Kankere ya Matswele—Seo se ka Holofelwago, Kamoo go ka Lebeletšanwago le Yona

CONCHITA o be a se na le setee sa dika tše di tlwaelegilego tša go ba kotsing ya go ba le bolwetši bjo. * O be a na le nywaga e 40, a phetše gabotse e bile go se na yo a kilego a ba le kankere ya matswele ka lapeng la gabo. Tlhahlobo ya gagwe ya ka mehla ya X-ray e be e se ya ka ya bontšha selo seo se sa tlwaelegago. Eupša ka letšatši le lengwe ge a dutše a hlahloba matswele a gagwe a hlapa, o ile a kwa a na le lethopa. Go ile gwa hwetšwa e le kankere. Conchita le monna wa gagwe ba ile ba dula ba nolegile moko ge ngaka e be e dutše e ba hlalosetša dilo tšeo a bego a ka kgetha go di dira.

Dinakong tše di fetilego, ngaka e be e botša mosadi yo a nago le kankere gore kholofelo e nnoši yeo a nago le yona e be le gore a kgaolwe letswele—e lego go buiwa mo go fetošago sebopego sa motho ge a kgaolwa letswele, di-lymph node tša kgareng le tša ka lehwafeng gotee le mešifa ya kgareng. Kalafo ya go diriša dikhemikhale goba ya go tšhungwa ga disele tša mmele gantši e be e dira gore bohloko bjoo bo tšee nako e telele. Go a kwešišega gore ba bantši ba be ba tšhoga seo go thwego ke kalafo go feta go tšhoga bolwetši.

Ntwa ya go lwa le kankere ya matswele e sa dutše e tšwela pele magareng ga go alafa bolwetši bjo bjo šoro le kganyogo ya go phema go fetoša sebopego sa motho go sa nyakege gotee le ditlamorago tša go kwa bohloko. Go swana le Conchita, balwetši ba lehono bao ba nago le kankere ya matswele ba ka ba le dikgetho tše mmalwa tša kalafo. * Lelokelelo leo le sa kgaotšego la dinyakišišo tša tša kalafo le dipego tša ditaba di nea kholofelo ya gore dikalafo tše difsa, diteko tša go bontšha ge e ba bolwetši e le leabela le dijo tša go thibela bolwetši di tla feleletša di fentše bolwetši bjo.

Lega go le bjalo, go sa šetšwe kgatelopele ya tša kalafo, kankere ya matswele e sa dutše e bolaya basadi ba bantši. * Dinaga tšeo di hlabologilego tša Amerika Leboa le Yuropa Bodikela di na le balwetši ba bantši kudu ba kankere, eupša dipalo di a gola Asia le Afrika, moo go ya ka histori go bego go na le dipalo tše dinyenyane. Ge e le gabotse, palo ya batho bao ba bolawago ke bolwetši bja kankere Asia le Afrika e oketšegile. Ka baka la’ng? Ngaka e nngwe ya Afrika e itše: “Batho ba hlokomologa seo ba se hwetšago e sa le pele. Balwetši ba bantši ba tla go rena ge kankere e šetše e gotše kudu.”

Motho o ba kotsing kudu ge a dutše a gola. Mo e ka bago 80 lekgolong ya balwetši bao ke basadi ba nywaga ya ka godimo ga e 50. Eupša ditaba tše dibotse ke gore kankere ya matswele ke e nngwe ya dikankere tšeo di alafegago kudu. Ge e le gabotse, 97 lekgolong ya basadi bao kankere ya bona ya matswele e hweditšwego e sa thoma, yeo e ilego ya thibelwa gore e se ke phatlalala le mmele ba sa dutše ba phela nywaga e mehlano ka morago ga gore e hwetšwe. Conchita o sa tšwa go fetša nywaga e mehlano a na le kankere gomme o sa dutše a phela gabotse.

Dithuto tša Motheo tša Kankere ya Matswele

Go etša tabeng ya Conchita, gantši kankere ya matswele e hwetšwa e le lethopa leo le sa tlwaelegago. Lega go le bjalo, se se thabišago ke gore mo e ka bago 80 lekgolong ya mathopa a bjalo ga a na kankere, goba ke mathopa feela gomme a mantši e fo ba dikgeleswa.

