“KA FAI mena ke taute e au, kia fakailoa mai ki a au.” Ko e mena a nei ne talahau he tokologa ia tautolu ke he kapitiga po ke magafaoa ne mauku fou. E, kua fakamoli a tautolu ke he tau kupu ia. To taute e tautolu ha mena ke lagomatai. Ka e fa hea nakai a ia ne mauku mo e pehe: “Kua manatu tuai e au e taha mena ke taute e koe ke lagomatai au”? Nakai fa mahani ke pihia. Ti kua maali tuai, kua lata ia tautolu ke taute taha mena ka fakamoli a tautolu ke lagomatai mo e fakamafana a ia ne maanu.

Kua pehe e fakatai he Tohi Tapu: “Ko e tau kupu kua vagahau mo e lata ai kua tuga ne tau fua moli auro ia ke he tau kato ario kua lakuina.” (Fakatai 15:23; 25:11) Kua fai pulotu he iloa e mena ke talahau mo e mena ke nakai talahau, mena ke taute mo e mena ke nakai taute. Ha e e falu manatu he Tohiaga Tapu ne moua he falu tagata mauku kua lagomatai.

Fanogonogo: Kia “alumaki ke fanogonogo,” he talahau he Iakopo 1:19. Taha lagomatai ne mua atu ke taute e koe ko e fakaauloa ke he mamahi hana ne mauku he fanogonogo. Falu ne mauku ne manako ke tutala hagaao ke he fakahele ha lautolu ne mate, ke he pakia po ke gagao ne fakatupu e mate, po ke ke he tau logonaaga ha lautolu tali mai he mate. Ti huhu: “Manako nakai a koe ke tutala ki ai?” Ti toka ke fifili e lautolu. Kua liu manatu he mate e matua tane hana, taha e fuata tane ne pehe: “Kua lagomatai moli ki a au e magaaho ne huhu e falu ko e heigoa ne tupu mo e ti fanogonogo moli.” Kia fanogonogo fakaeneene mo e fakaalofa moli ka e nakai logona hifo kua lata a koe ke fai tali po ke fai fakamaamaaga. Toka a lautolu ke talahau e mena ne manako a lautolu ke fakaauloa mai.

Foaki e fakamaloloaga: Fakamalolo atu ki a lautolu, kua taute tuai e lautolu e tau mena oti kua lata ke taute (po ke heigoa foki ne iloa e koe ke moli mo e tonu). Fakamalolo atu ki a lautolu, ko e tau mena ne logona hifo e lautolu—ko e momoko, ita, hepe he logonaaga, po ke falu a manamanatuaga foki—nakai ko e mena kua kehe. Tala age ki a lautolu hagaao ke he falu ne iloa e koe kua kautu mai he galo pihia. Ko e tau “kupu fulufuluola” pihia ko e “mena ke malolo ai e tau hui motua,” he talahau he Fakatai 16:24.—1 Tesalonia 5:11, 14.

Kia fakaata: Kia fakaata e koe a koe, nakai ni ke he tau aho fakamua ne loga i ai e tau kapitiga mo e tau magafaoa, ka e ke he tau mahina ne mole ka liliu e falu ke he ha lautolu a tau puhala fa mahani. Ke he puhala nei to fakamoli e koe a koe mo “kapitiga” moli, ko e faga ne fakapiki ke he kapitiga he magaaho “matematekelea.” (Fakatai  17:17) “Ko e tau kapitiga ha maua ne taute tuai e tau mogo afiafi ke fai mena ke taute ke nakai fakamole lahi e maua e tau magaaho ki a maua ni i kaina,” he fakamaama e Teresea, ne mate e tama he pakia he motoka. “Lagomatai he mena ia a maua ke fehagai ke he logonaaga gati ne ha ha ia maua.” Ko e tau tau ne mole, tau aho fakamanatu he tau, tuga e fakamanatuaga he fakamauaga he tau po ke aho ne mate ai, ko e magaaho fakaagitau lahi ki a lautolu ne momoui. Ko e ha he fakamailoga e tau aho pihia he kalena hau ti ka hohoko mai, ti fakaata e koe a koe, ka lata, ke taute ha lagomatai fakaalofa?

