Ngwaga le ngwaga go thoma ka July, di-right whale (Eubalaena australis) tše tshadi tša karolong ya ka borwa ya lefase di fihla lebopong la ka borwa la Santa Catarina, Brazil. Di sepela dikhilomithara tše dikete go tšwa mafelong a lehlwa a ka borwa gore di tle di tswale le go fepa bana ba tšona moo go se nago meetse a mantši. Badudi ba moo le baeti ba fetša dikgwedi tše dintši ba thabela go bona di-whale le bana ba tšona di iketlile goba di bapala ka lethabo lewatleng! *

Whale ya tshadi e ka ba botelele bja dimithara tše 16, moo e ka lekanago le pese ya krostina gomme ya kala ditone tše ka fihlago go tše 80. Mmele wa yona o mogolo gantši ke o moso gomme ka dinako tše dingwe o ba le mebalana e mešweu dimpeng. Hlogo ya yona ke e kgolo kudu gomme ke kotara ya botelele bja mmele wa yona. Molomo wa yona ke o motelele e bile o kobegile. Whale ye ga e na lephego la mokokotlong go fapana le mehuta e mengwe. Ge e ruthela pele, e iša mosela wa yona wa sephara o nago le mosehlo godimo le fase go e na le go o iša ka mathoko bjalo ka ge dihlapi di dira. Ge e sokologela lehlakoreng le lengwe, e šikinya maphego a yona. Se se swana le tsela yeo sefofane se sepedišwago ka gona.

Se se makatšago ke gore, le ge di-right whale di na le mmele o mogolo, di kgona go fofa ka tsela e kgahlišago. O ka di bona di sesa, mosela wa tšona o tšweletše ka ntle ga meetse ka nako e telele; di tswikinya mosela, di o emišetša godimo gomme tša o bethantšha ka meetseng ka matla; e bile di fofa, di etšwa ka meetseng gomme tša boa ka matla a magolo moo e lego gore motho a ka bona meetse a eya godimo a le kgole.

Hlogong ya yona le go e dikologa, right whale e na le matlalwana a mašweu goba a serolwana ao a omeletšego (di-callosity) ao a  khupeditšwego ke dihlotswana tša diphedi tše dinyenyane tša magapi a thata (di-crustacean) tšeo di tsebjago e le dinta tša di-whale. Karina Groch yo e lego molomaganyi wa Brazilian Right Whale Project o hlalosa gore: “Letlalwana le lengwe le le lengwe leo le omeletšego ke la moswananoši go swana le ge dikgatišo tša menwana ya motho o mongwe le o mongwe di swana di nnoši, gomme le dira gore right whale e nngwe le e nngwe e kgone go tsebja. Ge di-whale di etla mabopong a rena, re tšea matlalwana a tšona a omeletšego dinepe gomme ra di boloka.”

Borathutaphedi ba bolela gore go thata go tseba mengwaga ya di-right whale ge di ehwa ka gobane mohuta wo wa di-whale ga o na meno. Ba akanyetša gore mengwaga yeo whale e ka e phelago e ka ba bonyenyane e 65. *

Di-right whale di ja diphedi tše dinyenyane tša magapi a thata. Mahlakoreng ka bobedi a mohlagare wa ka godimo wa whale ye go na le dilo tšeo di dirilwego ka boya bjo bontši kudu bjo bo etšago sefo bjo bo felelago ka boditsi (di-baleen plate). Ge di dutše di rutha, melomo ya tšona e bulegilego e ntšha meetse ka go a sefa boyeng bjoo gomme ya swara diphedi tše dinyenyane tšeo e iphepago ka tšona. Ka mokgwa wo, whale e nngwe le e nngwe e ka kgona go ja mo e ka bago ditone tše pedi tša diphedi tša magapi a thata ka letšatši.

Di-right whale tša karolong ya ka borwa ya lefase di fetša sehla sa selemo (January/February) ka moka di le Lewatleng la Antarctic di iphepa gore di age makhura a mantši mebeleng ya tšona. Makhura ao a e šireletša gore e se kwe phefo ge e le meetseng a go tonya e bile a šoma bjalo ka dijo tšeo e di bolokelago dinakong tša ge e huduga.

Go tloga lekgolong la bo-18 la nywaga go ya pele, barei ba di-whale ba ile ba di rea kudu Karolong ya ka Borwa ya Lefase. Go dirišitšwe lentšu “right” ka baka la gore go be go le bonolo go di rea. Ka ge di rutha ka go nanya, di be di rewa gabonolo le ke barei bao ba sepelago ka dikepe tša go fokola tša kota tšeo di nago le huku yeo e swarwago ka matsogo yeo o ka rego ke lerungwana. Ntle le moo, di-right whale ge di hwile, ka go fapana le di-whale tše dingwe, di a phaphamala ka baka la makhura a tšona a bontši bjo bo sa tlwaelegago. Ka gona, go be go eba bonolo gore barei ba di gogele lebopong.

Go oketša moo, makhura le boya bjo bontši kudu bjo bo etšago sefo di be di le bohlokwa kudu nakong yeo. Makhura a be a dirišetšwa go tlotša dilo le go tukiša mabone a setarateng. Ka boya go be go dirwa dikhosete, difepi le mathale a diamporela. Ge e le gabotse, boya bjo bontši kudu bjo bo etšago sefo bjo bo tšerwego go whale e tee bo be bo ka lefelela ditshenyagalelo tša leeto ka moka.

Mathomong a lekgolong la bo-20 la nywaga, go rewa ga di-right whale ka mo go feteletšego go fokoditše kudu palo ya tšona gomme kgwebo ya go di rea ya se sa dira tšhelete. Nageng ya Brazil, seteišene sa mafelelo sa go rea di-whale se tswaletšwe ka 1973. Le ge mehuta e mengwe ya diphedi e ile ya kokotlela ganyenyane-ganyenyane, e mengwe e ile ya tšwela pele e le kotsing.

Ka ntle le pelaelo, right whale ke mohlala o mogolo wa gore go na le diphedi tše di raraganego le tše di fapafapanego lefaseng. E hlatsela bohlale le matla a makatšago a yo a e hlodilego, yena Mohlami yo Mogolo, Jehofa Modimo.—Psalme 148:7.