1-3. a) ¿Imastaq wawasta urmachiyta atinman? b) ¿Imaynamantá tatas yuyaywan wawasninkuta jarkʼankuman?

 WAWAQA escuelaman rinanpaq kachkan, jawapitaq maytapuni paraykuchkan. ¿Imatataq ruwasun? ¿Paramanta jarkʼakunanpaq mana qhatasqatachu kachasunchik? Chayri, ¿mana kuyuriyta atinanpaqjinachu qhataykusunchik? Ni mayqintapis ruwasunchu, manaqa, imawanchus paramanta jarkʼakunqa chayllawan kachasunchik.

² Kikillantataq tatasqa, yuyaywan wawasninkuta jarkʼananku tiyan, mana imapis familiankuta urmachinanpaq. Wawastaqa telepi, internetpi, sunquta kusichinapaq saqra ruwaykuna rikukusqan, wawaspa escuelamanta amigosnin, chayri escuelapi ima, urmachiyta atinman. Wakin tatasqa, wawasninkuta jarkʼanankupaq mana imatapis ruwankuchu. Wakinkunataq, kay pachapi saqra ruwaykuna mirasqanrayku, mana imatapis wawasninkuta ruwanankuta saqinkuchu, wawasninkutaq wisqʼasqajina sientekunku. ¿Atikunmanchu yuyaywan wawasta jarkʼay?

³ Arí, atikunman. Wawata jarkʼanapaq mana ni imata ruwayqa mana allinchu, chaywanpis anchatañataq tukuy imamanta jarkʼayqa, nillataq allinchu (Eclesiastés 7:16, 17). Jina kaptin, ¿imaynatá tatas yuyaywan wawasninkuta jarkʼankuman? Kimsa ruwaykunata ruwaspa: yachachispa, piwanchus masichakusqankuta qhawaspa, imaynatachus sunqunkuta kusichisqankuta qhawaspa ima.

4. Diosta yupaychaq tatas, ¿imaynatá yachachiyta qhawananku tiyan?

⁴ Diosta yupaychaq tatasqa, wawasninkuta yachachiytaqa  jatunpaq qhawanku. Wawasninkuta escuelapi ñawiriyta, qillqayta, ima chʼampaytapis atipayta, parlayta ima yachachiqkuna yachachisqankuta yachanku. Chantapis wawasqa escuelapi estudiayta yachakunku. Chaypi yachakusqankuqa kay saqra pachapi ima chʼampaytapis atipanankupaq yanapan. Chantá imatapis sumaqta ruwanankupaq yanapallantaq (Proverbios 22:29).

5, 6. ¿Imaynatá escuelapi wawasta qhariwarmi puñuykuymanta pantasqata yachachichkanku?

⁵ Escuelapiqa, wawasninchik wak waynaswan sipaskunawan ima, tantakullankutaq, kay waynastaq wistʼu yuyayniyuq kanku. ¿Imatataq ninku qhari warmi puñuykuymanta? ¿Allintachu imatapis ruwayta munanku? Nigeria llaqtamanta juk khuchichakuq sipasqa, amigosninman qhariwarmi jina puñuykuymanta, khuchichakuymanta parlaq revistasmanta urqhuspa wistʼuta yachachiq; sipas amigasnintaq tʼukulla yachachisqanta uyariq kanku, wakin sipaskunataq nisqanta ruwaq kanku, chaykunamanta juknin sipasqa, payta uyarispa wiksalliykurqa, wawanta  wiksanmanta urqhuchikuyta munaspataq wañuyta tarirqa.

⁶ Llakiywan nisunman, kay wistʼu yachayqa, mana waynasllamantachu jamusqanta, manaqa wakin yachachiqkunamanta ima. Chayrayku wakin tatasqa imaynatachus escuelapi, qhariwarmi puñuykuymanta yachachikusqanmanta mayta phutikunku, imaraykuchus, imachus allin, imachus mana allin kaqta mana yachachinkuchu. Juk mamaqa, 12 watasmanta warmi wawayuq, jinata nirqa: “Tiyakuyku chaypi, runasqa ‘Diosta yupaychayku’ nispa ninku, unayjinataq kawsayta munanku. Chaywanpis colegiopiqa preservativos nisqata wawasman jaywachkanku”. Kay sipaspa tatasninqa, mayta phutikunku warmi wawanwan khuchichakunankupaq amigosnin parlasqankumanta. Chayrayku, ¿imaynatá tatas wawasninkuta jarkʼayta atinkuman?

