Puku Yeo o ka e Botago—Karolo 5

Gerika Historing ya Beibele

Sehlogo ke sa bohlano sa lelokelelo la dihlogo tše šupago ka ditokollong tše di latelelanago tša “Phafoga!” tšeo di ahlaahlago mebušo e šupago ya lefase ya histori ya Beibele. Morero ke go bontšha gore Beibele e a botega e bile e buduletšwe ke Modimo le gore molaetša wa yona o nea kholofelo ya bofelo bja tlaišego yeo e bakwago ke sehlogo seo batho ba bušago magagabo bona ka sona.

LEKGOLONG la bone la nywaga B.C.E., lesogana la Matsedonia leo le bitšwago Alexander le ile la dira gore Gerika * e be karolo e bohlokwa ya histori. Ge e le gabotse o ile a dira Gerika mmušo wa bohlano wa lefase historing ya Beibele gomme mafelelong a tla a bitšwa Alexander yo Mogolo. Mebušo ya pele ga wona e be e le Egipita, Asiria, Babilona le wa Bamedia le Baperesia.

Ka morago ga lehu la Alexander, mmušo wa gagwe o ile wa arogana gomme wa thoma go felelwa ke matla. Lega go le bjalo, tutuetšo yeo Gerika e bego e ena le yona ka setšo, leleme, bodumedi le filosofi ya yona, e ile ya tšea lebaka le letelele e le gona le ka morago ga ge mmušo wa yona wa dipolitiki o be o se sa le gona.

Histori Yeo e ka Botwago

Pego ya Beibele ga e bontšhe gore baporofeta ba Modimo ba be porofeta mehleng ya pušo ya Gerika goba go bontšha gore dipuku tše buduletšwego tša Beibele di ile tša ngwalwa nakong yeo. Go sa šetšwe seo, boporofeta bja Beibele bo bolela ka Gerika. Go oketša moo, Mangwalo a Bakriste a Segerika, ao ka tlwaelo a bitšwago Testamente e Mpsha, a bolela gantši ka tutuetšo ya Gerika. Ge e le gabotse, kua Isiraele go be go ena le sehlopha sa metse ya Bagerika seo se bitšwago Dekapoli, e lego lentšu la Segerika leo le rago gore “metse e lesome.” (Mateo 4:25; Mareka 5:20; 7:31) Beibele e bolela ka lefelo le ka makga a mmalwa, gomme histori ya lefase le mašaledi a makatšago a mafelo a dipontšho, ditempele le  dipafo di kgonthišetša gore le kile la ba gona.

Beibele gape e bolela gantši ka setšo le bodumedi bja Gerika, kudukudu ka pukung ya Ditiro, yeo e ngwadilego ke ngaka Luka. Ela hloko mehlala ye e mmalwa:

Ge Beibele e hlalosa ditiragalo tše di diregilego nakong ya ge moapostola Paulo a be a etetše kua Athene ka 50 C.E., e bega gore motse woo o be o “tletše medingwana ya diswantšho.” (Ditiro 17:16) Bohlatse bja histori bo kgonthišetša gore Athene le metse ya yona yeo e lego ka ntle ga toropo e be e tletše ka diswantšho tša bodumedi le mafelo a borapedi.

Ditiro 17:21 e bolela gore “Baathene ka moka le batho bašele bao ba dulago moo ba be ba fetša nako ya bona ba sa dire selo ge e se go laodiša se sengwe goba go theetša selo se sengwe se sefsa.” Dingwalwa tša Thucydides le Demosthenes di hlatsela go swarega ga Baathene ka dipoledišano le dingangišano.

Beibele e bolela ka go lebanya gore “boradifilosofi ba Baepikure gotee le ba Bastoiki ba [be ba] ngangišana le [Paulo],” gaešita le go mo tšea ba mo iša Areopago gore a kwe ka mo go oketšegilego seo a bego a nyaka go se bolela. (Ditiro 17:18, 19) Athene e be e tsebja ka boradifilosofi ba yona ba bantši, go akaretša le Baepikure le Bastoiki.

Paulo o bolela ka aletare ya Baathene yeo e bego e ngwadilwe gore “Go Modimo wa go se Tsebje.” (Ditiro 17:23) Go ka direga gore dialetare tšeo di bego di neetšwe go modimo wa go se tsebje di ile tša agwa ke Epimenides wa Kereta.

Polelong ya gagwe yeo e lebišitšwego go Baathene, Paulo o ile a tsopola mantšu a rego “gobane re bile re bana ba gagwe,” a re ga se a bolelwa ke sereti se tee eupša a boletšwe ke “ba bangwe ba direti tša lena.” (Ditiro 17:28) Go bonagala direti tše tša Bagerika e be e le Aratus le Cleanthes.

