1520 wata juk domingu qoyam (wärëmi), Paris markapa juk ichik markanchö täraqkuna iglesiachö Bibliata leyiyanqampita espantashqa këkäyarqan, porqui latin idiömapa rantinmi, parlayanqan idiömankunachö leyiyämoqta wiyëkäyarqan.

Juk idiömaman Bibliata tikratseq Jacques Lefèvre d’Étaples nunam, juk amïgunta qellqanqanchö kënö nirqan: “Alläpa espantakïpaqmi llapan nunakuna Palabranta chaskikuyänampaq Diosnintsik imanö yanapëkanqanqa”.

Tsë witsanqa, Paris markachö Iglesia Catölica y teölugukunam, nunakuna mas entiendiyanqan idiömankunaman tikratsishqa Bibliata utilizäyänanta michäkuyarqan. Tsëqa, ¿imanirtaq Lefèvre nunaqa frances idiömaman tikratsita munarqan? Y ¿imanötaq yanapakurqan llapankuna Bibliata entiendiyänampaq?

Manaraq Bibliata juk idiömaman tikratsirmi, Lefèvre nunaqa filosofïa y teologïa librukuna imata rasumpa yachatsikunqanta ashirqan. Tsëchömi cuentata qokurqan mëtsika watakunapana, Diospa Palabranta unë qellqayanqankunaqa mana alli yachatsikïkunawan cambiashqa kanqanta. Biblia rasumpa imata yachatsikunqanta ashinqanchömi, Iglesia Catölicapa Vulgata nishqan mas precisaq Bibliata alleq yachakur qallëkurqan.

Bibliata alleq yachakurmi cuentata qokurirqan, “Diospita rasumpa kaqta yachakïlla [...] rasumpa kaq kushikïta apamunqanta”. Tsëmi, Lefèvreqa filosofïata estudiëta jaqirirqan y llapan kawëninwanmi Bibliata juk idiömaman tikratsir qallëkurqan.

1509 watachönam, Lefèvreqa juk libruta rurarqan, * y tsëchömi rikätsikurqan pitsqa Salmus librukunata latin idiömachö imanö tukïnöpa traduciyanqanta, y tsëchömi këkarqan altsanqan Vulgata Bibliapis. Pëqa manam wakin teölugukunanötsu karqan, sinöqa Biblia fäcil entiendinallapaqmi Bibliata juk idiömaman tikratsirqan. Y tsëqa wakin yachaq nunakunatapis yanaparqanmi (rikäri “ Bibliata juk idiömaman Lefèvre tikratsinqan Martin Lutëruta yanapan” nishqan recuadruta).

Lefèvreqa catölicu familiachömi yurikurqan y segürum këkarqan Biblia rasumpa kaqta yachatsikunqanta yachakurlla, mana alli creenciankunata nunakuna cambiayänampaq kaqta. Peru katsiyanqan Biblia latinllachö këkaptinqa, ¿imanöraq Bibliapa rasumpa yachatsikïninta entiendiyanman karqan?

Bibliata kuyarninmi Lefèvreqa paqwë churapakarqan tukï idiömakunaman Bibliata tikratsinampaq, tsënöpa mas nunakuna leyita puëdiyänampaq. Tsëmi, 1523 wata juniu killapaqqa Mateu, Marcus, Lücas y Juan librukunata ichikllanllata frances idiömachö atskata imprimiratsimurqan. Kë Bibliakunapa chaninqa manam jatusaq kaqkunapanötsu  karqan, tsëmi waktsakunapis rantiyarqan.

Warmipis ollqupis alläpa kushikurmi, entiendiyanqan idiömankunachö Bibliata leyita munayarqan, tsëmi waranqa ishkë pachak (1.200) punta yarqoq Bibliakunaqa ichik killakunallachö ras ushakärirqan.

Jesuspita willakoq librukunata traducinqampa qallananchömi, francesman imanir traducishqa kanqanta Lefèvreqa willakurqan, y nirqanmi “latinchö Bibliapa rasumpa kaq yachatsikïninta entiendiyanqannölla” Iglesianchö “mas waktsa kaq nunakunapis” franceschö entiendiyänanta munanqanta. Peru ¿imanirtaq Bibliapa rasumpa kaq yachatsikïninta entiendiyänanta munarqan?