7. Qhariwarmi puñuykuymanta, ¿imaynatá wistʼu yachachiyta atipasunman?

⁷ ¿Qhariwarmi puñuykuymanta, wawasta yachachinachu kanman? Arí; tatas chaymanta yachachinanku tiyan (Proverbios 5:1). Chaywanpis wakin suyuspiqa, wawasninkutaqa mana chaymanta yachachiyta munankuchu. Africamanta wakin suyuspitaq tatasqa, wakin kutilla chaymanta parlanku. Juk tata nin: “Llaqtaykupiqa mana kaymanta parlaqchu kayku”, nispa. Wakin tatasqa ninku: “Qhariwarmi puñuykuymanta yachachispaqa ichá wawa kikinta ruwayta qallarinanpaq yachachichkasunman”, nispa. Chaywanpis, ¿imatataq Diosninchik chaymanta yachachin?

8, 9. ¿Imatataq Biblia qhariwarmi puñuykuymanta nin?

⁸ Bibliaqa, qhariwarmi puñuykuymanta llimphu yuyaywan parlayqa, allin kasqanta niwanchik. Israel llaqtapi, tatasqa “wawasninkuwan” ima, Diospa kamachisqanta ñawirikusqanta uyarinankupaq tantakuq kanku (Deuteronomio 31:10-12; Josué 8:35). Diospa kamachiykunasninqa, qhariwarmi puñuykuymanta sutʼita  parlaq, chantapis warmi killanpi yawarniyuq kachkasqanmanta, qharip mujun lluqsisqanmanta, khuchichakuymanta, qharipura jinanakunamanta, familiawan khuchichakunamanta, uywawan warmiwanjina puñuykuymanta ima sutʼita parlan (Levítico 15:16, 19; 18:6, 22, 23; Deuteronomio 22:22). Wawas, ñawirikusqanta uyarisqankumanjina tatasninkuta tapuykachaptinkuqa tatas mayta sutʼinchananku karqa.

⁹ Proverbios libromanta 5, 6, 7 tʼaqa ima, parlawanchik imaynatachus juk tata wawanta yuyaychan khuchichakuy mana allin kasqanmanta. Kay pʼitikunaqa rikuchiwanchik khuchichakuyqa qallariypi miskʼi kasqanta (Proverbios 5:3; 6:24, 25; 7:14-21). Chaywanpis, khuchichakuy mana allin kasqanta, wañuyman apasqantataq rikuchiwanchik. Chantapis khuchichakuy ñanmanta waynas karunchakunankuta yachachin (Proverbios 5:1-14, 21-23; 6:27-35; 7:22-27). Chantá khuchichakuy achkha llakiykunata apamusqanta, qhariwarmijina puñuykuy kusiyta apamusqanta ima sutinchallantaq (Proverbios 5:15-20). Kay pʼitikunaqa imaynatachus tatas yachachinankuta rikuchiwanchik.

10. ¿Imaraykutaq qhariwarmi puñuykuymanta yachayqa mana khuchichakuyman tanqanchu?

¹⁰ Qhariwarmi puñuykuymanta Bibliap nisqanmanjina yachachiyqa, ¿khuchichakuymanchu wawasta tanqan? Mana, astawanqa Biblia nin: “Cheqan runatari yachaynenqa salvan”, nispa (Proverbios 11:9). ¿Wawasninchikta kay saqra pachap munayninmanta salvayta munanchikchu? Juk tata nirqa: “Wawasniykutaqa juchʼuymantapacha sutʼita qhariwarmi puñuymanta yachachirqayku, chayrayku compañerosninku kaymanta parlaptinku mana uyariq qhipakunkuchu, chiqataña kaymanta yachakusqankurayku”.

11. ¿Imaynamanta tatas chhikamanta chhika qhariwarmi puñuykuymanta yachachinanku tiyan?

