“Linma ak ed sakey ya store pian man-check labat na item. Balet walay bitbit kon mablin item ya agko met intension ya saliwen kapaway ko!”​—Colin.

 Aminen nen Colin ya grabe panaggastos to. Ontan ka met? No on, makatulong ed sika iyan artikulo.

•  Akin ya kontrolen so panaggastos mo?

•  No panon mon gawaen

•  No antoy ibabaga na arum ya kabataan

 Tila: Anggapoy kalayaan mo no kokontrolen mon maong so panaggastos mo.

 Tua: No kontrolen moy panaggastos mo, mas walay kalayaan mo. “No maong kan manbemben na kuarta, mas dakel so walad sika parad saray labay mo​—natan tan diad arapen,” so imbaga na libron I’m Broke! The Money Handbook.

 Isipen iya: Diad pankontrol ed panaggastos mo . . .

•   Walay dakel ya kuartam no kailangan mo itan. “Diad arapen, labay koy onlad South America,” so imbaga na tinedyer ya si Inez. “Mantitipon ak ta iisipen koy ipasyar ko.”

•   Mas daiset (o anggapo ni ingen) so utang mo. Ibabaga na Biblia: “Say akautang et aripen na samay amautang.” (Proverbio 22:7) Manisia si Ana ed satan ya ibabaga na Biblia. “Kontrolen na utang so bilay mo,” so inkuan to. “Mas aka-focus ka ed saray goal mo no anggapoy utang mo.”

•   Ipapanengneng mon mature ka. Mas akaparaan iray kabataan ya magmaliw ya adulto no amta ran kontrolen so panaggastos da. “Balibalin training pian ready ak la no ombiig ak ed pamilyak,” so imbaga nen Jean ya mantaon na 20. “Isasanay ko lay magmaliw ya responsable ed panggastos natan pian ready ak la.”

 Tandaan: “Say pankontrol ed panaggastos moy kuarta et importante tan unonan paraan pian naaralan moy magmaliw ya independent,” so imbaga na libron The Complete Guide to Personal Finance: For Teenagers and College Students. “Say marunong ya pambemben moy kuarta et abilidad ya nausar mod interon bilay mo.”

 Amtaen so kakapuyan mo. No lanang kan nauupotan na kuarta, unona, amtaen no anto ray gagastosan mo. Arum et lapud online shopping. Tan wala ray mabetbet ya manasaliw na daiset, anggad agda nalilikas ya naupot la manayay kuarta da antis ni na katapusan!

 “Aramay aliwa met ya mabli, pero lanang​—aman so rason. Mangaliw kay panregalo, onla kad coffee shop, mangarum kay saliwen mod grocery ta walay sale​—kasabi katapusan, mankelaw ak no iner so nakar na kuartak!”​—Hailey.

 Man-budget. Ibabaga na Biblia: “Saray plano na makuli et seguradon ontalona.” (Proverbio 21:5) No manggawa ka na budget mo, naseguradom ya ag-onlampas so gastos mo ed talagan budget mo.

 “No mas baleg so gastos mo nen say sueldom, aral mo no iner so lalaen na kuartam tan ekal mo iramay agmo kailangan. Bawasan moy panggagastosan mo, anggad mas daiset lay gastos mo komparad naaalmom.”​—Danielle.

 Onkilos tan disiplinaen so sarilim. Dakel so paraan pian nasubaybayan moy panaggastos mo tan naiwasan moy basta labat manggastos. Akatulong ed pigaran kabataan irayan paraan:

•  “Mabetbet, ide-deposit kon tampol ed banko so kuartak pian agak masyadon natukson igastos itan.”​—David.

•  “No onla ak ya mangaliw, dugaruga labat so awiten kon kuarta. Agak makagastos na mas baleg no onmay gawaen ko.”​—Ellen.

•  “Agak manasaliw ya tampol, pababayagen ko ni pian naamtaan ko no kailangan kon talaga.”​—Jesiah.

•  “Agmet kailangan ya onla ak ed amin ya imbitasyon. OK labat ya ibagan ‘andi ni’ no anggapo met so budget ko.”​—Jennifer.

 Tandaan: Importantin responsabilidad so panggastos na kuarta. Atan so a-realize nen Colin ya abitla ed gapo. “Ta siak so magmaliw ya ama, agto sarag ’tay gastos lan gastos,” so imbaga to. “No natan ni labat ya anggapo ni asawak et agko sarag ya kontroley panaggastos ko, ompan mas maproblema no wala lay asawak.”