Lefèvreqa musyarqanmi filosofïata yachatsikuyanqanqa, Catölicukuna creiyanqanman mana allipaq yëkushqa kanqanta (Marcus 7:7; Colosensis 2:8). Pëqa paqwëmi munëkurqan Bibliachö Jesuspita willakoq librukuna “entëru Patsachö yachatsikushqa kananta y tsënöpa nunakuna mana engañashqa kayänampaq”.

Frances idiömaman Bibliata tikratsiyänantam nunakunaqa llutanta creir michäkïkäyarqan, tsëtam Lefèvreqa alli cläru rikätsikurqan. Mana allita rurëkäyanqanta rikätsikurmi kënö nirqan: “¿Imanöpataq munayanki Jesus ninqanta nunakuna rurayänanta, sï waktsa nunakuna idiömankunachö Bibliata leyiyänanta y rikäyänanta michëkarninqa?” (Romänus 10:14).

Paris nacionpa Universidänimpita Teologïata estudiaqkunaqa, Lefèvreta upällätsitam munayarqan. Tsëmi, 1523 watachöqa paqwë michäkuyarqan  Bibliata traduciyänanta o Bibliapaq ichikllapis juk idiömachö parlariyänanta “Iglesiakunapaq mana alli kanqanta” nirnin. Lefèvretaqa Iglesiapa contran mana alli yachatsikoq nirmi wanutsita munayarqan, peru Franciapa reynin Franciscum tsaparqan.

Lefèvre nunaqa manam permitirqantsu Bibliata juk idiömaman tikratsinanta nunakuna piñakur michäyänanta. 1524 watachö Griëgu Idiömachö Qellqayanqan (Mushoq Testamentu nir reqiyanqan) Bibliata juk idiömaman tikraratsirmi, Salmus librutapis frances idiömaman tikratsir imprimitsirqan; tsënöpa creikoqkuna “mas kuyakïwan y shonqunkunapita patsë” Diosman mañakuyänampaq.

Paris Universidächö teologïa estudiaqkunaqa rasllam Lefèvre imprimitsinqan Bibliakunata estudiar qallëkuyarqan contrëta munarlla. Tsëmi juk idiöman tikratsinqan Mushoq Testamentu Bibliata kayëkuyänampaq mandakuyarqan, y niyarqanmi “Lutëru qellqanqanwan igual-lla kanqanta”. Tsë teölugukunam Lefèvreta qayatsiyarqan qellqanqanta defendinampaq, peru pëqa pleytukïta mana munarmi Estrasburgu markata qeshpir ëwakurqan. Tsëchömi Bibliata juk idiömaman pakëllapa tikratsir sïguirqan. Mantsallïshu karnin tsëta ruranqantam niyarqan, peru pëqa pensarqan, Bibliapa rasumpa kaq yachatsikïninta mana väleqtanö rikaqkunata contestanampa rantin tsënö rurë mas alli kanqantam (Mateu 7:6).

Ëwakunqampita juk wata pasariptinmi rey Franciscuqa Lefèvreta churarirqan chusku watayoq Carlus wamrampa yachatsir pushaqnin kanampaq. Tsënö trabajanqanmi Bibliata juk idiömaman tikratsir ushanampaq yanaparqan. 1530 watapaqnam juk idiömaman tikratsinqan Bibliataqa, Belgica nacionchö imprimitsirqan y tsëpaqqa precisaq Mandakoq Carlusmi permïsun qorqan. *

Lefèvreqa alläpam munarqan iglesiachö yachatsikuyanqan costumbrinkunata nunakuna jaqiriyänanta y Biblia rasumpa yachatsikunqanta rurayänanta. Segürum këkarqan “llapan cristiänukuna Bibliata entiendiyänampaq y leyiyänampaq derëchuyoq kayanqanta”. Tsëmi, llapankuna Bibliata katsiyänampaq tukïnöpa kallpachakurqan. Iglesiachö kaqkuna Bibliapa rasumpa kaq yachatsikïninta rurayänantam munarqan, y nunakunaqa manam tsëtatsu rurayarqan, peru tsënö kaptimpis Diospa Palabranta entiendiyänampaqmi Lefèvreqa yanapakurqan.