Ka lebaka le le kwagalago, seithuti se sengwe se phethile ka gore: “Ke bona eka pego ya ketelo ya Paulo kua Athene e ngwadilwe ke motho yoo e bego e le hlatse yeo e bonego ka mahlo.” Go ka bolelwa se se swanago ka tlhaloso ya Beibele ya diphihlelo tša Paulo kua Efeso ya Asia Minor. Lekgolong la pele la nywaga C.E., motse wo o be o sa dutše o swareletše bodumeding bja Bagerika bja boheitene, kudukudu borapedi bja modimogadi Aratemise.

 Ka pukung ya Ditiro go bolelwa ka makga a mmalwa ka tempele ya Aratemise, e lego e nngwe ya dilo tše di makatšago tše šupago tša lefase la mehleng ya bogologolo. Ka mohlala, re botšwa gore bodiredi bja Paulo kua Efeso bo ile bja befediša morudi yo mongwe wa silifera yo a bitšwago Demetrio yoo a bego a ena le kgwebo e atlegilego ya go dira mafelo a borapedi a silifera a Aratemise. Demetrio yo a befetšwego o ile a re: “Paulo yo [o kgodišitše] lešaba le legolo gomme a dira gore le lebelele dilo ka pono e nngwe, a re medimo yeo e dirilwego ka diatla ga se selo.” (Ditiro 19:23-28) Ke moka Demetrio o ile a hlohleletša lešaba le le befetšwego, leo le ilego la thoma go goeletša ka gore: “Aratemise wa Baefeso ke yo matla!”

Lehono o ka kgona go etela mašope a Efeso le lefelo leo go lona go bego go ena le tempele ya Aratemise. Go oketša moo, dingwalwa tša bogologolo tša go tšwa Efeso di hlatsela gore diswantšho di be di dirwa bakeng sa go hlompha modimogadi le gore go be go ena le sehlopha sa barudi ba silifera motseng.

Boporofeta bjo bo ka Botwago

Mo e ka bago nywaga e 200 pele ga mehla ya Alexander yo Mogolo, moporofeta wa Jehofa Modimo e lego Daniele o ile a ngwala mabapi le go bušwa ga lefase gore: “Ka bona phooko e putla lefase ka moka e etšwa bodikela, e sa kgwathe fase. Phooko yeo e be e na le lenaka le le bonagalago gabotse magareng ga mahlo a yona. Ya tla e lebile kgapa ya manaka a mabedi . . . e be e kitimela go yona e befetšwe o šoro. . . . Ya thula kgapa yeo ya e wetša fase gomme ya roba manaka a yona a mabedi, kgapa yeo ya hloka matla a go ema pele ga yona. Ka gona ya e lahla fase ya ba ya e gatakela ka maoto . . . Phooko yona ya ikgantšha ka mo go feteletšego; eupša eitše ge e eba matla, lenaka la yona le legolo la robega, ke moka moo le bego le le gona gwa tšwelela a mane ao a bonagalago gabotse, a lebeletše thokong tše nne tša magodimo.”—Daniele 8:5-8.

Mantšu ao a be a šoma go bomang? Daniele ka boyena o nea karabo, o re: “Kgapa yeo o e bonego ya manaka a mabedi e emela dikgoši tša Media le Peresia. Phooko ya maboya e emela kgoši ya Gerika; ge e le lenaka le legolo leo le bego le le magareng ga mahlo a yona, le emela kgoši ya pele.”—Daniele 8:20-22.

Nagana ka seo! Nakong ya ge Babilona e sa le mmušo wa lefase, Beibele e ile ya bolela e sa le pele gore mebušo yeo e bego e tla latela e be e tla ba wa Bamedia le Baperesia gotee le wa Gerika. Go oketša moo, bjalo ka ge go bontšhitšwe pejana, Beibele e boletše ka go lebanya gore “ge e eba matla, lenaka la yona le legolo”—Alexander—le be le tla “robega” gomme la tšeelwa legato ke a mangwe a mane, ya ba ya oketša ka gore ga go le letee la ona leo le bego le tla ba la moloko wa Alexander.—Daniele 11:4.

Boporofeta bjoo bo ile bja phethagala ka botlalo. Alexander e bile kgoši ka 336 B.C.E., gomme lebakeng la nywaga e šupago o be a šetše a fentše Kgoši Dario III yo matla wa Peresia. Ka morago ga moo, Alexander o tšwetše pele go godiša mmušo wa gagwe go fihlela lehung la gagwe leo le sa letelwago ka 323 B.C.E., a ena le nywaga 32. Ga go na motho yoo a ilego a hlatlama Alexander yo a ilego a buša a nnoši, go akaretša le bana gagwe. Puku ya The Hellenistic Age e bolela gore go e na le moo, balaodi ba gagwe ba bane—Lysimachus, Cassander, Seleucus le Ptolemy—ba ile ba “ipitša gore ke dikgoši” gomme ba tšea mmušo.

