Puku Yeo o ka e Botago—Karolo 6

Roma Historing ya Beibele

Se ke sehlogo sa botshelela sa lelokelelo la dihlogo tše šupago ka ditokollong tše di latelelanago tša “Phafoga!” tšeo di ahlaahlago mebušo e šupago ya lefase ya histori ya Beibele. Morero ke go bontšha gore Beibele e a botega e bile e buduletšwe ke Modimo le gore molaetša wa yona o nea kholofelo ya bofelo bja tlaišego yeo e bakwago ke sehlogo seo batho ba bušago magagabo bona ka sona.

JESU o ile a hloma Bokriste gomme balatedi ba gagwe ba ile ba bo phatlalatša mehleng ya Mmušo wa Roma. Le lehono go sa na le ditsela tša Roma, maporogo le dimonyumente dinageng tše bjalo ka Brithania le Egipita. Mašaledi ao a Roma ke a kgonthe. A re gopotša gore Jesu le baapostola ba gagwe le bona e be e le batho ba kgonthe, go swana le ge dilo tšeo ba di dirilego le go di bolela e le tša kgonthe. Ka mohlala, ge o ka sepela go Appian Way ya bogologolo, o tla ba o sepela moo moapostola wa Mokriste e lego Paulo a sepetšego gona ge a be a eya Roma.—Ditiro 28:15, 16.

Histori Yeo e ka Botwago

Pego ya Beibele ya Jesu le barutiwa ba gagwe e akaretša ditšhupetšo tše dintši tšeo di bolelago ka ditiragalo tša histori tša lekgolong la pele la nywaga. Ela hloko kamoo mongwadi wa Beibele e lego Luka a ilego a ba šedi ka gona ge  a be a bolela ka ngwaga woo ka wona go ilego gwa direga dilo tše pedi tše bohlokwa kudu, e lego: go thoma ga bodiredi bja Johane Mokolobetši le kolobetšo ya Jesu, nakong yeo a ilego a ba Kriste, goba Mesia. Luka o ngwadile gore ditiragalo tšeo di diregile ka “ngwaga wa lesomehlano wa pušo ya Tiberio Kesara [29 C.E.], ge Pontio Pilato e be e le mmuši wa Judea, Heroda yena e le mmuši wa selete wa Galilea.” (Luka 3:1-3, 21) Luka gape o boletše ka balaodi ba bane ba bohlokwa—Filipi (morwarrago Heroda), Lisania, Annase le Kayafa. Maina a ka moka a šupago a ile a hlatselwa ke boradihistori ba lefase. Lega go le bjalo, anke ga bjale re boleleng ka Tiberio, Pilato le Heroda.

Tiberio Kesara o tsebja kudu, e bile seswantšho sa gagwe se bontšhitšwe diswantšhong tša bokgabo. Lekgotla la Roma le ile la mo hloma gore e be mmuši ka September 15 ngwageng wa 14 C.E., ge Jesu a be a na le nywaga e ka bago e 15.

Pontio Pilato, leina le le tšweletše gotee le la Tiberio pegong yeo e ngwadilwego ke radihistori wa Moroma e lego Tacitus nakwana ka morago ga gore Beibele e fetšwe go ngwalwa. Ge e le mabapi le lentšu “Mokriste,” Tacitus o ngwadile gore: “Christus, yoo leina le le tšwago go yena, o ile a otlwa o šoro ke yo mongwe wa babuši ba rena e lego Pontio Pilato nakong ya pušo ya Tiberio.”

Heroda Antipase o tsebja e le monna yo a agilego motse wa Tiberio wo o lego kgauswi le Lewatle la Galilea. O ile a ba a dula motseng woo. Mohlomongwe Heroda o ile a ba a dira gore Johane Mokolobetši a kgaolwe hlogo gona motseng woo wa Tiberio.

Beibele e bolela gape ka ditiragalo tšeo di tsebjago kudu tša mehleng ya Roma. Ge e bolela ka nako ya go belegwa ga Jesu, Beibele e re: “Bjale mehleng yeo gwa tšwa taelo go Kesara Augustose ya gore mmušong ka moka go ngwadišwe (go ngwadišwa mo ga pele go dirilwe nakong ya ge Kirenio e be e le mmuši wa Siria), batho ka moka ba sepela gore ba ye go ngwadišwa, yo mongwe le yo mongwe a ya motseng wa gabo.”—Luka 2:1-3.

Tacitus le radihistori wa Mojuda yo a bitšwago Josephus ba ile ba bolela ka Kirenio. Kgonthišetšo ya gore boingwadišo bjo bo bjalo bo ile bja dirwa e hwetšwa taelong e tšwago go mmuši wa Roma yeo e lego Bokgobapukung bja Brithania. E balega ka gore: “Ka ge re bona gore nako ya go balwa ga batho ka ntlo le ntlo e fihlile, go nyakega gore re gapeletše bohle bao ka mabaka a itšego ba dulago ka ntle ga dilete tša bona gore ba boele magaeng a bona.”

