ISIP mo pan sakey kan Kristiano ya manbibilay nen inmunan siglo. Akaawat na sulat so kongregasyon yo manlapud si apostol Pablo. Legan ya ibabasa itan, naimanom ya dakel so imbaga nen Pablo ya inala tod saray “masanton sulat,” say Hebreon Kasulatan. (2 Timoteo 3:15) Nayarin ibagam ya, ‘Labay kon naamtaan no iner ed Kasulatan so angalaan to.’ Balet aliwan mainomay itan. Akin ey?

Imanoen pa no antoy itsura na saray manuskrito na saray “masanton sulat” nen panaon nen Pablo. Nipanengneng dia so sakey ya kabiangan na libron Isaias ya nanlapud Dead Sea Scroll. Antoy naimanom? Puro sulat labat ya anggapo ray punctuation. Anggapo met iray kapitulo tan bersikulo ya singa ed saray uusaren tayo natan.

Saray nansulat na Biblia et agda inapag-apag ed kapitulo tan bersikulo iray insulat da. Basta say insulat da et say interon mensahe na Dios ed sikara pian nabasa met na arum so interon mensahe, aliwan saray angkelag labat a kabiangan na satan. Nayarin ontan met so gagawaen mo no akaawat kay importantin sulat manlapud sakey ya inar-arom. Babasaen mo ya buo, imbes a saray melag labat a kabiangan na sulat.

Balet mairap no anggapo ray kapitulo tan bersikulo ed Biblia. Nipaamta labat nen Pablo ya wala ray angalaan to no ibabaga ton “unong a nisulat” odino “unong ya imbaga la nen Isaias nensaman.” (Roma 3:10; 9:29) Tan mairap ya anapen no iner so angalaan to ed saraman nilikud no kabisadom ya amin so “masanton sulat.”

Sakey ni, saray “masanton sulat” et aliwan saksakey ya mensahen nanlapud Dios. Nen manampot lay inmunan siglo C.E., impaniiba la so 66 a libro! Tan lapud wala lay kapitulo tan bersikulo, misalsalamat so dakel ya manbabasa na Biblia natan ta mainomay da lan naanap iray labay dan basaen, singa saramay angalaan nen Pablo ed saray insulat to.

Nayarin itepet mo, ‘Siopa sirin so angiyan na saray kapitulo tan bersikulo ed Biblia?’

Si Stephen Langton, pari ya taga England tan nagmaliw ya Archbishop na Canterbury, so bibidbiren ya angiyarum na saray kapitulo diad Biblia. Ginawa to iya nen kagapo na koma 13 siglo C.E., nen manbabangat ed University of Paris diad France.

Antis ni nen Langton, sinali la na saray scholar so nanduruman paraan pian apag-apagen so Biblia ed angkekelag a seksion o kapitulo, ya say manunan gagala et pian mainomay so mananap. Talagan mas mainomay ya anapen so sakey ya teksto no sakey labat ya kapitulo so pananapan imbes ya interon libro, singa say libron Isaias ya walay 66 ya kapitulo.

Balet wala ni problema ed satan. Saray sisteman ginawa na saray scholar et pigapigara tan agmanpapara. Singa bilang, say Ebanghelyo nen Marcos et inapag-apag ed manga 50 kapitulo, aliwan 16 ya singa natan. Nen manbabangat ni Langton diad Paris, wala ray estudyante ya nanlapud pigaran bansa ya awit da ray Biblian nanlapud bansa ra. Balet nairapan iray managbangat tan estudyante ya ibaga  no iner ed saray manuskrito na Biblia so tutukoyen da. Akin? Lapud aliwan parepareho so inkaapag na saray kapitulo na saratan.

Kanian nanggawa si Langton na balon sistema na panag-apag ed saray kapitulo. “Agustoan itan na saray managbasa tan managkopya,” kuan na The Book​—A History of the Bible, tan “maples a kinmayat itan ed Europa.” Sikato yay uusaren ed maslak a Biblia natan.

Kayari na manga 300 taon, nen 1550, mas pinainomay itan na kabkabat ya French printer-scholar ya si Robert Estienne. Say gagala to et pian ondakel so malabay ya manaral na Biblia. Anengneng to ya importantin maong no pareparehoy sistema na panag-apag ed saray kapitulo tan bersikulo.

Aliwan si Estienne so unonan akaisip ya apagen iray teksto ed Biblia diad saray bersikulo. Ginawa la itan na arum. Pigaran siglo antis na satan, inapag la na saray Judion managkopya so interon Hebreon Biblia, odino say parte na Biblia a tatawagen ya Daan a Sipan, diad saray bersikulo aliwan kapitulo. Balet, singa met ed impangapag ed saray kapitulo, aliwan parepareho so sistema.

Say Kristianon Griegon Kasulatan, odino say tatawagen ya Balon Sipan, et inapag-apag nen Estienne ed balon grupo na saray bersikulo tan impila to iratan ed saramay wala lad Hebreon Biblia. Nen 1553, im-publish to so sankaunaan ya kompleton Biblia (French ya edisyon) ya saray kapitulo tan bersikulo na satan et miparad maslak a Biblia natan. Binalaw itan na arum tan imbaga dan nagmaliw ya pira-piraso iray teksto na Biblia lapud saray bersikulo, kanian nambibiigan laingen tan agmankokonektaan iray balikas. Balet say sistema to et tampol ya tinumbok na arum ya manag-imprinta na Biblia.

Singa simpli labat itan ya ideya​—wala ray kapitulo tan bersikulo. Kada bersikulo na Biblia et walay sarili ton “address”—​singa postal code. Tua ya say impangapag-apag ed saray teksto na Biblia diad kapitulo tan bersikulo et ag-ingganggan na Dios, tan no maminsan et singa aliwa so inkaapag na saratan. Balet makatulong iratan pian mas mainomay tayon naromog iray angalaan tan nipaimano o nibaga tayod arum iray bersikulo ya agusgustoan tayo​—no panon a labay tayo met ya markaan iray balikas ya labay tayon natandaan ed sakey a sulat o libro.

Mainomay ya tua no wala ray kapitulo tan bersikulo, balet aglilingwanan ya mas importantin natalosan so interon mensahe na Dios. Iyugalim so pambasa na interon salaysay imbes ya sansakey labat a bersikulo. No gawaen mo itan, mas lalon nakabisadom so amin ya ‘masanton sulat ya makatulong ed sikan magmaliw a marunong parad kilalaban.’​—2 Timoteo 3:15.