Kankere ya matswele e thoma ka sele e arogilego diseleng tše dingwe yeo e ikatišago ka tsela e sa tlwaelegago gomme ganyenyane-ganyenyane ya bopa serurugi. Serurugi seo se ba kotsi goba se ba le kankere ge disele tša sona di šwahlela ditlhalenameng tše dingwe. Dirurugi tše dingwe di gola ka lebelo; tše dingwe di ka tšea nywaga e lesome pele di ka lemogwa.

 Ge ngaka ya Conchita e be e mo hlahloba go bona gore o na le kankere, e ile ya hlaba lethopa e diriša nalete e tshesane ya ngwatha tlhalenama bakeng sa go dira teko. Tlhalenama yeo e be e na le disele tša kankere. Ka gona o ile a buiwa gore go tlošwe serurugi le ditlhalenama tšeo di dikologilego letswele gotee le go bona gore serurugi seo se be se le boemong bofe (bogolo bja sona, mohuta wa sona le moo kankere e nabetšego gona) le lebelo leo se bego se gola ka lona.

Ka morago ga go buiwa, balwetši ba bantši ba hwetša dikalafo tše dingwe tšeo di reretšwego go thibela kankere gore e se boe gape goba go phatlalala. Disele tša kankere di ka tšwa seruruging, tša sepela le madi goba le seela seo se tšwago mading, ke moka tša thoma go gola gape. Go phatlalalela ga kankere dithong tše bohlokwa tša ka gare le ditlhalenameng—bjoko, sebete, moko goba maswafo—ke gona go dirago gore bolwetši bjo e be bjo bo bolayago.

Conchita o ile a alafša ka dikhemikhale le ka go fišeletšwa bakeng sa go bolaya disele tša kankere tšeo di bego di rothetše kgauswi le moo kankere e bego e mo tšwile gona mathomong gotee le mmeleng wa gagwe ka moka. Ka ge kankere yeo e bego e mo tšwile e be e iphepa ka homoune ya estrogen, o ile a ba a hwetša kalafo ya go lwantšha dihomoune bakeng sa go thibela go ba le dikankere tše dingwe.

 Kgatelopele dikalafong tša go alafa kankere ya matswele e nea balwetši ba bangwe dikgetho go ya ka nywaga ya bona, boemo bja bona bja tša maphelo, ge e ba go na le yo a kilego a ba le kankere lelokong la bona le taba ya ge e ba kankere e thoma ka bona. Ka mohlala, tabeng ya mosadi yo a bitšwago Arlette, diteko di ile tša utolla kankere ya gagwe pele e ka phatlalala ya tshela lešobana la go sepediša maswi. Ka gona o ile a buiwa a tlošwa lethopa, e lego seo se ilego sa dira gore a se kgaolwe letswele. Alice o ile a alafša ka dikhemikhale pele a ka buiwa bakeng sa go hunyetša serurugi sa gagwe. Ngaka ya Janice ya go bua e ile ya tloša serurugi le thaka e šireletšago yeo e nago le seela e lego thaka ya pele yeo seela seo se tšwago seruruging se gamologelago ka go yona. Ka ge serurugi se be se se na disele tša kankere, dithaka tše dingwe di ile tša se segwe. Se se ile sa fokoletša Janice go ba kotsing ya go ba le bolwetši bja lymphedema, e lego go ruruga ga letsogo mo go bakago go se iketle mo go ka bakwago ke ge go tlošitšwe dithaka tše dintši tše di nago le diela.

Go tsebja mo gontši ka kankere ya matswele, eupša go sa na le potšišo ya motheo e rego: Kankere ya matswele e thoma bjang le gona ka baka la’ng?

E Bakwa ke Eng?

Dibaki tša kankere ya matswele ga di tsebje. Baswayadiphošo ba bolela gore go dirwa dinyakišišo tše dintši mabapi le kalafo le go hlahlobja ga kankere—e lego seo se tlišago mehola e mentši—go e na le go nyakišiša ka dibaki tša yona le ditsela tša go e thibela. Le gona, borathutamahlale ba utolotše ditšhupo tše bohlokwa. Ba bangwe ba dumela gore kankere ya matswele e bakwa ke megato e mentši e raraganego, yeo e thomago ka go ba gona ga karolwana ya leabela ye e fošagetšego yeo e dirago gore disele di be ka tsela e sa tlwaelegago—di ikatiše ka tsela e sa laolegego, di šwahlele ditlhalenameng tše dingwe goba ya dira gore di se ke tša bolawa ke mašole a mmele le go hlasela ditho tše bohlokwa tša ka gare di iketlile e bile di sa lemogwe.