Beibele e bolela le ka “tlala e kgolo . . . mehleng ya [Mmuši wa Roma] Kelaudio.” (Ditiro 11:28) Radihistori wa lekgolong la pele la  nywaga yo a bitšwago Josephus o hlatselana le pego ye. O ngwadile gore: “Ruri ba ile ba welwa ke tlala e kgolo ka nako yeo, gomme ba bantši ba ile ba hwa.”

Go oketša moo, go Ditiro 18:2, Beibele e bolela gore “Kelaudio [o] be a laetše gore Bajuda ka moka ba tloge Roma.” Seo radihistori wa Moroma e lego Suetonius a se ngwadilego ka bophelo bja Kelaudio mo e ka bago ka 121 C.E. se dumelelana le se. Suetonius o itše Kelaudio “o rakile Bajuda ka moka kua Roma,” gomme a oketša ka gore ka ge ba be ba ganetša Bakriste, Bajuda “ba ile ba tšwela pele ba baka dikgaruru.”

Beibele e bolela gore mo e ka bago ka nako ya tlala yeo go boletšwego ka yona e sa le pele, Heroda Agaripa, a apere “diaparo tša bogoši,” o ile a nea polelo ya phatlalatša setšhabeng seo a bego a se rata, moo a ilego a re: “Ke lentšu la modimo, e sego la motho!” Beibele e bolela gore ka morago ga moo, Agaripa o ile “a jewa ke diboko gomme a hwa.” (Ditiro 12:21-23) Josephus le yena o ile a ngwala ka tiragalo ye, a ba a oketša ka ditaba tše dingwe. O ngwadile gore Agaripa o ile a bolela le setšhaba a apere “seaparo seo se dirilwego ka silifera feela.” O ile a ba a bolela gore ‘Agaripa o ile a kwa dihlabi ka maleng gomme tša thoma go gakala.’ Josephus o re Agaripa o hwile ka morago ga matšatši a mahlano.

Boporofeta bjo bo ka Botwago

Beibele gape e na le diporofeto tše di kgahlišago tšeo di ilego tša ngwalwa le go phethagala mehleng ya Roma. Ka mohlala, ge Jesu a be a eya Jerusalema, o ile a lla a ba a bolela e sa le pele kamoo madira a Roma a bego a tla senya motse woo. Jesu o itše: “Matšatši a tla go tlela ge manaba a gago a tla aga legora la dikota tše di nago le dintlha, . . . ba ka se tlogele leswika le le godimo ga leswika go wena, gobane ga se wa lemoga nako ya ge o be o lekolwa.”—Luka 19:41-44.

Lega go le bjalo, balatedi ba Jesu ba be ba tla ba le sebaka sa gore ba tšhabe. Bjang? Jesu o ba neile ditaelo e sa le pele. O ba lemošitše gore: “Ge le bona Jerusalema e dikologilwe ke madira a hlomilego ditente, gona le tsebe gore e kgauswi le go dirwa lešope. Ke moka bao ba lego Judea ba thome go tšhabela dithabeng, bao ba lego gare ga [Jerusalema] ba tšwe go yona.” (Luka 21:20, 21) Balatedi ba Jesu ba swanetše go ba ba be ba ipotšiša gore: ‘Re tlo tšhaba bjang motse o dikaneditšwe?’

Josephus o ile a ngwala pego ya seo se diragetšego. Ka 66 C.E., ge mmuši wa Roma a be a thopa ditšhelete matlotlong a tempele e le go lefelela sekoloto sa motšhelo seo Bajuda ba bego ba se kolota Roma, o ile a galefiša marabele a Bajuda ao a ilego a bolaya madira a Roma gomme mafelelong a itokolla. Ka morago wona ngwageng woo, Cestius Gallus, mmuši wa Roma wa kua Siria, o ile a gwanta a lebile ka borwa a na le madira a 30 000, gomme ba fihla Jerusalema nakong ya moletlo wa bodumedi. Gallus o ile a tsena metseng ya ditoropong gomme a thoma le go phušola maboto a tempele moo marabele a bego a tšhabetše gona. Ke moka Gallus o ile a goma go sa letelwa! Bajuda bao ba bego ba thabile ba ile ba hlasela madira ao a bego a boela morago.

Bakriste bao ba botegago ga se ba forwa ke ge dilo di be di direga ka tsela ye. Ba ile ba lemoga gore ba bone go phethagala ga boporofeta bja Jesu bjo bo kgahlišago: Motse o be o dikologilwe ke madira ao a bego a hlomile mešašana! Ga bjale, ka ge madira a a be a boetše morago, Bakriste bao ba botegago ba ile ba diriša sebaka se se ba bulegetšego gore ba tšhabe. Ba bantši ba ile ba ya Pella, motse o sa tsenatsenanego le dipolitiki wa Bantle wo o lego dithabeng tše di lego ka mošola wa Jorodane.