Alexander o ile a phethagatša diporofeto tše dingwe tša Beibele nakong ya ge a be a godiša  mmušo wa gagwe. Ka mohlala, moporofeta Hesekiele le moporofeta Sakaria, bao ba phetšego lekgolong la bošupa le la botshelela la nywaga B.C.E., ba boletše e sa le pele ka phedišo ya motse wa Tiro wo o lego kgauswi le lewatle. (Hesekiele 26:3-5, 12; 27:32-36; Sakaria 9:3, 4) Hesekiele o ile a ba a ngwala gore maswika le lerole tša wona di tla lahlelwa “gare ga lewatle.” Na mantšu ao a ile a phethagala?

Ela hloko seo mašole a Alexander a ilego a se dira nakong ya ge a be a rakeletše Tiro ka 332 B.C.E. A ile a gogola marope a motse wo e kilego ya ba wa Tiro gomme a lahlela ditšhila tšeo ka lewatleng gore a dire tsela e yago motseng wa sehlakahlaka wa Tiro. Leano leo le ile la atlega gomme Tiro ya wa. Monyakišiši wa lefelo leo wa lekgolong la bo-19 la nywaga o itše: “Diporofeto tšeo di lego mabapi le Tiro di ile tša phethagala ka botlalo.” *

Kholofelo Yeo o ka e Botago

Diphenyo tša Alexander ga se tša ka tša tliša lefase leo le nago le khutšo le leo le šireletšegilego. Ka morago ga go hlahlobišiša mehla ya pušo ya Gerika, seithuti se sengwe se phethile ka gore: “Boemo bjo bohlokwa bja batho bao ba tlwaelegilego . . . bo be bo fetogile ganyenyane.” Boemo bjo bo boeletšwa gantši historing e bile bo hlatsela le mantšu a Beibele a rego “motho [o] buša yo mongwe gore a mo gobatše.”—Mmoledi 8:9.

Lega go le bjalo, pušo e paletšwego e ka se be gona ka mo go sa felego, ka gobane Modimo o hlomile pušo yeo e phagametšego le ge e le efe yeo motho a ka e naganago. Yona e bitšwa Mmušo wa Modimo gomme e tla tšeela mebušo ka moka ya batho legato, e bile balata ba wona ba tla ba le khutšo le tšhireletšego tša kgonthe le tšeo di swarelelago.—Jesaya 25:6; 65:21, 22; Daniele 2:35, 44; Kutollo 11:15.

Kgoši ya Mmušo wa Modimo ke Jesu Kriste. Go fapana le babuši ba batho bao ba nyoretšego matla le bao ba se nago taba, Jesu o tutuetšwa ke go rata Modimo le batho. Mopsalme o boletše e sa le pele mabapi le yena gore: “O tla hlakodiša modiidi yo a llelago thušo, le mohlaki gotee le mang le mang yo a se nago mothuši. O tla kwela mmotlana le modiidi bohloko, o tla phološa meoya ya badiidi. O tla lopolla moya wa bona kgatelelong le bošorong.”—Psalme 72:12-14.

Na yo ke yena Mmuši yo o mo nyakago? Ge e ba go le bjalo, gona o tla dira gabotse ge o ka ela hloko mmušo wa lefase wa botshelela historing ya Beibele—Roma. Ee, e be e le mehleng ya pušo ya Roma ge Mophološi yo a boletšwego e sa le pele a be a belegwa le go tlogela bohlatse bjo bo sa phumolegego historing ya motho. Hle bala sehlogo sa botshelela lelokelelong le la dihlogo, seo o tla se hwetšago tokollong e latelago ya makasine wo.

[Mengwalo ya tlase]

[Map/​Picture on page 18]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Beibele e boletše e sa le pele ka mo go nepagetšego ka diphenyo tša Alexander yo Mogolo le ka go arogana ga mmušo wa gagwe

[Mmapa]

MMUŠO WA GERIKA

GERIKA

EGIPITA

MEDIA

PERESIA

INDIA

[Mebapa go letlakala 20]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Alexander o ile a phethagatša boporofeta bja Beibele ge a be a diriša ditšhila tša motse wa pele wa Tiro go dira tsela e yago sehlakahlakeng

NAGA

Tsela yeo e dirilwego ke Alexander

TIRO

TIRO YA MEHLENG YENO

Lefelo leo go kilego gwa agwa go lona ka nywaga e mentši

[Seswantšho go letlakala 17]

Boporofeta bja Beibele bo ile bja bolela ka Alexander yo Mogolo mo e ka bago nywaga e 200 e sa le pele

[Seswantšho go letlakala 19]

Sehlwaseeme sa modimogadi wa Efeso e lego Aratemise

[Seswantšho go letlakala 19]

Aletare yeo e neetšwego go modimo yo a sa tsebjego

[Methopo ya Diswantšho go letlakala 17]

Top, time line: Egyptian wall relief and bust of Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Persian wall relief: Musée du Louvre, Paris; bottom, bust of Alexander the Great: Musée du Louvre, Paris