi i lalo he tau feutu. Kua lotokai lahi e tau manu lele ke loga e vala manu ka uta ke he tau fata ha  lautolu ti malolo hifo e tau fata ke he kelekele. Magaaho ia ka okooko fakaave he tau tagata e tau kili kinamoni ti fakafua atu ke he tau tagata fakafua koloa. Ne tupu lahi e tau tala pihia. Ha ko e tau fakavai ke he “hagahaga kelea lahi ke moua mai ai [kinamoni] ati tauuka lahi mahaki ke fakafua atu,” he talahau he The Book of Spices.

Fakahiku, ne iloa e mena galo he tau Arapi ti kaumahala e pule ha lautolu. He senetenari fakamua F.V.N., ne eke a Alexandria i Aikupito mo loto ava lahi mo e lotouho he tau pisinisi ma e tau mena manogi. He iloa he kauvaka he toga e puhala ke fakatatau ke he tau matagi he Indian Ocean, ne tuku fenoga e tau toga ha Roma mai he tau loto ava i Aikupito ki Initia. Ko e fua, ne loga lahi e tau mena manogi ne mua e mitaki ti to hifo foki e tau totogi.

He vahā nei kua tau mukamuka e tau mena manogi ka fakatatai ke he auro. Ti nakai manamanatu a tautolu ko e tau mena manogi ko e tau mena fakaalofa kua latatonu ma e patuiki. Ka e totou miliona he lalolagi katoa kua matutaki ke fakaaoga e tau mena ia he tau lolopoki mo e tau vai ekekafo ti pihia foki ke fakamanogi mo e fakamagihogiho e tau mena kai ha lautolu. Ka e mooli, ko e mahofi he tau mena manogi ati talahaua ai e tau mena ia he vahā nei, tuga ni ke he tau afe tau kua mole.