ALIWA lan balo so eksperiensya nen Kari. Ibabaga na sakey ya mental-health charity diad United Kingdom ya 1 ed kada 5 ya mantratrabahon British et mansasakit lapud stress diad panaon na pantratrabaho ra. Tan lapud agda nasarag so pressure ed trabaho, 1 ed kada 4 so onaakis legan iran walad trabaho. Lapud walay problemad ekonomya nen 2009, biglan dinmakel so niresetaan na saray tambal ya pangontrad pakakadepress.

Akin et nai-stress ka?

• Kapagaan—ed pinansyal tan arum ni

• Makapakesaw ya eskedyul

• Agpantatalosan

• Makapa-trauma ya agawa

Antoy epekto na stress ed sika?

• Mansakit

• Ambelat so liknaan

• Agmakaugip

• Na-depress

• Naderal so relasyon ed arum

 Paganaen na stress so makapakelaw ya sistema ed laman mo—satan imay sistema ya onkikiwas no walay emergency. Wala ray ni-release ya hormone ya mamapeles ed engas tan patok na pusom, tan paatageyen toy presyon na dalam. Insan, saray suplay na selula na dala tan glucose et onlaok ed sirkulasyon na dalam. Saratan ya mantutumbokan a proseso et tulongan to kan nasarag so panlalapuan na stress. No anggapo la may panlalapuan na stress, ompawil lad normal so laman mo. Balet no wadtan ni, gawaen to kan sobran mapaga odino tensionado, a singa motor a naynay ya akarebolusyon. Kanian makatulong ed laman tan isip mo no antam ya arapen so stress.

Agmet naynay ya mauges so stress. Oniay imbaga na American Psychological Association: “Say stress ya nalilikna na too et singa say elet na string na violin: no malukak, say tanol to et makapaboring tan manggaralgal; no malmalet, say tanol to et makatning tan ompan napultot ni ingen so string. Say stress et nayarin makapatey odino makaarum na liket ed bilay. Depende itan ed reaksion mo.”

Say sakey ya ikonsidera nipaakar ed stress et nandurumay ugali tan kondisyon na laman na totoo. Kanian say makapa-stress ed sakey et nayarin agmakapa-stress ed arum. Sirin, nayarin na-stress kan maong no tensionado kad regular ya eskedyul mo ya aliwa ka laingen ya relaks odino agmo sarag ya arapen so sagpaminsan ya emergency.

Iisipen na arum ya “nasarag” day sobran stress no oninum iray alak, mandruga, odino mansigarilyo ira. Say arum et manguman so panangan da odino akayurong labat ira ed arap na TV o computer—saratan et agmakatulong pian naresolbe so tuan problema noagta nayarin palooren to ni ingen itan. Panon tayo sirin ya nasarag so stress?

Asarag na dakel iray stress diad impangiyaplika dad saray praktikal a simbawa na Biblia. Kasin natulongan ka na asubok lan karunongan ya manlapud satan? Naebatan itan base ed apatiran manunan lapuan na stress.

 1 KAPAGAAN

Anggapod sikatayo so sigpot ya protektado. Ibabaga na Biblia ya “say panaon tan saray ag-iilaloan a nagawa et onsasabid [sikatayon] amin.” (Eclesiastes 9:11, NW.) Panon tayon nasarag iray kapagaan? Salien irayan suhestion.

• Ibagam so naliliknam ed panmamatalkan mon kapamilyam odino kaarom. Ipapanengneng na saray impan-research ya say suporta na saray inarod bilay et naynay ya mangiiter na proteksion manlapud saray sakit ya naala lapud stress. On, “say tuan kaaro et mangaaro ed amin a panaon, tan sakey ya agi a nailaloan diad panaon na gonigon.”—Uliran 17:17, NW.

• Agka manpopokus ed saray posiblin mauges ya nagawa ta pakapuyen na satan so liknaan mo. Tan ompan say tatakotan mo et agmet nagawa! Kanian duga so ibabaga na Biblia: “Agkayon balot mapagpaga nipaakar ed ontumbok ya agew, ta say ontumbok ya agew et nawalaan na saray kapagaan ton dili.”—Mateo 6:34.

• Manpikasi. Ibabaga na 1 Pedro 5:7 ya “ipaawit yo [ed Dios] so amin a kapagaan yo, lapud iyaansakit to kayo.” Ipapanengneng na Dios so panangiyansakit to diad pangiiter toy deen na nonot, tan ipapaseguro tod sikatayo ya ‘agton balot paulyanan’ iramay masimoon ya onkekerew ed sikato na ligliwa tan tulong diad panaon na pankaukolan da.—Hebreos 13:5; Filipos 4:6, 7.

