Tsënö ninqanqa rasun kaqllam, Hebreu y Arameu Idiömakunachö Qellqayanqan a y Griëgu Idiömachö Qellqayanqan ushakashqana kayaptimpis. Tsënö këkaptinqa, ¿imanötan següru këkashwan Bibliachö kanan leyinqantsik Teyta Dios puntata qellqatsinqanchö ninqannölla kanqanta?

Hebreu Idiömachö Qellqayanqanchöqa tsëpita juknöpa següru këkantsik, tsëchö ninqampita copiakunata rurayänampaq b Teyta Dios unë costumbrita patsätsishqa kaptinmi. Awmi, Teyta Jehoväqa Israelchö gobernaqkunatam mandarqan kikinkunapaq Leyta copiayänampaq (Deuteronomiu 17:18). Tsënöllam Teyta Diosqa levïtakunata mandarqan “Leynin qellqaranqan libruta” cuidayänampaq, y tsëchö ninqampita nunakunata yachatsiyänampaq (Deuteronomiu 31:26; Nehemïas 8:7). Judïukuna Babiloniaman apashqa kayanqanchönam, Leyta copiaq o Leyta qellqaq soferim niyanqan nunakuna yuriyarqan (Esdras 7:6) Tiempu pasanqanmannömi, Leyta qellqaqkunaqa Hebreu Idiömachö Qellqayanqan 39 librukunapita atska copiakunata rurayarqan.

Mëtsika watapam Leyta qellqaqkunaqa tsë librukunachö ninqanta alläpa cuidädu copiayarqan. Y 500 wata witsampita 1550 wata witsanyaqnam masorëta niyanqan Leyta qellqaq judïukuna tsëta rurar sïguiyarqan. Masorëta niyanqankuna rurayanqan mas unë y complëtu këkaq copiaqa Códice de Leningrado niyanqanmi, tsëqa 1008 y 1009 watakuna  witsampitam. Tsënö kaptimpis, 1950 wata witsanmi Rollos del mar Muerto niyanqanchö Bibliapita rurayanqan 220 copiakunata y pedäzunkunata tariyarqan. Tsë tariyanqan copiakunaqa Códice de Leningrado niyanqampita mil wata mas unëmi qellqashqa kayarqan. Rollos del mar Muerto niyanqanta Códice de Leningrado niyanqanwan igualatsirqa, këtam cläru musyariyarqan: Rollos del mar Muerto niyanqanta imanö qellqayanqan jukläya kaptimpis, manam tsëqa willakunqanta cambiantsu.

¿Y ima nishwantan Griëgu Idiömachö Qellqayanqan 27 librukunapita? Tsëkunataqa Jesuspa apostolninkuna y qallanan 100 watachö wakin qateqninkunam qellqayarqan. Tsëpitanam Leyta qellqaq unë judïukuna rurayanqannölla, punta cristiänukuna tsë librukunapita copiakunata rurayarqan (Colosensis 4:16). Rasunmi, Römata gobernaq Diocleciänu y mas nunakunam, punta cristiänukuna qellqayanqanta ushakätsita munayarqan. Tsënö kaptimpis, atska mil copiakuna y pedäzunkunaqa kananyaqmi këkäyan.

Cristiänukuna qellqayanqantaqa mas idiömakunamampis traduciyarqanmi. Bibliataqa kë unë idiömakunamanmi puntata traduciyarqan: armeniu, coptu, etiöpicu, georgiänu, latin y siriäcu.

Manam unë qellqashqakunapita llapan rurayanqan copiakunatsu igual kayan. Tsëqa, ¿imanötan musyashwan Teyta Dios qellqatsinqanchö ima ninqanta?

Këllaman pensarishun: juk profesor yachatsinqan 100 alumnukunata ninman librupa juk capïtulun ninqanta llapankuna copiayänampaq. Librupa tsë capïtulun oqrakaptinqa, alumnukuna rurayanqan 100 copiakunata igualatsirchi tsë capïtuluchö ninqanta musyayanman. Llapan alumnukuna imallachö pantarpis, manachi llapantsu kaqllachöqa pantayanman. Tsënöllam yachaq nunakunapis unë qellqashqakunapita mëtsika mil copiakunata y pedäzunkunata igualatsir, copiata ruraqkuna imachö pantayanqanta, y Teyta Dios qellqatsinqanchö ima ninqanta musyëta puëdiyan.

Kananqa, ¿nishwantsuraq Teyta Dios puntata qellqatsinqanchö ninqanta katsinqantsikta? William Green yachaq nunam Hebreu Idiömachö Qellqayanqampaq kënö nirqan: “Unë qellqayanqan librukunapitaqa, manam mëqampis tsënö alli exactu copiashqatsu këkan”. Frederick Bruce Bibliapita alli yachaq nunanam, Mushoq Testamentu nir reqiyanqan Griëgu Idiömachö Qellqayanqampaq kënö nir qellqarqan: “Mushoq Testamentupita imëka kanqanqa, unë qellqayanqan reqishqa librukunapita masmi, tsë librukuna rasumpa kanqantaqa manam ni pï ichikllapis dudantsu”. Kënöpis ninmi: “Mushoq Testamentu nunakuna  qellqayanqan unë librukuna kaptinqa, manam ni pï tsëkuna rasumpa kanqanta ichikllapis dudanmantsu”.