Dikarolwana tše tše di fošagetšego tša leabela di tšwa kae? Magareng ga 5 le 10 lekgolong ya balwetši, basadi ba belegwa ba na le dikarolwana tša leabela tšeo di ba beago kotsing ya go ka swarwa ke kankere ya matswele. Eupša go bonagala eka balwetšing ba bantši, dikarolwana tša leabela tšeo di phetšego gabotse di senywa ke dilo tšeo di tšwago ka ntle—kalafo ya go fišeletšwa le dikhemikhale di gare ga dilo tše dikgolo tšeo di belaelwago. Dinyakišišo tša nakong e tlago di ka no kgonthišetša gore se ke therešo.

Pelaelo e nngwe e akaretša homoune ya estrogen, yeo go bonagalago e godiša mehuta e mengwe ya kankere ya matswele. Ka baka leo, mosadi a ka ba kotsing e kgolo ya go ka swarwa ke kankere ya matswele ge e ba a thomile go bona kgwedi e sa le ka pela kudu bophelong goba a kgaoditše go e bona ka morago ga nako e tlwaelegilego, ge e ba a ile a ima ngwana wa mathomo ka morago ga nako goba a se a ka a ima, goba ge e ba a ile a fiwa kalafo ya go bušetša tekanyo ya dihomoune sekeng. Ka ge disele tša makhura di tšweletša homoune ya estrogen, go nona ka mo go feteletšego go ka bea basadi bao ba kgaoditšego go bona kgwedi pele ga nako kotsing ya go ka swarwa ke kankere ya matswele, bao dipopelo tša bona di se sa tšweletšago dihomoune. Selo se sengwe se kotsi ke go ba le ditekanyo tše phagamego tša homoune ya insulin le ditekanyo tša tlase tša homoune  ya boroko yeo e bitšwago melatonin, e lego boemo bjoo gantši bo kgomago batho bao ba šomago bošego.

Na kgauswinyane go ka letelwa dikalafo tše di atlegago le tšeo di sa tšhošego? Banyakišiši ba tšweletša dikalafo tšeo di akaretšago go dirišwa ga tshepedišo ya mmele ya go lwantšha malwetši le diokobatši tšeo di hlaselago moo go sepelago dimolekule tšeo di kgothaletšago go gola ga kankere. Ka nako e swanago, didirišwa tša thekinolotši tšeo di tšwetšego pele tša go tšea diswantšho di swanetše go thuša dingaka gore di alafe ka go fišeletša ka tsela ya maleba le e atlegago kudu.

Borathutamahlale le bona ba ithuta ka dikarolo tše dingwe tša kankere ye, go akaretša go utolla dilo tšeo di sa tsebjego mabapi le go ata ga yona, tsela ya go ka hlalefetša disele tše di nago le kankere tšeo di palelago dikhemikhale, go senya dika tša go gola ga disele le go alafa dirurugi ka setee ka setee ka kalafo e itšego.

Lega go le bjalo, lefaseng la lehono, bolwetši bo ka se tsoge bo fedišitšwe gomme batho ba tla tšwela pele ba ehwa. (Baroma 5:12) Mmopi wa rena ke yena feela a ka fetošago therešo yeo e nyamišago. Eupša na o tla e fetoša? Beibele e araba ka gore ee! E re go tla tla nako yeo ka yona go tla bego go se “na modudi yo a tla rego: ‘Ke a babja.’” * (Jesaya 33:24) E tla ba kimologo e kgolo gakaakang!