Go diragetše’ng ka Jerusalema? Madira a Roma a ile a boa, a hlahlwa ke Vespasian le morwa wa gagwe Titus—ga bjale e le madira a 60 000. Ba ile ba tlala naga ye pejana ga Paseka ya 70 C.E., ba thopa badudi le basepedi ba bodumedi bao ba bego ba tlile moletlong woo. Madira a Roma a ile a senya selete sa mehlare gomme a aga leboto la dikota tše di nago le dintlha, go etša ge Jesu a be a boletše e sa le pele. Mo e ka bago ka morago ga dikgwedi tše hlano, motse o ile wa wa.

Titus o ile a laela gore tempele e se senywe; eupša madira a ile a e tšhuma ka mollo gomme motse wo o ile wa phuhlama ka mo go feletšego—go etša ge Jesu a be a boletše. Go ya ka Josephus, Bajuda le basokologi ba e ka bago ba 1 100 000 ba ile ba hwa, bontši bja bona ba bolailwe  ke tlala le leuba la malwetši gomme ba bangwe ba 97 000 ba ile ba išwa kgolegong. Ba bantši ba ile ba romelwa Roma e le makgoba. Ge e ba o ka etela Roma lehono, o ka bogela Colosseum e tumilego, yeo e agilwego ke Titus ka morago ga lesolo la kua Juda. O ka ba wa bona Leboto la Sekabora sa Titus, leo e lego segopotšo sa phenyo ya Jerusalema. Ee, boporofeta bja Beibele bo a botega dilong tšohle. Ka gona, go tloga go le bohlokwa gore re tšeele godimo seo e se bolelago ka bokamoso!

Kholofelo Yeo o ka e Botago

Ge Jesu a be a le pele ga Mmuši wa Roma Pontio Pilato, o boletše ka Mmušo, goba pušo, yeo e sego “karolo ya lefase le.” (Johane 18:36) Ruri Jesu o rutile balatedi ba gagwe go rapelela pušo yeo. O itše: “Tatago rena wa magodimong, . . . Mmušo wa gago a o tle. Thato ya gago a e direge le mo lefaseng bjalo ka ge e direga legodimong.” (Mateo 6:9, 10) Ela hloko gore Mmušo wa Modimo o tla dira gore thato ya Modimo—e sego ya batho bao ba ikgantšhago le go inyakela tše dikgolo—e direge mo lefaseng.

Jesu o buša e le Kgoši Mmušong wa legodimong. E bile ka go dumelelana le morero wa Modimo wa mathomong, o tla fetoša lefase ka moka gore e be paradeise.—Luka 23:43.

Mmušo wa Modimo o tla tsena neng ditaba tša batho gare? Jesu yo a tsošitšwego o ile a nea karabo ge a be a bolela le moapostola wa gagwe Johane, yo ka nako yeo a bego a golegilwe sehlakahlakeng sa Patimo nakong ya pušo ya Mmuši wa Roma Domitian, ngwanabo Titus. Jesu o ile a utolla gore: “Go na le dikgoši tše šupago. Tše hlano di wele, e nngwe e gona gomme e nngwe ga e sešo ya fihla, eupša ge e fihla e tla dula lebakanyana.”—Kutollo 17:10.

Ge Johane a be a ngwala mantšu ao, “dikgoši” tše hlano, goba mebušo, e be e wele, e lego: Egipita, Asiria, Babilona, Bameda le Baperesia gotee le Gerika. Yeo e lego “gona,” goba yeo e bego e le gona mehleng ya moapostola Johane, e be e le Roma. Ka gona, go šetše e tee feela—mmušo wa mafelelo wa lefase historing ya Beibele. E tla ba efe? E tla buša nako e kaaka’ng? Dikarabo tša dipotšišo tše di tla hwetšwa sehlogong sa bošupa sa lelokelelo le la dihlogo tša Phafoga!

[Seswantšho go letlakala 10]

Paulo o sepetše go Appian Way

[Seswantšho go letlakala 10]

Tiberio Kesara ke yo mongwe wa babuši ba bantši ba Roma bao go bolelwago ka bona Ebangeding ya Luka

[Seswantšho go letlakala 11]

Mongwalokgwaro wo o nago le leina la Pontio Pilato

[Seswantšho go matlakala 12, 13]

Titus, morwa wa Vespasian, bjalo ka ge a tšwelela tšheleteng ya tšhipi ya Roma

[Mothopo]

Musée de Normandie, Caen, France

[Seswantšho go letlakala 13]

Leboto la Sekabora sa Titus kua Roma ke segopotšo sa phedišo ya Jerusalema ka 70 C.E.

[Methopo ya Diswantšho go letlakala 10]

Top, time line: Egyptian wall relief and bust of Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Persian wall relief: Musée du Louvre, Paris; bottom, bust of Tiberius Caesar: Photograph taken by courtesy of the British Museum