Fakaaoga e manamanatuaga kua lata: Fai fekau nakai ke lata ke taute? Manako nakai ke he taha ke leveki e fanau? Manako nakai e tau kapitiga mo e tau magafaoa ne ahiahi ke fai mena ke nonofo? He fou nei ko e tau tagata mauku ne fa ofogia lahi ti nakai iloa e lautolu e mena kua lata a lautolu ke taute, po ke tala age ke he falu ke lagomatai. Ti ka mailoga e koe e manako lagomatai moli, ua fakatali ke ole atu; fakaaoga e manamanatuaga. (1 Korinito 10:24; fakatatai 1 Ioane 3:17, 18.) Taha e fifine ne liu manatu he mate e tane: “Tokologa ne pehe, ‘Ka fai mena ke taute e au, fakailoa mai ki a au.’ Ka e taha e kapitiga ne nakai huhu. Ne fano taha a ia ki loto he poko mohe, hihi e potu, mo e unu e tau kafu ne kiva he mate e tane haku. Taha ne uta e pakete, vala vai, mo e tau mena fakamea mo e kana e faliki foloa ne koko he tane haku. Molea atu falu fahi tapu gahoa, taha e motua mai he fakapotopotoaga ne hau mo e hana a tau mena tui gahua mo e hana a tau mena gahua mo e pehe, ‘Iloa e au ko e fai mena ne lata ke fakafou. Ko e heigoa?’ Fakahele lahi ha e tagata tane ia ke he loto haku he fakamau e gutuhala ne kua teitei to mo e taute e taha mena hila!”—Fakatatai Iakopo 1:27.

Kia mahani hofihofi: Aua neke nimo “e mahani hofihofi,” he fakamanatu mai he Tohi Tapu ki a tautolu. (Heperu 13:2, NW) Mua atu ke manatu ke mahani hofihofi atu ki a lautolu ne momoko. Nakai uiina ke “hau he taha ha magaaho ni,” lata ke fakamau e aho mo e tula. Ka nakai talia e lautolu, ua mukamuka ke tiaki.  Ko e falu fakamafanaaga fakaeneene ka liga lata. Liga nakai talia e lautolu e uiina hau he matakutaku a lautolu neke fakakite e tau logonaaga i mua he falu. Po ke logona hifo e hepe ha kua olioli a lautolu he kaiaga mo e fakalatahaaga ke he magaaho ia. Manatu e fifine mahani hofihofi ko Litia ne talahau he Tohi Tapu. Mole e uiina ke he hana kaina, ne pehe a Luka, “Kua taofi fakamakamaka a mautolu e ia.”—Gahua 16:15.

Kia fakauka mo e fai maamaaga: Aua ofo ke he mena ka talahau fakamua e lautolu ne mauku. Manatu, liga kua ha ha i ai e logonaaga ita mo e hepe ia lautolu. Ka pa e ita he logonaaga ki a koe, kia lata a koe ke fai maamaaga mo e fakauka ke nakai liu ita age. “Kia fakatapulu a mutolu ke he fakaalofa hohofi noa, mo e mahani totonu, mo e loto holoilalo, mo e mahani molu, mo e fakauka,” he fakatonu mai he Tohi Tapu.—Kolose 3:12, 13.

Tohi e tohi: Fa mahani ke nakai kitia e mena uho he tohi he lau pepa mao ke he momoko po ke he  fakaalofa hohofi. Ko e mitaki he mena ia? He tali e Cindy, ne galo e matua fifine ke he kanesa: “Taha e kapitiga ne tohi mai ki a au e tohi mitaki. Kua lahi e lagomatai he mena ia ha kua maeke ia au ke liu totou ai mo e totou foki.” Ko e tohi po ke lau pepa mao pihia ke fakamalolo kua fafati ke he “tau kupu gahoa,” ka e kua lata ke hau he loto hau. (Heperu 13:22) Kia tohia ai kua fakaalofa a koe mo e fakalataha a koe ke he manamanatuaga uho hana ne mate, po ke eke ke fakakite e lauiaaga he moui hau ha ko e tagata ia ne mate.