¹¹ Kay librop ñawpa yachaqanasninpi rikunchikjina, qhariwarmijina puñuykuymanta wawamantapacha yachachiyqa may allin. Wawamanqa, cuerponchikmanta  partesninta yachachichkaspaqa, tukuyninta mana ni mayqin partenmanta pʼinqakuspa yachachinanchik tiyan. Chantapis, imatachus mana ni pi rikunanta, imatataq ni pi lluqchinanta ima sutʼita yachachinallanchiktaq tiyan. Allin kanman tatamama khuska, wawata kaymanta yachachinanku. Wiñaptinkuñataq tatasqa wawasninkuta yachachinanku tiyan imaynatachus wawita ruwakusqanta. Manaraq waynayachkaptinku sipasyachkaptinku ima, imaynatachus ukhunku, cuerponku ima tikrakunanta yachanankuña tiyan. Phichqa yachaqanapi ninchikjina, wawa kayta yachakuptinqa abusaqkunamanta jarkʼakuyta atinqa (Proverbios 2:10-14).

12. ¿Ima pantasqa yachachiykunatataq escuelapi yachachikun?

¹² Tatasqa sumaqta wakichikunanku tiyan, wawasninkuta mana allin yachachiykunamanta jarkʼanankupaq, ichapis chaykunataq kanman: Mana chiqa kay kasqanta monomanta jamusqanchik yachachiy, suyunchikta jatunchaymanta yachachiy ima (1 Corintios 3:19; kikinchay Génesis 1:27; Levítico 26:1; Juan 4:24; 17:17). Escuelapi yachachiqkunaqa, universidadman riytaqa ancha jatunpaq qhawanku “ajinallamanta ñawpaqman lluqsiyta atikun” nispa ninku. Astawan yachakunamanta parlaspaqa sapa juk akllanan tiyan imatachus ruwayta munasqanta a (Salmo 146:3-6).

13. ¿Imaynatá tatas wawasninkuta, escuelapi pantasqa yachachiykunamanta jarkʼankuman?

¹³ Pantasqa yachachiykunata atipanapaq, tatasqa yachananku tiyan imatachus wawasninku escuelapi yachakuchkasqankuta. Chaypaqqa wawasninku escuelamanta kutimuptinku paykunawan parlarinanku tiyan. Ichapis watunkuman ima yachaywanchus astawan  miskʼichikusqankuta, chantá ima yachaytachus mana japʼiqayta atisqankuta. Chantapis tatasqa wawasninkup tareasninkuta, examenesninkuta ima, qhawananku tiyan. Chantapis wawasninkup profesoresninta riqsinanku tiyan, paykunap llamkʼayninkuta jatunpaq qhawasqankuta ninanku tiyan, imapipis yanapayta munasqankuta ima.

14. ¿Imaraykutaq wawas amigosta allinta akllananku tiyan?

¹⁴ Wawas ima millayta niptinku chayri mana allin kaqta ruwaptinku, ¡machkha tatas mancharisqas jinata wawasninkuta tapurinku! “¿Pimantá chayta yachaqakamunkiri?”, nispa. Ichá wawasqa chayta ruwanku juk musuq amigowan riqsinakusqankurayku. Wayna chayri machu runaña kaptinchikpis, amigosninchikqa yanapawasunman chayri urmachiwasunman. Apóstol Pablo nirqa: “Ama chʼawkiyachikuychejchu. Sajra runaswan pureyqa kʼacha ususta chinkachin”, nispa (1 Corintios 15:33; Proverbios 13:20). Waynastaqa, saqra runas urmachiyta atillankuman. Chantapis waynasqa iskaychakuq sunquyuq kasqankurayku amigosninwan allinta qhawarichikuyta chayri paykunata kusirichiyta munankupuni. Chayrayku waynasqa sumaqta amigosninkuta akllananku tiyan.

15. ¿Imaynatá tatas wawasninkuta allin amigosta akllanankupaq yanapankuman?