[Mengwalo ya tlase]

[Lepokisi/Seswantšho go matlakala 24, 25]

MASWAO AO A KA ELWAGO HLOKO

Go nyakega gore bolwetši bo lemogwe e sa le ka pela, eupša dinyakišišo tše dingwe di lemoša gore go hlahloba matswele le go a hlahloba ka X-ray e ka no ba mo go sa nepagalago kudu basading ba bafsa, e lego seo se ka feleletšago ka go fiwa kalafo e sa nyakegego le go tshwenyega. Lega go le bjalo, ditsebi di tloga di kgothaletša basadi gore ba hlokomele diphetogo matsweleng a bona le go di-lymph node. Maswao a mangwe ao a ka elwago hloko ke a:

● Lethopa goba go kotofala le ge e le kae ka lehwafeng goba letsweleng

● Go tšwa diela le ge e le dife ntle le maswi tlhokong

● Go fetoga le ge e le gofe ga mmala goba ponagalo ya letlalo

● Tlhoko yeo e wetšego ka gare goba e boleta ka tsela e sa tlwaelegago

[Lepokisi go letlakala 25]

GE E BA O HWEDITŠWE O NA LE KANKERE YA MATSWELE

● Letela gore o tla fetša ngwaga goba ka godimo ga moo o tsepamišitše kgopolo kalafong le go boeleng sekeng.

● Ge e ba go kgonega, kgetha dingaka tšeo di nago le bokgoni tšeo di hlomphago dinyakwa le ditumelo tša gago.

● Dira phetho le ba lapa la gago mabapi le gore ke mang yo a tlago go botšwa le yo a ka se botšwego, le gore o tla botšwa neng. Se se tla nea bagwera ba gago sebaka sa gore ba go bontšhe lerato la bona le go rapela le wena gotee le go go rapelela.—1 Johane 3:18.

● Lebeletšana le go nolega moko ka go bala Beibele, go rapela le ka go naganišiša ka dilo tše di agago.—Baroma 15:4; Bafilipi 4:6, 7.

● Boledišana le ba bangwe bao ba bilego le kankere ya matswele le bao ba tlago go go kgothatša.—2 Bakorinthe 1:7.

● Leka go tshwenyega ka dilo tša lehono, e sego tša gosasa. Jesu o itše: “Le ka mohla le se ke la belaela ka letšatši le le latelago, gobane letšatši le le latelago le tla ba le dipelaelo tša lona.”—Mateo 6:34.

● O se ke wa šomiša matla a mantši. O swanetše go ikhutša ka mo go lekanego.

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 26]

GO BOLEDIŠANA LE NGAKA YA GAGO

● Ithute tlotlontšu ya motheo ya tša kalafo mabapi le kankere ya matswele.

● Pele o ka ya go bona ngaka ya gago, ngwala lelokelelo la dipotšišo tšeo o nago le tšona gomme o kgopele molekane wa gago goba mogwera wa gago gore a ye le wena go yo go thuša go ngwala dintlha.

● Ge e ba ngaka e bolela selo se itšego seo o sa se kwešišego, kgopela gore e go hlalosetše.

● Botšiša ngaka ya gago gore e alafile balwetši ba bakae ba mohuta wa kankere ya gago.

● Ge e ba go kgonega, eya ngakeng ya bobedi.

● Ge e ba dingaka tša gago di sa dumelelane, hlahloba phihlelo yeo di nago le yona. Di kgopele gore di boledišane ka boemo bja gago.

[Lepokisi/Diswantšho go letlakala 27]

GO LEBELETŠANA LE DITLAMORAGO

Ditlamorago tša dikalafo tše dingwe tša kankere di akaretša go feroga dibete, go hlobega moriri, go dula o lapile, dihlabi, go hwa bogatšu goba go hlohlonelwa maotong le matsogong gotee le go fetoga ga letlalo. Megato e latelago e bonolo e ka fokotša ditlamorago tšeo:

● Eja gabotse gore o matlafatše tshepedišo ya gago ya mmele ya go lwantšha malwetši.

● Boloka pego ya gore o ikwa o le matla gakaakang mmeleng le ya kamoo dijo di go swarago ka gona.

● Ela hloko ge e ba dihlare, kalafo ya go hlaba mafelo a itšego ka dinalete (acupuncture) goba go šidollwa di fokotša go feroga dibete le dihlabi.