Liogi mo lautolu: Aua manatu fakatote ke he uho he hau a tau liogi fakalataha mo e ki a lautolu ne mauku. Ne pehe e Tohi Tapu: “Kua aoga lahi e liogi fakamakamaka he tagata tututonu.” (Iakopo 5:16) Ke fakatai ki ai, ke logona a koe he liogi ma ha lautolu ka lagomatai a lautolu ke fakatotoka e tau logonaga nakai mitaki tuga e logonaaga hepe.—Fakatatai Iakopo 5:13-15.

Aua fakamamao he kua nakai iloa e mena ke talahau po ke taute: ‘Moli au, liga manako a lautolu ke nonofo a lautolu ni he mogonei,’ ka talahau e tautolu ki a tautolu ni. Ka e liga moli kua fakamamao a tautolu ha kua matakutaku neke talahau po ke taute e mena hepe. Ka e taha e mena, ke tiaki he tau kapitiga, tau magafaoa, po ke tau faoa talitonu ka taute a ia ne mauku ke mua atu e matimati, mo e lafi atu ke he mamahi. Manatu, ko e tau kupu mo e taute mena totonu kua fa mahani ke lata lahi. (Efeso 4:32) Ko e hau a ha ha i ai ko e puna a ia he fakamaloloaga. (Fakatatai Gahua 28:15.) He manatu e aho ne mate e tama fifine hana, ne pehe a Teresea: “Ke he magahala he matahola, ko e poko fakatali he fale gagao kua puke mo e tau kapitiga ha maua; ko e tau motua oti mo e tau hoana ha lautolu i ai. Falu a fifine kua nakai fai magaaho ke uta kehe e tau lilo he tau ulu ha lautolu, falu ha ha he tau mena tui gahua. Toka e lautolu e tau mena ne taute ka e o mai. Tokologa ia lautolu ne talahau mai ki a maua nakai iloa e lautolu ha mena ke talahau, ka e nakai kelea e mena ia ha kua ha ha hinei a lautolu.”

Aua pehi atu a lautolu ke oti e momoko: ‘Haia, haia, mogonei, ua tagi,’ ka liga manako a tautolu ke talahau. Ka e kua liga mitaki ke fakatoka e tau hihina mata ke mokulu. “Manatu au kua aoga lahi ke toka a lautolu ne mauku ke fakakite e tau logonaaga ha lautolu mo e fakatoka mai moli ki fafo,” he talahau e Katherine, he manatu e mate he tane hana. Kia tiaki e manatu ke tala age ke he falu ke taute fefe e logona hifo ha lautolu. Mo e nakai manatu kua lata ia koe ke fufu e tau logonaaga hau ke puipui ha lautolu. Ka e, “kia tagi foki a mutolu fakalataha mo lautolu kua tagi,” he fakatonu he Tohi Tapu.—Roma 12:15.

Kia nakai mafiti ke fakatonu a lautolu ke tiaki e tau koloa tui po ke falu mena hana ne mate ato mau tauteute a lautolu: Liga manatu a tautolu kua mitaki ia lautolu ke tiaki e tau mena ne liu fakamanatu ha kua fakaloa he tau mena ia e maanu. Ka ko e talahauaga “Ka nakai kitia, to nakai manatu” ne kua liga nakai gahua ke he mena nei. Ko e tagata mauku kua lata ke fakatoka fakaeneene a ia ne mate. Fakamaama mai he Tohi Tapu e aga he tupuna ko Iakopo he magaaho ne fakataki a ia ke talitonu ko e hana a tama tane tote ko Iosefa kua tamate tuai he manu favale. He mole e fakakite e tapulu loa ha Iosefa ne kua ilaila he toto ki a Iakopo, ne “manu a ia po loga ha ko e hana tama. Kua tutu mai hana tau tama tane oti kana, mo e hana tau tama fifine oti kana ke fakamafana a ia; ka e nakai fakai ke mafanatia ai a ia.”—Kenese 37:31-35.