¹⁵ Tatasqa yachanku, wawasninku amigosta mana allintapunichu akllasqankuta, chayrayku paykuna yanapananku tiyan. Mana amigosta akllapunankuchu tiyan, manaqa, wiñasqankumanjina yachachinanku tiyan imayna runachus juk sumaq amigo kasqanta, chayjina amigota akllanankupaq. Juk sumaq amigoqa, Jehová Diosta munakun, paypa kamachisqantataq juntʼan (Marcos 12:28-30). Chantapis tatasqa, wawasninkuta chiqan runasta, kʼacha runasta, khuyakuq runasta ima, munakunankuta, jatunpaq qhawanankuta ima, yachachinallankutaq tiyan. Familiapi wawasta Bibliamanta  yachachichkaptinku, tatasqa yachachinanku tiyan, imaynatachus unay tiempopi Diosta yupaychaqkuna chay kʼacha kaykunata rikuchisqankuta, chaymantataq yachachinallankutaq tiyan imaynatachus kunanpis, Diospa llaqtanpi kaqkuna chay kʼacha kaykunata rikuchichkasqankuta. Tatasqa sumaq amigosta akllananku tiyan, wawasninku kikinta ruwanankupaq.

16. ¿Imaynatá tatas wawasninku allintachus manachus amigosninkuta akllachkasqankuta yachankuman?

¹⁶ Tatas, ¿yachankichikchu pikunachus wawasniykichikpa amigosnin kasqanta? Wawasniykichikpa amigosninkuta riqsinaykichikpaq, ¿mañankichikmanchu wawasniykichikta amigosninkuta wasiman waqyarikunankuta? Chantapis wawasniykichikta tapuriwaqchik imatataq amigosninkumanta wak waynas nisqankuta. ¿Bibliap nisqanta ruwaqkunajinachu riqsichikunku chayri puraq uyaschu kanku? Puraq uyas kaptinkuqa, imaptinchus chayjina amigos mana allin amigos kasqankuta yachachinaykichik tiyan (Salmo 26:4, 5, 9-12). Wawasniykichik pʼachallikusqankupi, parlasqankupi, ruwasqankupi ima, jukjinayaptinku, ichapis pikunawanchus purichkasqankuta tapurinaykichik tiyan. Ichá mana allin amigoswanchu purichkanku (Génesis 34:1, 2 kikinchay).

17, 18. Saqra amigoswan wawas mana purinankupaq, ¿imatawantaq tatas ruwananku tiyan?

¹⁷ Chaywanpis wawasninchiktaqa mana saqra amigosta qhisachanankullapaqchu yachachinanchik tiyan, manaqa sumaq amigosta tarinankupaqpis yanapananchik tiyan. Juk tata nin: “Wawaykutaqa mana jinallata saqirpaykuchu. Escuelapi wawaykupata amigosnin pelotawan pukllallanankupaq pusayta munachkaptinku, warmiywan khuska, wawaykuwan tiyarikuyku sutʼincharinaykupaq imaraykuchus mana allin amigoswan puriyqa mana allinchu kasqanta. Chantapis niyku ‘Diospa llaqtanmanta wak waynuchuswan campoman pelota jaytʼaqta pusasqayku’, nispa. Chay ruwaytaq sumaqta wawaykuta yanapan”.

 ¹⁸ Yuyayniyuq tatasqa wawasninkuta allin amigosta tarinankupaq yanapanku, paykunawantaq sunqunkuta kusirichinankuta saqinku. Chaywanpis wakin tatasqa imaynatachus wawasninkuta kusichinankuta mana yachankuchu.

19. ¿Imaynamantá Biblia rikuchiwanchik, sunquta kusirichiy mana juchachu kasqanta?

¹⁹ Biblia nisqanmanjina, ¿juchachu sunquta  kusirichiyqa? Mana. Bibliaqa niwanchik “uj tiempo[...] asinapaj [...] uj tiempotaj tusunapaj” kasqanta b (Eclesiastés 3:4). Unayqa Diospa llaqtan Israelpiqa: Tusuy, takiy, pukllay, imasmaris ima kaq. Jesuspis juk casamientoman rirqa; chantapis ‘Leví wasimpi jatun mikhuyta Jesuspaq wakichiptin’, payqa chaymanpis rirqa (Lucas 5:29; Juan 2:1, 2). Jesusqa mana qʼayma sunquyuqchu karqa. Chayrayku asirikuyta, kusirikuyta ima, mana jaykʼaq juchatajina qhawananchikchu tiyan.

20. ¿Tatas imatataq qhawananku tiyan wawasninkup sunqunkuta allinta kusichinankupaq?