Ima ninqanta cuentaman churëkur Hebreu Idiömachö Qellqayanqanta traduciyanqan: Hebreu Idiömachö Qellqayanqanta 1953 a 1960 watakuna witsan yarqamoq Mushoq Patsachö Kawaqkunapaq Bibliachö ingles idiömaman traducirqa, Biblia Hebraica, de Rudolf Kittel Biblia ninqanta cuentaman churëkurmi rurayarqan. Tsëpitaqa Hebreu Idiömachö Qellqayanqanta rikätsikoq Biblia Hebraica Stuttgartensia y Biblia Hebraica Quinta niyanqan Bibliakunam yuriyämushqa. Tsëkunaqa rikätsikun Rollos del mar Muerto niyanqanta y unë qellqashqakunata estudiar tariyanqantam. Tsë Bibliakunamanqa Códice de Leningrado ninqantam churashqa, y ura kuchunkunamannam, jukkunachö niyanqanta churayashqa. Tsëkunam kayan Rollos del mar Muerto, Septuaginta, tárgums, Vulgata y Peshitta niyanqan. Mushoq Patsachö Kawaqkunapaq Bibliata revisarqa, Biblia Hebraica Stuttgartensia y Biblia Hebraica Quinta Bibliakuna ninqantam cuentaman churayashqa.

Ima ninqanta cuentaman churëkur Griëgu Idiömachö Qellqayanqanta traduciyanqan: 1853 a 1881 watakuna witsanmi, Brooke Westcott y Fenton Hort yachaq nunakuna unë copiakunata y pedäzunkunata igualatsiyarqan, tsënöpa pëkunapa rikëninkunapaq Griëgu Idiömachö Qellqayanqanta cläru rikätsikoq maestra libruta rurayänampaq. 1950 wata witsan Mushoq Patsachö Kawaqkunapaq Bibliata Traduceqkunaqa, tsë libruchö ninqanta cuentaman churëkurmi Bibliata rurayarqan. Tsënöllam papïruchö unë qellqayanqankunata rikäyarqan, capazchi tsëkunaqa 125 a 300 watakuna witsampita kayarqan. Tsëpita kananyaqqa mastam papïruchö unë qellqashqakunata tariyashqa. Manam tsëllatsu, Nestle y Aland, y Sociedades Bíblicas Unidas rurayanqan maestra librukunapis yachaq nunakuna tsëllaraq musyayanqantam rikätsikuyan, tsëkunapita wakin wakintam kë Bibliata revisar rikäyashqa.

Tsë rurayanqan librukunata rikarmi cläru musyariyarqan, Griëgu Idiömachö Qellqashqakunachö wakin ninqantaqa ultimuta copiaqkuna yapashqa kayanqanta. Tsëchö ninqankunaqa, King James Version (Versión del Rey Jacobo) y La Biblia del Oso niyanqan Bibliakunaman churashqa kayaptimpis, Teyta Dios qellqatsinqanchöqa manam imëpis karqantsu. Tsënöllam 1550 wata witsanqa patsätsishqana kayarqan, Bibliachö ninqan imanö rakishqa kanampaq kaqta, tsëtaqa Bibliata cäsi llapan traduceqkunam allitanö rikäyarqan. Tsëmi copiaqkuna yapayanqan cäsi llapan Bibliakunachö manana yuriptin, tsëkunachö imapis nirqannatsu. Tsëkunaqa këkunachömi pasarqan: Mateu 17:21; 18:11; 23:14; Marcus 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Lücas 17:36; 23:17; Juan 5:4; Hëchus 8:37;15:34; 24:7; 28:29, y Romänus 16:24. Kë Bibliata revisarqa, tsëkuna manana yurinqampa ura kuchunmanmi willakuykunata churayashqa.

Tsënöllam kananqa musyantsikna Marcus 16 atskata willakur ushanqan (9 a 20 ninqanta yapayanqan), Marcus 16 wallkallata willakur ushanqan, y Juan 7:53 a 8:11 willakunqan, Teyta Dios qellqatsinqanchö  mana kanqanta. Tsëmi kë Bibliata revisarqa, Teyta Dios qellqatsinqanchö mana yurinqantaqa churayashqanatsu. c

Teyta Dios qellqatsinqanchö ninqanta imanö cläru rikätsikunapaq yachaq nunakuna niyanqanta cuentaman churëkurmi, kë Bibliata revisarqa mas cambiukunata rurayashqa. Unë qellqashqakunachö ninqanta cuentaman churashqaqa, Mateu 7:13 ninqanchöqa kënömi ninman: “Kichki punkupa yëkuyë. Jatun punkuyoq anchu näniqa ushakëmanmi chätsikun”. Mas punta kaq Mushoq Patsachö Kawaqkunapaq Bibliachöqa, manam “punkuyoq” neqtsu. Peru unë qellqashqakunata alli rikar Teyta Dios qellqatsinqanchö tsënö ninqanta musyarmi, kë Bibliata revisarqa tsënöna churayashqa. Tsënö ichikllan cambiukuna atska kashqa kaptimpis, manam Teyta Diospa Palabran willakunqantaqa cambiantsu.