 Nakai talahau, ‘To fai tama mukemuke foki a koe’: “Vihiatia e au e tau tagata ne tala mai ki a au to fai tama foki au,” he liu manatu he matua fifine ne galo e tama he mate. Liga mitaki e manatu ha lautolu, ka e ke he matua kua momoko, ko e tau kupu ne pehe ko e tama ne galo to maeke ke fai hukui kua ‘tuga e tuina he pelu.’ (Fakatai 12:18) Nakai fakaai e taha tama ke hukui e taha. Ko e ha? Ha kua kehekehe a laua.

Nakai kalo ke nakai tutala hagaao ki a ia ne mate: “Tokologa e tau tagata ne nakai talahau e higoa he tama tane haku ko Jimmy po ke tutala hagaao ki a ia,” he liu manatu he taha matua fifine. “Tala atu e au kua mamahi fakatote hifo au he taute he falu e mena ia.” Ti nakai lata ke hiki e tutalaaga ka talahau e higoa hana ne mate. Huhu age ke he tagata ko e manako nakai ke tutala hagaao ke he fakahele hana. (Fakatatai Iopu 1:18, 19 mo e 10:1.) Ko e falu tagata kua mauku, ne loto fakaaue ka logona e tau kapitiga ne talahau e tau mahani uho ne ofania a ia ne mate ki a lautolu.—Fakatatai Gahua 9:36-39.

Kia nakai mafiti ke ui, ‘Kua lata ni ke he mitaki’: Ke lali ke talahau taha mena mitaki hagaao ke he mate kua nakai tumau ke ‘fakamafana a lautolu kua manava tote’ ne kua momoko. (1 Tesalonia 5:14) Liu manatu e magaaho ne mate e matua fifine hana, taha e fifine fuata ne pehe: “Falu ka talahau, ‘Nakai matematekelea a ia’ po ke, ‘Ka e kua mafola tuai a ia.’ Ka e nakai manako au ke logona e tau mena ia.” Ko e tau tala pihia kua tuga talahau ki a lautolu ne moui, kua lata a lautolu ke nakai logona hifo e momoko po ke nakai kelea lahi e galo. Ka e, kua liga logona e lautolu e momoko lahi ha kua maua e lautolu e fakahele ha lautolu.

Kua liga mitaki ke nakai pehe, ‘Iloa e au e logonaaga hau’: Ka e iloa moli nakai e koe? Ke fakatai ki ai, maeke nakai a koe ke iloa e logonaaga he matua he magaaho ne mate e tama ka e nakai la hoko e galo pihia ki a koe? Mo e pete ni kua fita ia koe, mailoga ko e falu liga nakai tatai e logonaaga tuga ne logona e koe. (Fakatatai Tagi Aue a Ieremia 1:12.) Ke he taha fahi, ka eke kua lata, liga fai lagomatai ka talahau ko e liu fefe ke malolo mai he mate e fakahele hau. Taha matua fifine ne kua mate e tama fifine ne moua e fakamaloloaga, he magaaho ne tala age he matua fifine he taha tama fifine kua mate foki, e liu hana ke nofo tuga ne fa mahani. Ne talahau e ia: “Ko e matua fifine he tama fifine ne mate kua nakai amanaki ti talahau e tala mo e ‘Iloa e au e logonaaga hau.’ Tala mai ni e ia e tau mena ne tutupu ki a ia mo e toka au ke manamanatu ki ai.”

Ke lagomatai e tagata mauku kua lata mo e fakaalofa hofihofi, manamanatu ki ai, mo e lahi e fakaalofa hau. Nakai fakatali ki a ia ne mauku ke hau ki a koe. Nakai tala age noa, “Ka fai mena ke taute e au . . .” Kumi ni e koe e “mena” ia, mo e ti taute e manatu kua lata.

Fai huhu agaia ne toe: Au kua e amaamanakiaga he liu tu mai he Tohi Tapu? Ko e heigoa mogoia e kakano ki a koe mo e hau a fakahele ne mate? Iloa moli fefe e tautolu ko e amaamanakiaga kua mauokafua?