²⁰ Jehová Diosqa ruwasqanpi “kusikun” (Salmo 104:31, Qheshwa Biblia). Chayrayku Diosta yupaychayqa, mana kawsayninchikta llakichinanchu tiyan, nitaq qʼaymayachinanchu tiyan, manaqa kusichinawanchik tiyan (Deuteronomio 16:15 kikinchay). Wawasqa mana saykʼuq may kallpayuqtaq kanku, chayrayku pukllaypi, kallpankuta tukuchiyta atinku. Chantapis sumaqmanta sunquta kusirichiyqa wawata yanapan astawan yachakunanpaq, allinta waynayananpaq ima. Familiamanta umaqa, kaytapis familianman qunan tiyan. Chaywanpis kaytaqa yuyaywan qunan tiyan.

21. ¿Imaynatá wakinkuna millay ruwaykunawan sunqunkuta kusichinku?

²¹ Kay ‘saqra pʼunchaykunapiqa’, runasqa, Biblia nisqanmanjina ‘Diosta munakunankumantaqa kay pachap kusikuyninta astawan munakunku’ kayjina runastaq kunan astawan yapakuchkan (2 Timoteo 3:1-5). May achkha runaspaq sunquta kusiychiyqa imamantapis ñawpaqpi kawsayninkupi kachkan. Kunantaq kay pachapiqa tukuy ima kan sunquta kusichinapaqqa, chayrayku wakinkunaqa allin ruwaykunata saqirpanku kaykunawan sunqunkuta kusichinankupaq. Chaywanpis kay pachaqa, runasta tanqan khuchichakuywan, maqanakuywan, millay ruwaykunawan ima sunqunkuta  kusichinankupaq (Proverbios 3:31). ¿Imatataq ruwana kanman waynuchus mana millay ruwaykunawan sunqunkuta kusichinankupaq?

22. ¿Imaynatá tatas wawasninkuta allinta sunqunkuta kusichinankupaq yanapankuman?

²² Tatasqa wawasninkuman imatachus ruwayta atisqankuta, imatachus mana ruwayta atisqankuta sutʼita rikuchinanku tiyan. Astawanpis imawanchus allinta sunqunkuta kusichinankuta, machkha unaytachus chayta ruwanankuta ima, wawasninkuta yachachinanku tiyan. Chayta yachachinapaqqa tiempochakunanku tiyan. Juk tataqa jinata ruwarqa, payqa iskay churisniyuq karqa, kuraq kaqqa radiota anchata uyariyta qallarisqa. Chayrayku juk pʼunchaytaq tatanqa, llamkʼaq richkaspa chay radiota uyarirqa, imamantataq  takichkasqankutataq qillqarirqa; chaymanta wasinman chayaspataq, radiopi uyarisqanmanta wawasninwan parlarirqa. Paykunatataq jinata tapurqa: “¿Imatataq qamkuna ninkichik?”, nispa, pacienciawantaq wawasninku kutichisqankuta uyarirqa. Chaymanta imatachus Bibliap nisqanta wawasninman rikuchirqa, wawasnintaq “manaña chay radiota uyarisaqkuchu” nispa nisqanku.

23. ¿Imaynatá tatas wawasninkuta saqra ruwaykunamanta jarkʼankuman?

²³ Diosta yupaychaqkuna tatasqa yuyaywan imatachus wawasninku telepi, peliculaspi, videospi, librospi ima qhawasqankuta, imatachus radiopi uyarisqankuta ima, reparanku. Chantapis tatasqa casetespa, videospa tapitanta qhawarinku, imatachus wawasninku uyarichkasqankuta uyarinku, imatachus qhawachkasqankuta qhawarinku. Wakin tatasqa imaynatachus kay pachamanta waynas sunqunkuta kusichisqankuta qhawaspa, mayta mancharikunku. Wawasninkuta jarkʼayta munaqkunaqa, kay saqra pachap ruwaynin waynasta urmachiyta atisqanmanta paykunata yachachinku, chaytataq ruwanku Bibliawan, Jehovamanta sutʼinchaqkunapta librosninwan, kay librosninwanjina Lo que los jóvenes preguntan. Respuestas prácticas chayri, kay revistas Torremanta Qhawaq (La Atalaya), ¡Despertad! c nisqanwanjina. Tatasqa, maychus kaqta allinllawan wawasninkuta imatachus ruwayta atisqankuta, imatachus mana ruwayta atisqankuta sutʼita riqsichiptinku, wawasninkuta allinta uywanqanku (Mateo 5:37).