2 MAKAPAKESAW YA ESKEDYUL

Say agmanguuman ya eskedyul na pambiahe, pantrabaho, panaral, odino pangasikaso ed ugugaw odino maedad la ran ateng et makapa-stress a maong. Lalo la ta agmo met nayarin itundan gawaen so arum ed saratan. (1 Timoteo 5:8) Anto sirin so gawaen mo pian nasarag iratan?

• Salim so manrelaks tan manpainaway duga. Ibabaga na Biblia ya “mas maong ni daiset a painawa nen say alablabas a panagkimey tan panguusil ed dagem.”—Eclesiastes 4:6, NW.

• Manggaway dugan prayuridad, tan pasimplim so panagbilay mo. (Filipos 1:10) Isipen no panon mon napasimpli panagbilay mo, nayarin bawasan moy panaggastos odino panaon ya uusaren mod trabaho.—Lucas 21:34, 35.

Si Kari, ya abitlad gapo, et inusisa toy bilay to. “Atalosan ko ya manbibilay ak labat parad sarilik,” so insulat to. Inlako toy negosyo to tan nananap na arum ya trabaho ya mas dakel so panaon to parad pamilya to. “Mas simpli lay panagbilay mi,” so inamin to, “balet agkami la naynay ya nai-stress nen asawak, tan mas dakel lay panaon mi parad pamilya tan kakaaro mi. Agko isalat ed antokaman ya negosyo so deen na nonot ya walad siak natan.”

 3 AGPANTATALOSAN

Say agpantatalosan, lalo la diad trabaho, et nayarin makapa-stress a maong. No ontan so situasyon mo, wala ray pigaran suhestion ya nayarin makatulong.

• No asakitan ka na arum, salim so magmaliw a kalmado. Agmo la pababalegey problema. “Say mapalnan ebat pakekepaen toy pasnuk, balet say ansakit ya ebat palolooren to,” so ibabaga na Probirbio 15:1, Maung a Balita.

• Salim ya resolbien so problema diad pribado tan marespeton paraan, bilang respeto ed sikato.—Mateo 5:23-25.

• Salim ya talosay liknaan tan panmoria na akasakit ed sika. Gawaen ka na satan ya “matantan a manpasnok” lapud niiyan moy sarilim ed situasyon to. (Uliran 19:11) Natulongan itayo met na satan pian nanengneng so sarili tayo base ed pakanengneng na arum ed sikatayo.

• Mamerdona. Aglabat balibali so mamerdona, noagta maong met itan ya tambal. Unong ed impan-research nen 2001, say ‘agpamerdona’ et manresulta ed ‘mapmaples’ ya iparok na puso tan itagey na presyon na dala, balet no mamerdona ka, nabawasay stress mo.—Colosas 3:13.

4 MAKAPA-TRAUMA IRAN AGAWA

Si Nieng, a tagad Cambodia, et akaeksperiensya na nantutumbokan iran trahedya. Nen 1974, sikatoy adisgrasya nen walay sinmabog ya bomba diad airport. Diad tinmumbok a taon, say duaran anak to, nanay to, tan say asawa to et inatey. Nen 2000, apoolan so abung to tan arum nin kagawaan to, tan kayari taloy taon, inatey so komaduan asawa to. Diad saman et labay to lan panganggaen so bilay to.

Balet akalmoy paraan si Nieng pian nasarag to iratan. Inaral toy Biblia tan agunggonaan a maong ed satan, kanian inusar toy panaon to pian tulongan so arum ya nagunggonaan met. Satan ya agawad sikato et mitukoyan ed samay impan-research na saray British nen 2008. Nalmoan da ya say sakey a paraan pian magmaliw ya “matibay anggano nai-stress” et say ‘pangiter ed arum’—satan ya simbawa et abayag lan ibabaga na Biblia.—Gawa 20:35.

Awalaan met si Nieng na seguradon ilalo ed marakep ya arapen, ya amin a problema na totoo et naandi la. Imbes, magmaliw ya “daakan so kareenan” diad interon dalin.—Salmo 72:7, 8.

Say tuan ilalo tan karunongan pian nasarag so dakel ya panlalapuan na stress et agnabayaran, tan saratan et naromog ed Biblia. Minilyon lay agunggonaan ed sayan makapadinayew tan nikadkaduman libro. Sarag mo met so minabang.