● Itšhidulle ka mo go lekanego bakeng sa go oketša matla a mmele, go laola boima bja gago bja mmele le go kaonefatša kamoo tshepedišo ya mmele ya go lwantšha malwetši e arabelago ka gona. *

● Khutša gantši eupša o lemoge gore go fetša nako e ntši o robetše go oketša molapo.

● Boloka letlalo la gago le na le monola. Apara diaparo tšeo di sa go swarego. Hlapa ka meetse a borutho.

[Mongwalo wa ka tlase]

 [Lepokisi go letlakala 28]

GE YO O MO RATAGO A SWERWE KE KANKERE

O ka thekga bjang motho yo o mo ratago yo a swerwego ke kankere? Diriša molao wa motheo wa Beibele o rego: “Thabang le bao ba thabago; llang le bao ba llago.” (Baroma 12:15) Bontšha lerato le go tshwenyega ka go mo leletša mogala, go mo ngwalela mangwalo, go mo romela melaetša ya e-mail le go fela o mo etela ka nako e kopana. Rapelang le le gotee le go bala mangwalo a kgothatšago ka Beibeleng. Beryl, yo e lego mosadi wa modiredi wa mosepedi wa Dihlatse tša Jehofa, o re: “O se ke wa bolela ka bao ba ilego ba bolawa ke kankere, eupša o bolele ka bao ba ilego ba phela.” Janice, yo a ilego a hlaselwa ke kankere ka boyena, o eletša ka gore: “Eya o gokarele mogwera wa gago. Ge e ba a nyaka go bolela ka taba yeo, o tla bolela.” Banna ka mo go kgethegilego ba swanetše go kgonthišetša basadi ba bona gore ba a ba rata.

Geoff o gopola ka gore: “Re be re fela re eba le letšatši leo re sa bolelego selo ka kankere. Mosadi wa ka o be a ikemišeditše gore re se ke ra nagana feela ka boemo bja gagwe bja tša maphelo. Ka gona re ile ra phetha ka gore re be re tla fela re ipha nako ya go se bolele ka kankere letšatši ka moka. Go e na le moo, re be re nagana ka dikarolo tše di thabišago tša bophelo bja rena. Go be go le bjalo ka ge eka re tšea leeto gomme re tlogela bolwetši morago.”

[Lepokisi go letlakala 28]

SEO BA BANGWE BA SE BOLETŠEGO

Ge ba be ba Ekwa Gore ba na le Kankere

Sharon: Bophelo bja ka bo ile bja fetoga gateetee. Ke ile ka re: “Go fedile.”

Dinakong tša ge go be go le Thata Kudu

Sandra: Go tlaišega monaganong go bohloko kudu go feta go alafša.

Margaret: Ka morago ga kalafo ya bobedi, motho o re: “Ruri ga ke nyake go dira se.” Eupša o no se dira.

Ka Bagwera

Arlette: Re ile ra botša bagwera ba rena gore ba re rapelele.

Jenny: Re be re tšeela godimo go myemyela go gongwe le go gongwe, go dumela ka hlogo goba tumedišo.

Ka Banna Bao ba Neago Thekgo

Barbara: Ke ile ka kgetha go kota hlogo pele moriri wa ka o ka hlobega. Colin o ile a re: “Hlogo ya gago e botsana kudu!” O be a ntshegiša.

Sandra: Re be re itebelela seiponeng gotee. Ke be ke lebelela sefahlego sa Joe gomme ke bona a le gabotse.

Sasha: Karl o be a fela a botša ba bangwe a re: “Re na le kankere.”

Jenny: Lerato la Geoff le be le sa fele gomme bomoya bja gagwe bo be bo nkgothatša e bile bo sa fetoge.

[Seswantšho go letlakala 27]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Disele tše di nago le kankere ga di latele melao ya tlhago ya go gola ka go ikatiša le go šwahlela ditlhalenameng tše dingwe

[Seswantšho]

Lešobana la go sepediša maswi leo le nago le disele tše di phetšego gabotse

Serurugi seo se nago le kankere se se lego ka lešobaneng seo se sa šuthego

Kankere yeo e tšwago lešobaneng e šwahlela dikarolong tše dingwe

[Seswantšho go letlakala 28]

Karolo e bohlokwa ya go alafa kankere, ke thekgo e lerato yeo molwetši a e newago ke ba lapa le bagwera