24, 25. ¿Imaynamantá familiamanta kaqkuna allinta sunqunkuta kusichiyta atinkuman?

²⁴ Tatasqa mana kay saqra pachap ruwaynillanmantachu wawasninkuta jarkʼananku tiyan, manaqa imaynatachus sunqunkuta kusichinankumanta wawasninkuman yachachinallankutaq tiyan, mana kayta ruwaptinkuqa  ichapis wawas kay saqra pachap ruwayninpi urmankuman. Diosta yupaychaq familasqa kusiywan yuyarikunku, imaynatachus khuska: campoman risqankumanta, puriykachasqankumanta, pukllasqankumanta, wak llaqtasman risqankumanta ima. Wakin familiasqa khuska, tukuy uyarinankupaqjina ñawirispa kusikunku, wakintaq asinankupaqjina cuentarispa kusikunku, wakinkunataq tantakuspa llamkʼarinku, kʼullu llaqllanapi chayri imallatapis makiwan ruwaspa, jukkunataq charangota, qinata waqarichinankupaq tantakunku, wakinkunataq Diospa ruwasqanmanta yachakunku. Kaykunawan sunqunkuta kusichinankupaq wawasman yachachispaqa, kay saqra pachap ruwayninmanta jarkʼakunankupaq yanapachkanchik. Chantapis wawasqa yachanku, imapipis pukllayqa may sumaq kasqanta, pukllaqta qhawanallamanta nisqaqa.

²⁵ Diospa llaqtanpi kaqkunawan kusikunapaq tatankuspaqa sunqunchikta kusichiyta atisunman. Kay tantakuykuna allin wakichisqa kaptinqa, manataq jatuchaq kaptin, wawaspa sunqunkuta kusichinman. Mana chayllachu, chantapis Diospa llaqtanpi wakkunawan allinta apanakunankupaq, hermanosta munakunankupaq ima wawasta yanapanman (Lucas 14:13, 14; Judas 12 kikinchay).

26. ¿Imataq familianchikta sumaqta jarkʼanapaq yanapawasunman?

²⁶ Familianchikta urmachiyta munaqkunamanta jarkʼayqa, mana atikullanchu, chayrayku kallpachakuna tiyan. Kayta ruwanapaqtaq, imamantapis astawanqa munakuy yanapawasunman. Familia ukhupi mayta munakuptinchikqa puraqmanta parlayta munasunchik, chaytaq wawasninchikta jarkʼanapaq yanapawasunchik. Chantá familiata Jehová Diosta munakunanpaq yanapaptinchik wawasninchikta jarkʼanapaq yanapawasunchik. Kayjina manakuy familiapi kaptin,  wawasqa Jehová Diosta kusichiyta munaspa wiñanqanku, manataq kay saqra pachap yuyayninwan apachikunqankuchu. Chantapis tatas Jehová Diosta munakuptinku, Diosjina tukuy imata ruwayta munanqanku (Efesios 5:1; Santiago 3:17). Jinamanta wawasqa Diosta yupaychaytaqa mana llasapaqchu qhawanqanku, mana ninqankuchu “Diosta yupaychaqkunaqa qʼayma runaslla kanku, mana imatapis ruwaqta saqiwankuchu, atisaq chayqa, kaymanta ayqisaqpacha”, nispa. Mana chaymanjinataq wawasqa Diosta yupaychaspalla kusiyta tarikusqanta yachanqanku.

27. ¿Imaynatataq familianchik kay pachata atipanman?

²⁷ Familiasqa jukchasqas, kusisqas Diosta yupaychaptinku, chantapis ‘Diospa ñawpaqinpi mana juchayuq mana kʼamina kaptinku’, kay saqra pachap munayninwan mana atipachikuptinku ima, Jehovap sunqunta kusichinqanku (2 Pedro 3:14; Proverbios 27:11). Kayjina familiasqa Jesuspa qhipanta purinku, Jesusqa mana Supaypa saqra pachanwan atipachikurqachu. Chayrayku wañunanpaq kachkaptin nirqa: “Kay pachaj sajra kayninta atipaniña”, nispa (Juan 16:33). ¡Familianchikpis kay pachata atipachun, wiñaypaqtaq kusisqa kawsakuchun!